2-mavzu. Kasbiy psixologiyaning asosiy metodlari reja

Tashqi kuzatish. 
Psixik hayot hodisalarini o’rganishda avvalo tashqi kuzatish metodi tadbiq 
etiladi.
Kuzatishning asosiy hususiyati shundaki, bu metod yordami bilan psixik 
hayotni sezgi organlarimiz bevosita seza oladigan, o’zimiz bevosita idrok qila 
oladigan faktlari aniqlanadi va tasvirlanadi. Kishining psixik hayotida: mimika, 
imo-ishora, nutq, turli harakatlar va umuman kishining butun xatti-harakati va 
faoliyatini bevosita kuzatish bemalol mumkin.
Psixik jarayonlar bilan bevosita bog’langan ba’zi bir fiziologik hodisalar 
turqning o’zgarishi, nafasolish, qon aylanish va shu kabilarning o’zgarishi ham 
tashqaridan kuzatilsa bo’ladi. Kuzatish ma’lumotlarini so’zlar bilan tasvir etish 
bilan kifoyalanib qolmay, balki ko’rsatma vositalari, suratga olish, kinoga olish, 
tovushni yozib olish va shu kabi yo’llar bilan ham qayd qilish mumkin. Masalan, 
bolalar nutqini o’sib borishini kuzatish yo’li bilan tekshira olamiz. Bunda bolaning 
so’z boyligi qanday qilib sekin-asta orta borishini, nutqning fonetik tomonini, 
grammatik tuzilishini shu bola qanday bilib olayotganini qayd qilsa bo’ladi. 
Odamning tevarak-atrofdagi voqelikni o’zgartirish va yangidan ko’rishida duch 
kelgan to’sqinlikni va qiyinchilikni engish uchun uning qanday zo’r iroda bilan 
sabot-matonat ko’rsatishini ham kuzatish yo’li bilan ko’zdan kechirsak va 
tekshirsak bo’ladi. Psixik hayot hodisalarini o’rganayotganda psixologning o’z-
o’zini kuzatish metodiga ham murojaat qilib turishiga ham to’g’ri keladi.
O’z-o’zini kuzatish 
Nomidan ko’rinib turibdiki, tadqiqotchi o’z-o’zini kuzatish bilan o’zidagi 
psixik hodisalarni tekshiradi. Bu holda tadqiqotchi psixik jarayonlar va 
holatlarning ichki tomoni – odamning sub’ektiv kechinmalari qanday ro’y bersa, 
ularni shu holida tasvir etish va aniqlab olishga intiladi. Psixolog o’z tadqiqotlarida 
tekshirilgan kishilarning o’z-o’zini kuzatib olgan ma’lumotlariga ham asoslanadi. 
Psixologiya vujudga kela boshlagan V asrdan tortib to bizning eramizgacha 
va XIX asrning deyarli oxirigacha o’z-o’zini kuzatish metodi yoki introspektiv 
metod ruhiy hayot hodisalarini bilishning birdan-bir metodi bo’lib keldi desa 
bo’ladi. 

