2-mavzu: Chinnigulkabilar (Caryophyllidae)sinfchasi. Raʼnokabilar (Rosidae) sinfchasi. Burchoqlar (Fabales) tartibi

Olxo‘ridoshlar kenja oilasi — Prunoideae.
Olxo‘ridoshlar kenja oilasi vakillarining aksariyat qismi daraxt va buta shaklidagi 
o‘simlik. Ularning bargi butun, yonbarglari to‘kiladigan. Gul o‘rni botiq bokal 
shaklida, tuguncha bilan tutashmagan. Urug‘chisi bitta meva bargidan tashkil 
topgan, tugunchasi gul bo‘laklarining o‘rta qismida joylashgan. Mevasi danakli. Gul 
formulasi Ca
5
Co
5
A
∞
G
1
. Olxo‘ri ham muhim meva o‘simliklaridan hisoblanadi. 
Kenja sinfining O‘zbekistonda keng tarqalgan turkumlari Olxo‘ri (Prunus), gilos 
(Cerasus), bodom (Amygdalus), shaftoli (Persica), o‘rik (Armeniaca) hisoblanadi. 
Olxo‘rilar
(Prunus) turkumiga O‘zbekistonda olxo‘ri (P. domestica), tog‘ olchasi 
(P. divaricata), qizil sulton (P. insitida) kabilar kiradi. Bular orasida olxo‘ri (R. 
domestica) muhim meva o‘simligi hisoblanadi. Uni ajdodlarimiz (bundan 4.000 yil 
ilgari) olxo‘rilarning bir nechta yovvoyi turlarini chatishtirish yo‘li bilan hozirgi 
madaniy holatiga keltirishga muvaffaq bo‘lganlar. Hozirgi kunda uning 200 dan 
ortiq navi ma’lum. Gilos (Cerasus avium), olcha (S. vulgaris), chiya (C. 
tianschanica) qabilar shular jumlasidan (
27-rasm
). Bu turkumning barcha turlari 
ham aholi tomonidan sevib iste’mol qilinadi. 
Bodom
(Amygdalus) — daraxt, ko‘pincha buta shaklida ham uchraydi. Bu 
turkumning O‘rta Osiyoda 9 turi keng tarqalgan. Shu jumladan, A.communis, 
butasimon A. bucharica va A. spinosissima deb nomlangan turlari O‘zbekistonda 
yovvoyi holda keng tarqalgan. Shular orasida A. communis madaniylashtirilgan 
bo‘lib, sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan texnik ekinlardan hisoblanadi. U hozirgi 
paytda Markaziy Osiyo Mo‘g‘o‘liston, Xitoy, AQSH, Argentina, Avstraliya, 
Janubiy Afrika mamlakatlarida o‘stiriladi. Yovvoyi holda faqat O‘rta Osiyoda 
uchraydi. Sevib oziqlanadigan xushxo‘r danak va qimmatbaho yog‘ beradigan 
texnik ekin hisoblanadi. Bodom turlari tarkibida amigdalin alkaloidi bo‘lganligi 
tufayli ilmiy va xalq tabobatida ham keng qo‘llaniladi. 
O‘rik
(zardoli — Armeniaca) aksariyat hollarda daraxt o‘simlik. Uning 8 turi 
(Xrjanovskiy, 1982) fanda ma’lum. O‘rik halqimizning xushxo‘r mevasidan biri. 
Mevasi etli, shirin, ayrim navlarining quritilgan mevasi etida 50-70% ga qadar 
shakar, turli-tuman vitaminlar bor. Urug‘ining tarkibida 25% ga qadar oqsil, 50% ga 
qadar yog‘ saqlanadi. Qimmatbaho oziq-ovqat va yog‘ beradigan texnik o‘simlik 
hisoblanadi. O‘rikning mag‘zi (urug‘i) ham xushxo‘r bo‘lib, qandolatchilikda 
qo‘llaniladi. 

---

O‘rikning yovvoyi turlari O‘rta Osiyo (Tyan-SHan), Xitoy, Kavkaz va Shimoliy 
Amerikada uchraydi. 
Shaftoli
(Persica vulgaris) y qadar katta bo‘lmagan daraxt. O‘rikdan bargining 
cho‘ziq nashtarsimon bo‘lishi, gulining bargiga nisbatan erta ochilishi va 
mevasining tuzilishi bilan farq qiladi. Bu o‘simlik ham qimmatli oziqa bo‘lib, 
mevasining tarkibida 15% ga qadar shakar, har xil vitaminlar, urug‘ining tarkibida 
58% ga qadar yog‘ bor. O‘zbekistonda 10 dan ortiq navi mavjud. Shaftoli mag‘zidan 
tabobatchilikda keng foydalaniladi.