2-Мавзу: Жисмоний фазилатларни ривожлантириш

Мушаклар мотор каби ишлайди, ҳаракатни яратиш учун ёқилғини ёқади. Улар биз истеъмол қиладиган озиқ-овқатдан кимёвий энергияни ҳаракатда энергияга айлантириш орқали энергияни қайта ишлашади. Ҳаракатнинг бу кимёвий ёки метаболик энергиясини уч хил энергия тизими ҳар хил усулда яратиши мумкин.

Мушакларимизда энергия қандай ҳосил бўлишини аниқлаш учун баъзи муҳим омилларни ҳисобга олиш керак. "Ушбу энергияни ишлаб чиқариш учун биз нафас оладиган ҳавога (кислород шаклида) керакми?" Агар шундай бўлса, унда биз аероб энергия тизими деб айтамиз. Агар энергия тизими биз нафас олаётган ҳаводаги кислородсиз ишлай олса, у ҳолда бу энергия тизими анаероб ҳисобланади. "Анаеробик" оддийгина "кислород ёъқлигида" деган маънони англатади.

Шундай қилиб, бизнинг спортчиларимиз танасида ишлайдиган учта энергия тизими мавжуд. Улардан бири аеробик, у кислородни талаб қилади ва у кислород мавжуд бўлганда ишлайди. Иккаласи анаеробик, улар кислород иштирокида ишлайди, аммо кислород бўлмаганда энергия ишлаб чиқаришга қодир.

Енергия тизимлари
Танамизда ишлайдиган учта метаболик энергия тизими бизни мушакларни қисқариши учун зарур бўлган энергия билан таъминлайди. Ушбу энергия тизимлари доимий равишда ишлайди ва тизимларнинг ҳар бирининг "ҳиссаси" бизнинг жисмоний фаоллигимиз қанча ва шиддатли эканлигимиз билан белгиланади. Ушбу учта энергия тизими:
Аеробик жараён
Аеробик тизим
Кислородни талаб қиладиган мушакларнинг энергия тизими
Анаеробик жараён
Лактат тизими
Кислородсиз ишлашга ва лактат ва кислота ишлаб чиқаришга қодир бўлган "кўприкли" энергия тизими
Тизим АТП-CП аденозин трифосфат, АТП-калтсий фосфат, (CП) алактат
Кислородсиз ишлашга ва "CП" ни ёқилғи сифатида ишлатишга қодир, аммо лактат ёки кислота ишлаб чиқармайдиган аккумуляторли бошланғич энергия тизими.
Ушбу энергия тизимларихар хил бўлишига қарамай, улар ҳаракат қилиш учун зарур бўлган энергияни таъминлаш учун доимо биргаликда ишлайди. Бизнинг организмимизда тўсаттан "майли, энди сиз аеробик тизимга ўтасиз" деб айтадиган. Ёки: "Енди лактат тизимига ёки АТП-CП тизимига ўтинг” деган ўтказказгич”(переклчатель) йуқ." Қайси энергия тизими алоҳида ажратилишини ва унга энг катта ҳисса қўшишини аниқлайдиган жисмоний фаолият билан узоқ ва шунча муҳим - жисмоний машқлар билан қанчалик шиддат ва интенсивлик билан шуғулланамиз.
Қуйидаги диаграммада учта энергетика тизимининг маълум вақт оралиғидаги ҳиссаси кўрсатилган бўлиб, спортчи бутун давр мобайнида оптимал интенсивликни сарфлашга ҳаракат қилмоқда. Бундай ҳолда, "мақбул" атамаси спортчи машқлар пайтида бардош бера оладиган энг юқори интенсивлик даражасини англатади. Диаграммадан кўриниб турибдики, вақт чизиғи узлуксиз эмас: у маълум бир тизимнинг кучидаги энг муҳим ўзгаришларни аниқроқ кўрсатиш учун 10 сония индикаторида ва тахминан 3 дақиқадан сўнг узилиб қолади
Учта енергия тизимининг маълум вақт давомида ишлаши

"Аеробик-анаеробик" бўлинма аеробик ва анаеробик энергия тизимларининг маълум бир фаолият билан боғлиқлигини англатади. Масалан, марафон иштирокчилари ўзларининг кўп энергиясини аеробик тарзда ишлаб чиқарадилар, спринтерлар, сакрайдигандар ва улоқтиришлар эса анаероб жараёнларга кўпроқ боғлиқдир. "Аеробик-анаеробик" бўлимлари бизнинг спортчиларимиз ишларининг давомийлиги ёки интенсивлиги ҳамда қандай тикланишлари билан белгиланади.