Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Sotsiologiyaning rivojlanish jarayonida sekin-asta maxsus va tarmoq 
yo’nalishlar vujudga kela boshladilar
. 
Xo‘sh, maxsus va tarmoq yo‘nalishlarning o‘zi nima ma'noga ega? 
Maxsus deb institutsional sotsiologiyani, shaxs sotsiologiyasini guruhi jamiyat, 
sotsial harakat va sotsial munosabatlar sotsiologiyasini e'tirof etamiz. Bundan tashqari 
yana shakllanib bo‘lgan deb taraqqiyot sotsiologiyasi, o‘zaro harakat, sotsial struktura 
va boshqalarni ajratib ko’rsatishimiz mumkin. Institutsional sotsiologiya o‘zaro 
harakatning mustahkam shakllarini tadqiq qiladi. Taraqqiyot sotsiologiyasi jamiyat 
taraqqiyotining manbasi shakli, yo‘nalishlari va uning tarkibiy qismlarini o‘rganadi. 
Sotsial harakat nazariyasi esa insoniing sotsial faoliyatini sabablari, turlari va 
ahamiyatini aniqlashga harakat qiladi. 
Sotsiologiyadagi maxsus yo’nalishlar sotsial reallikni sotsiologiyaning ob'ekti 
sifatida qabul qilishda nazariy mushohada qilishlik va bir ob'ektning asosiy 
elementlarini aniqlash asosida vujudga keladi. Ayrim nazariyalar sotsiologiyaning 
asoschilar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lsada, ammo tadqiqot yo‘nalishi sifatida XX 
asrning birinchi yarmida, neopozitivizm negizida yaratiladi. Maxsus yo’nalishlar 
sotsiologiya fanining yuz yillik taraqqiyot yo’lining maxsulidir. Yuqorida qayd 
etilganidek, maxsus yo‘nalishlar neopozitivizm negizida shakllandi, lekin o’zining 
kelgusi rivojini boshqa nazariy yo‘nalishlar tufayli topdi. 
Nima uchun bularni bir maxsus yo’nalishlar deb ataymiz, vaholanki sotsial 
institutlar, shaxs va guruhlar, sotsial munosabatlar va jarayonlar boshqa fanlar 
tomonidan ham o’rganiladiki gap shundaki, sotsiologiya hodisalarni yaxlit ijtimoiy 
struktura element sifatida tadqiq qiladi, binobarin xuddi shu vaqtda boshqa ijtimoiy 
fanlar institutlarni, munosabatlarni va guruhlarni o’zlarining predmetidan kelib chiqib, 
o‘z sohalari doirasida o’rganadilar, masalan, siyosatshunoslik siyosatida, psixologiya 
sevgi-emotsional sohada, yuridik fanlar huquq sohasida va hokozo. Ushbu fanlardan 
o’laroq sotsiologiyaning vazifasi — bu sotsial munosabatlar, sotsial institutlar, sotsial 
harakatlarning umumiy nazariyasini yaratishdir. O’z navbatida bu masalalarni o’rganish 
uchun sotsiologiya boshqa fanlarning tadqiqrtlariga ham tayanishi kerak. Jamiyat 
taraqqiyotiga taalluqli ushbu muammolarni yechish masalasi ko’ndalang qo’yilar ekan, 
sotsiologiya tomonidan boshqa ijtimoiy fanlar uchun metodologik ahamiyatga eta 
bo’lgan nazariya yaratiladi. 
Haqiqatdan ham ijtimoiy hodisalarning qaysi biri o’rganilmagan, ular 
institutsional, sotsial munosabatlar va harakatlar shakllari, shaxs, guruh xarakteri va 
tafakkur tarzi nuqtai nazaridan tadqiq qilinadi. Maxsus yo’nalishlar fanining markaziy 
qismini tashkil qiladi, chunki u o’zini tadqiqotning boshqa barcha yo’nalishlar: 
fundamental, tarmog’i empirik yo’nalishlarni mujassamlashtirgan bo’ladi. 

---

37 
Maxsus
yo’nalishlardan tashqari sotsiologiyada yana tarmoq yo’nalishlari 
quyidagilar; shahar sotsiologiyasi, sanoat sotsiologiyasi, oila sotsiologiyasi, deviant 
yoki otita hulq-atvor sotsiologiyasi, jamoatchilik fikri sotsiologiyani shakllangan. Keng 
rivojlangan ushbu yo’nalishlar ijtimoiy hayotni ma'lum bir tomonlari, har xil 
tizimchalar, tafakkurning ma'lum bir elementini o’rganish natijasida vujudga keldilar. 
Eng rivojlangan yo’nalishlar bu—deviant hulq-atvor sotsiologiyasi, industrial 
sotsiologiyasi, jamoatchilik fikri-sotsiologiyasi. Bu yo’nalishlar huquqdirlar, chunki 
ular