Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Sotsiologiyaning strukturasini xar xil taxlil qilish mumkin. Ayniqsa, bu 
strukturani aniqlash nazariy sotsiologiya, metodologiya va empirik tadqiqotni 
ajratib olishlik bilan kupincha yuzaga keladi. 
Lekin bu sotsiologiyaning komponentlarini ajratib olish umumiyroq ma'noga 
ega, natijada 
esa fanning murakkab va har hil ko`rinishga ega
bo`lgan strukturasining 
mazmuni kashf etilmaydi. Shuning uchun to`laroq va har tomonlama hususiyatga ega 
bo`lish bilangina sotsiologiya strukturasini ko`rsatib berish lozim. 
Sotsiologiya 
strukturasida fundamental va amaliy yo`nalishlarni, nazarny va empirik 
tadqiqotlarni, mahsus va tarmoq sohalarni ajratib ko`rsatish darkor.
Ular bir-
birlari bilan juda murakkab o‘zaro dialektik aloqadordirlar. Ayrim hollarda bir-birlariga 
qo‘shilib ketadilar, boshqa holatlarda esa bir-birlarini inkor qiladilar. Tadqiqotimiz 
ilmiy, teran bo‘lishligi uchun sotsiologiya strukturasini bu elementlarini alohida tahlil 
qilib chiqshga harakat qilamiz. 
Fundamental
sotsiologiya boshqa elementlardan o`zinig hal qilayotgan
muammolarining darajasi ko`lami, va ahamiyati bilan farq qiladi. Fundamental 
sotsiologiya mohiyatli muammolar, abstraktsiyaning (mavhumlik) oliy darajasi bilan 
shug‘ullanib, sotsial olamning taraqqiyoti va borligi uchun zarur bo`lgan umumiy 
qonun va qonuniyatlari izlash bilan faoliyat kursatadi. Fundamental sotsiologiya 
minglab maktablar va yo‘nalishlarga egadirki, ular sotsiologiya fanining asosini ijodiy 
izlash bilan banddir. Fanning asosini ijodiy ishlashning uchta asosiy aspektini ajratib 
kursatish mumkin. Birinchisi, ontologik, ya'ni sotsial voqelikni mohiyati masalalarini 
yanada aniqrok aytadigan bulsak sotsiologiya ob'ektini, uning faoliyat kursatish 
shakllarini taxlil qilib urganadi. Ma'lumki, sotsial dunyo murakkab ko‘p qatlamlik, 
dinamik va o‘zgaruvchanlik hususiyatiga egadir. Ontologiya borlik hakidagi ta'limot 
sifatida falsafada vujudga keladi va ushbu fanning bosh mavzusi hisoblanadi. 
Sotsiologiyada esa ontologiya masalalari ikkinchi jaxon urushidan keyin, yanada keng 
qulamda esa oxirgi o‘n yillikda kutarildi. Chunki bu vaqtda «pozitivistak» krizis degan 

---

31 
jarayon keng kuloch yozgan edi. Bu krizis jarayonining asosiy mohiyati shundan iborat 
ediki, stsienistiklikka asoslangan sotsiologiya natijalaridan ranjish, ya'ni tradntsion 
ilmiy metodlar kutilgan ilmiy natijalar bermay qo‘ydi. 
Nafaqat bilishniig shakl va metodlarini qayta kurib chiqish ehtiyoji paydo buldi va 
yana sotsiologiyaning ob'ektini mohiyati, bilishning darajalari va mezonlarini ham 
qayta ishlash zaruriyati tug‘ildi. Ontologik muammo masalalarini sotsiologiyadagi 
barcha nazariy yunalish vakillari o`zlaricha hal qilishga harakat qilganlar. 
Ayniqsa, sotsiologik muammoga ekzistentsial va fenomenologik maktablar chuqur
e'tibor bilai qaraydilar. Lekin realistik yunalish vakillari qdomadan ham bu muamoga 
kengroq e'tibor beradilar. Realizm—bu sotom fikrli ongologiyadir, deb ta'kidlaydi, 
ushbu yo‘nalish vakillaridan biri u. Autveyt. Sotsial reallik insonlarning mustahkam 
uzaro harakati yangilanayotgan strukturaning natijasi sifatida tushuniladigan sinflar, 
jarayonlar va interpretatsiyadir. 
Realistik yunalish reallikni har hil darajasi, tabaqasini ajratib tahlil qildiki, bular 
shunday jabhalardir real, aktual va empiriklikdir. Bu intilishlar esa metodologik 
munosabat sifatida juda muhimdir. Reallikiing ushbu jabqdoari orasidagi o‘zaro 
borlig‘lik ularning sotsial voqelikni shakllantirishdagi urni va ahamiyatining tashkil 
etilishi ushbu yunalishning behiyos xizmatidir.