Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги ўзбекистон республикаси

Назорат учун саволлар.
1. Узунликнинг тугал ўлчовларининг вазифаси ва қулланилишини тушунтиринг.
2. Микрометрик асбобларини турларини айтиб беринг.
3. Микрометрлар билан ўлчаш тартибини айтиб беринг.
4. Микрометрик асбобларини текшириш тартибини тушунтириб беринг.
5. Микрометрик асбоблар билан турли деталларни ўлчаш тартибини тушунтириб беринг.
3.1-жадвал.

№	Текшириш кўрсаткичлари	Текшириш учун тугал ўлчамлар	МКМ ўлчаш натижалари	Хулоса
1
2
3

ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 4
Қурилиш материалларини ишлаб чиқариш воситала-рини стандарт талаблари бўйича текшириш
Ишнинг мақсади: Берилган ўлчов воситасининг метрологик хусусиятларини стандарт талабларга мослигини аниқлаш ва ишлаб чиқариш воситасини яроқли (яроқсиз)лиги ҳақида хулоса чиқариш.
Асфальтбетон намунасини тайёрлашда ишлатиладиган қолипни текширишда ишлатиладиган ўлчов воситасини хусусиятини аниқлаш.
4.1-жадвал.

Қолипнинг ишлатиш мақсади	Қолип ўлчамлари										Қолип юзаси
	d	Ҳ. ўл.	H	Ҳ. ўл.	h1	Ҳ ўл.	h2	Ҳ. ўл.	δ	Ҳ. ўл.
Қумли а/б	50,5		130		80		50		10		20
Ўртача донадорлик а/б	71,4		160		100		60		12		40
Йирик донадорлик а/б	101		180		110		70		12		80

4.1-Расм. Асфальтбетон намунасини тайёрлаш учун қолип.
Хулоса: Қолип асфальтбетон намунасини тайёрлашга яроқли.
2-мисол. “Халқа ва шар”нинг метрологик хусусиятларини аниқлаш.
4.2-жадвал.

H

Ҳ.ў

D

Ҳ.ў

h

Ҳ.ў

d1

Ҳ.ў

d2

Ҳ.ў

h1

Ҳ.ў

dш

Ҳ.ў

мш

Ҳ.ў

25 ±0,28

15,7 ±0,24

6,35

17,7 0,24

15,7 0,24

6,35

9,5 ±0,05

3,5 ±0,05

Бунда: Н – халқанинг таг юзаси билан назорат диск орасидаги масофа.

D – силлиқ халқанинг ички диаметри, мм.
h - силлиқ халқанинг баландлиги, мм.
d₁ – зинапоясимон халқанинг юқори ички диаметри, мм.
d₂ - зинапоясимон халқанинг қуйи ички диаметри, мм.
h₁ - зинапоясимон халқанин баландлиги, мм.
d_ш – пўлат шарнинг диаметри, мм.
м_ш - пўлат шарнинг оғирлиги, гр.


4.2-Расм. 1- Шиша идиш; 2- штатив; 3- йўналтирувчи мослама; 4- силлиқ ҳалқа; 5- юқори пластинка; 6- қуйи пластинка; 7-шар; 8-қопқоқ; 9- термометр.
Хулоса: "Ҳалқа ва шар асбоби" битумни юмшатиш ҳароратини аниқлашга яроқлидир.

2. Ўртача қийматдан четлашиш.

Бизга маълумки қуйидаги тенгламадан
δ_i= x_i – a (4.1)
Лекин, тасодифий хатоликда «а» қиймати номаълум, шунинг учун «а» ўрнига ўртача қиймат « » ни қўямиз.
<sub>(4.2)
бунда vi – i даги кузатувлар натижасининг ўртача арифметик қийматдан четлашиши.
Ўртача арифметик четлаш иккита муҳим хоссага эга:
1. Ўртача қийматдан четлашларнинг алгебраик йиғиндиси</sub> «0» га тенг.
<sub>(4.3)
2. Ўртача четлаш квадратларининг йиғиндиси минимал қийматга эга бўлади.
(4.4)
Мисол. Асфальтбетон 10 та намунасининг оғирлигини ўлчашдаги ўртача арифметик қийматни ва ундан четланиш миқдорларни аниқлаймиз.</sub>
4.3-жадвал.