---

 XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab o’z-o’zini kuzatish metodiga 
tanqidiy ko’z bilan qaraladigan bo’lib qoldi. Bu metodning bir qancha 
kamchiliklari borligi ma’lum bo’ldi. 
O’z-o’zini kuzatishda tadqiqotchi ham tekshiriladigan ob’ektga, u ham 
tekshiruvchi ob’ektga bo’linib qolishi bu metodning eng muhim kamchiligi 
ekanligi ko’rsatildi. Holbuki, normal kishilar shaxsining amalda bunday «bo’linib 
ketishi» mumkin emas. 
O’z-o’zini kuzatishda psixik hodisalarni (masalan, shodlik yoki qayg’u 
hissini, tafakkur jarayonini) ham boshdan kechirish, ham shu hodisalarni o’rganish 
juda qiyin ekanligi, ba’zan esa butunlay mumkin bo’lmasligi ko’rsatib o’tildi. 
O’z-o’zini kuzatish metodining cheklanganligini ham uning kamchiligi deb 
bilish kerak. Psixolog o’z-o’zini kuzatish yo’li bilan faqat o’z psixikasini 
o’rganadi-da, axir. SHunday bo’lgach, odam psixikasi haqidagi fan faqat 
psixologlarning o’z psixologiyasiga aylanib ketadi. Bunday psixologiya madaniy 
taraqqiyot jihatidan yuksak darajada turgan, o’z ixtisosiga ko’ra o’zini-o’zi kuzata 
oladigan va o’zini-o’zi muhokama qila oladigan kishilar psixikasi haqidagina bilim 
beradi. Ammo madaniy taraqqiyotning pastroq bosqichida turgan kishilar psixikasi 
haqidagi ta’limot ham, bolalar psixikasi haqidagi ta’limot ham psixologiyaga 
qo’shilishi kerak. Madaniy taraqqiyotning pastroq bosqichida turgan kishilar va 
bolalar esa fan nuqtai nazaridan o’z-o’zini kuzata olmasligi tabiiy. Demak, o’z-
o’zini kuzatish yo’li bilan odam psixik taraqqiyotining turli bosqichlari haqida 
bilim olib bo’lmaydi. 
Nihoyat, o’z-o’zini kuzatish metodining yana bir katta kamchiligi shuki, bu 
yo’l bilan olingan ma’lumotlar psixik hayot hodisalarini turli yo’sinda bir 
tomonlama, sub’ektiv talqin qilishiga olib kelishi mumkin. Masalan, odamning 
xarakterini tekshirayotgan psixologning o’zi egoist bo’lsa, o’z-o’zini kuzatish 
natijalaridan, egoizm – har qanday xarakterning muhim belgisidir deb hulosa 
chiqarishi mumkin. Dunyoda sahiy, olijanob xarakterli kishilar borligini bunday 
psixolog faqat o’z-o’zini kuzatish yo’li bilan bila olmaydi. Zohiran ko’rinadigan 
narsa bu erda xaqiqat bo’lib tuyulishi, yakka hodisa umumiy hodisa bo’lib 
tuyulishi mumkin. Holbuki, har qanday ilmiy bilim ob’ektiv va chin bilim bo’lishi 
kerak. 
I.P.Pavlov o’z-o’zini kuzatish yo’li bilan aniqlab olishi mumkin bo’lgan 
sub’ektiv psixik hodisalar haqida gapirar ekan, bunday deb yozgan edi: «Albatta, 
bu (sub’ektiv – P.I.) hikmatlar biz uchun birinchi darajali voqe’likdir, ular kundalik 
hayotimizni yo’lga soladigan, inson jamiyatining taraqqiy etishiga sabab bo’ladi. 
Ammo sub’ektiv holatlarga qarab yashash boshqa-yu, ularning mexanizmini 
chinakamiga ilmiy tahlil qilish boshqa». 
O’z-o’zini kuzatish yo’li bilan sub’ektiv ravishda ko’ngildan kechadigan 
faktlarni aniqlash, tasvirlash mumkin, ammo ularni har tomonlama tushuntirish 
mumkin emas. Psixik hodisani tushuntirish – uning sababini, nerv-fiziologik 
asosini topish va odam yashaydigan ijtimoiy sharoit bilan bog’langanligini 
aniqlash demakdir, bularning hammasi esa o’z-o’zini kuzatish doirasidan 
tashqaridadir. Fanning vazifasi faktlarni tasvir etishdangina iborat emas, balki 

---

asosan shu faktlarni tushuntirish, ularning qonuniyatlarini kashf etishdan iborat. 
Ob’ektiv metoddan foydalangandagina bunga erishish mumkin. 
Tashqi va ichki kuzatishning birligi 
Lekin odam psixikasini faqat o’z-o’zini kuzatish metodi bilan o’rganib 
bo’lmasa, faqat tashqi kuzatish yo’li bilan, ya’ni o’z-o’zini kuzatish ma’lumotlari 
bilan bog’lanmasligi ham mumkin emas. O’z-o’zini kuzatish metodining 
ahamiyatini tamomila inkor qilish – odamning yuksak darajadagi bilish 
qobiliyatiga, ijodiy qobiliyatiga, ongiga ishonmaslik demakdir. Boshqa kishilarni 
kuzatishning hususiyati shundaki, tadqiqotchi shu kishilar xulq-atvorining tashqi 
ko’rinishlarini idrok etar ekan, ko’nglidan kechayotgan hislarini bir qadar biladi. 
SHu sababli psixolog tashqaridan kuzatish yo’li bilan va o’z-o’zini kuzatish 
ma’lumotlariga tayanib, odamning turli xatti-harakatlarini tasvir etish bilangina 
kifoyalanib qolmay, balki umuman psixik hayot hodisalari haqida, ularning tashqi 
va ichki (sub’ektiv) ko’rinishlari haqida xulosalar ham chiqarishi mumkin. 
Tadqiqotchi psixolog kishilar bilan muomala qilishda turmush tajribasiga va ilmiy 
tekshirishishlarida etarli amaliyotga ega bo’lganida psixik hayotning tashqi 
ko’rinishlarini kuzatar ekan, psixik jarayonlarning sub’ektiv suratda qanday 
kechishini ham ozmi-ko’pmi ocha oladi. Masalan, tafakkurni kuzatish yo’li bilan 
tekshirganimizda ko’z, yuz muskullaridagi xilma-xil harakatlarni va turqining 
o’zgarishini qayd qilibgina qolmay, balki, shu bilan birga, shu tafakkur jarayonlari 
qanday zabt va qanday tezlik bilan ro’y berishini ham bir qadar bila olamiz. 
Modomiki tafakkur jarayonlari tashqi muhitda o’z ifodasini topar ekan, 
tafakkurning mazmunini bila olamiz, tafakkur jarayoni qay shaklda ro’y 
berayotganini, masala qanday kelib chiqayotgani, masalani echish jarayoni qanday 
borayotganini ham kuzata olamiz.