хi
5304,5 5305,2 5304,3 5304,9 5304,8 5305,0 5304,6 5305,1 5304,7 5304,9	-0,3 +0,4 -0,5 +0,1 0 +0,2 -0,2 +0,3 -0,1 +0,1	0,09 0,16 0,25 0,01 0 0,04 0,04 0,09 0,01 0,01	-0,2 +0,5 -0,4 +0,2 +0,1 +0,3 -0,1 +0,4 0 +0,2	0,04 0,25 0,16 0,04 0,01 0,09 0,01 0,16 0 0,04
	(+1,1-1,1)		(+1,7-0,7)

Назорат саволлари.
1. Ҳалқа ва шар асбобининг ишлашини тушунтиринг.
2. Ҳалқа ва шар асбоби қурилиш материалларининг қандай хоссасини аниқлаш учун қўлланилади ?
ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 5
Қурилиш материалларининг ўлчамларининг четга чиқишларни аниқлашни индикаторларни қўллаб бажариш.
Ишнинг мақсади: Индикаторнинг вазифаси, у билан ўлчаш усуллари ва улар ёрдамида ўлчамларнинг четга чиқишларини ва индикатор кўрсатгичларини ўқишни аниқлашни ўрганиш.
Керакли жиҳозлар: Соат типидаги индикаторлар (СТИ), ўлчамлари аниқланадиган ҳар хил деталлар.
Иш хақида назарий маълумотлар:
СТИ – ўлчаш стержени шкалага перпендикуляр сурила-диган индикатор (5.1-расм.) бу индикаторнинг ўлчаш чегаралари 0 дан 5 мм гача, 0 дан 10 мм гача ва кичик габаритлисиники 0 дан 2 мм гача бўлади.
Вазифаси – нисбий ўлчаш ва шаклдан ўлчамлардан, шунингдек деталлар юзаларининг ўзаро жойлашувидан бир оз четга чиқишларини текширинг, айрим деталлар текисликлари вазиятнинг горизонталлиги ва вертикаллигини ўлчаш, валлар, цилиндрларнинг оваллиги,конуслигини тишли ғилдираклар, шкивлар, шпинделлар ва бошқа айланувчи деталларнинг тепишини ўлчаш.
Индикаторнинг 5.1-расмда кўрсатилган шкаласи 100 га тенг қисмга бўлинган, ҳар қайси бўлинманинг қиймати 0,01 мм. Кичкина циферблат 6 тўла айланишлар саноғини олиш учун мўлжалланган (Тўла бир айланишда стрелка 1 мм га тенг 1 бўлинмага сурилади).

Ишни бажариш тартиби: 1. СТИ – индикаторининг тузилиши ва ишлаш принципини ўрганиш.
1. (5.1-расмда) кўрсатилган СТИ – индикаторининг тузилишини ўрганиш.
2. Схемадан фойдаланиб (5.2-расм) СТИ – индикаторининг тузилишини ўрганиш.
2. Индикаторни ўлчашга тайёрлаш.
Индикаторни ўлчашда шу тарзда тайёрлаш керакки, ўлчаш стержени гильзада енгил сурилиши ва тиқилиб қолмаслиги, бундан ташқари ўлчаш босимини ҳосил қилувчи пружина учликли стерженни четки вазиятга тортиши бунда индикатор стрелкасининг кўрсатилиши ўзгармаслиги лозим.
Индикаторни ишга тайёрлаш жараёнида уни туртки ва зарблардан (майда деталлар ишдан чиқмаслиги учун) шунингдек, нам таъсиридан сақлаш лозимлигини эсда тутиш керак, ўлчаш стерженнинг эгилиб қолишига йўл қўймаслик зарур.
3. Индикаторни бошланғич вазиятига ўрнатиш.
Ўлчаш олдидан индикатор бошланғич вазиятга ўрнатилсин, ўлчаш учлиги 9 олинадиган шариги 10 билан бирга (5.1-расмга) қаранг.

5.1 – расм. СТИ индикатори.

5.2 – расм. СТИ индикаторининг схемаси.
1 – ўлчаш стержени, 2 – корпус, 3 – 4 – кичик ва катта (етакловчи) тишли ғилдираклар, 5 – пружинача, 6 – кичик (етакловчи) тишли ғилдирак, 7 – стрелка, 8 – циферблат, 9 – пружина.

5.3 – расм. Индикаторни ноль вазиятга қўйиш.


5.4 – расм. Индикаторни текшириш усуллари.
б – индикаторни текшириладиган деталга нисбатан силжитиш йўли билан.
1 – индикатор, 2 – текшириладиган детал,
индикатор стрелкаси чекли ўлчовлари блокига теккизилсин (5.3-расм). Стрелка шкаланинг нолинчи бўлинмасига ўрнатилсин.

5.5 – расм. Индикатор бўйича натижа олиш.
Миллиметрнинг бутун сонлари кичик 6 циферблат бўйича, юзли улушлари катта циферблат 3 бўйича олинади.
_{5.1-жадвал.}

Қуллаш	Номинал ўлчам	Силжиш йўли	Дастлабки кўрсаткич	Оралиқ кўрсаткич	Охирги кўрсаткич	Ўртача қиймат	Ўлчашлар бўйича четга чиқиш

Назорат саволлари
1. Соат типидаги индикаторлар қандай мақсадда ишлатилади?
2. Соат типидаги индикаторлар нималардан тузилган?
3. Индикаторлар билан ўлчаш тартибини тушунтириб беринг?
4. Индикаторлар билан ўлчаш аниқлигини текшириш йўлини тушунтиринг.

ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 6
Босим ўлчаш асбоблари.
Ишнинг мақсади: Босим ўлчов асбобларининг тузилиши ва турлари ва уларни ишлатиш усуллари билан танишиш.
Босим технологик жараёнларнинг асосий параметрларидан биридир. Ишлаб чиқариш жараёнларининг тўғри олиб борилиши, кўпинча босим катталигига боғлиқ бўлади.
Текис сиртга нормал таъсир кўрсатувчи равон тақсимлаган куч босим деб аталади:
_{(6.1)
бунда: S – текислик юзи, F – шу текислик юзига бир хил ва текис тик таъсир қиладиган босим кучи.
Босим халқаро бирликлар системасида паскал (Па) билан ўлчанади. 1 Па миқдор жиҳатдан кучга перпендикуляр бўлган 1 м}² _{юзага текис тақсимланган 1 Н куч ҳосил қилган босимга тенг (Н/м}²_{). Каррали кПа ва МПа бирликлар кенг қўлланилади. кгк/см}²_{, бар, кгк/м}² <sub>(мм сув. уст.), мм сим. уст. каби бирликдан фойдаланиш мумкин. 6.1–жадвалда кўп учрайдиган босим бирликларининг нисбати келтирилган.

Босимнинг турли ўлчов бирликлари орасидаги нисбат</sub>
6.1-жадвал.

Бирликлар	Па	Бар	кгк/см^2	кгк/м^2 (мм сув. уст.)	мм сим. уст.
1 Па 1 Бар 1 кгк/см^2 1 кгк/м^2 (мм сув. уст.) 1 мм сим. уст.	1 10^5 9,8066*10^4 9,8066 133,32	10^-5 1 0,98066 0,98066*10^-4 1,13595*10^-3	1,0197*10^-5 1,0197 1 10^-4 1,13595*10^-3	0,10197 1,0197*10^4 10^4 1 13,595	7,6006*10^-3 750,06 735,56 7,3566*10^-2 1

<sub>Ўлчашда абсолют, ортиқча, атмосфера ва вакуум босимлар мавжуд. Рабс – абсолют босим – модда ҳолатининг (суюқлик, газ, буғ) параметри бўлиб, Ратм – атмосфера ва Рорт – ортиқча босимлар йиғиндисидан иборат:
Рабс = Ратм + Рорт (6.2)
Ортиқча босим абсолют ва атмосфера босимлари ораларидаги фарқдан иборат:
Рорт = Рабс - Ратм (6.3)
Атмосфера босими ер атмосферасидаги ҳаво устунининг босими; унинг қиймати барометрлар билан ўлчанади, шунинг учун бу босим кўпинча барометрик босим ҳам деб аталади. Агар абсолют босим атмосфера босимдан кичик бўлса, вакуум ёки сийракланиш содир бўлади
Рорт = Ратм - Рабс (6.4)
Босим асбоблари ишлаш принципига ва ўлчанаётган катталикнинг турига кўра ГОСТ 2405-80 (СТ СЭВ 1641-79) бўйича турларга бўлинади.
Босим ўлчайдиган асбоблар ишлаш принципларига кўра суюқликли, деформацион (пружинали) юк-поршенли, электр ионизацион ва иссиқлик турларга бўлинади:
1. Манометр – абсолют ва ортиқча босимни ўлчайди;
2. Барометр – атмосфера босимини ўлчайди;
3. Вакуумметр – берк идиш ичидаги суюқлик ва газ босимининг камайиши (сийракланиши) ни ўлчайди;
4. Моновакуумметр – ортиқча босим ва босим камайишини ўлчайди;
5. Шамол босимини ўлчагич;
6. Сўришни ўлчагич;
7. Ҳам сўриш ҳам шамол босимини ўлчагич;
8. Дифференциал монометрлар – икки босим айирмасини (босим ўзгаришини) ўлчайди.
Ишнинг бажарилиш тартиб:
1.Босимли ҳаво бериш;
2.Қурилмага берилаётган босимни ўлчаш ва натижани жадвалга киритиш;
6.2-жадвал.</sub>

Ҳаво бериш қурилмасининг схемаси.
Ҳаво бериш қурилмасининг тури.
Ўлчаш учун ишлатиладиган асбоб тури.
Ўлчаш схемаси, ўлчаш нати-жаси.

<sub>Назорат саволлари.
1. Босим манометри нима ?
2. Босим манометрлари турлари келтиринг.
3. Барометр нимани ўлчайди ?
4. Вакумметр нимани ўлчайди ?</sub>