2 Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta‘lim vazirligi termiz davlat universiteti

1.1-jadval
J.Danning tomonidan ilgari surilgan afzalliklar (O, I, L) asosida kompaniya qanday qilib ekspansiya stratsgiyasini tanlashini kursatib berishga xarakag qildi. Ekspantsiya strategiyasini tanlash bilan bog‘liq muqobil variaytlar uchta: litsenziyalarni sotish, tovar eksporti va toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar. I.Shtenning ta‘kidlashicha, tashqi iqtisodiy ekspansiya yoʻliga oʻtgan transmilliy korporatsiya risk darajasi past boʻlgan yoʻlni izlaydi. Agar retsipient-mamlakat L — afzalliklarni takdim etsa, transmilliy korporatsiyalar ushbu hududga toʻg‘ridantoʻg‘ri xorijiy investitsiyalarni kiritishni afzal deb biladi.
1.1-jadval ma‘lumotlari koʻrsatishicha, eng yaxshi ishlab chiqarish omillari, yuqori texnologiyalar va strategiyaga ega boʻlgan kompaniya tashqi iktisodiy ekspansiyani xoxlagan usulda amalga oshirish imkoniga ega. Agar kompaniyada

¹⁸ Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. – T.: «Moliya», 2010. – B. 42.
yangi bozorlarga chiqish filiaplari mavjud boʻlib, texnologiyalar boʻyicha afzalliklarga ega boʻlmasa, u holda kompaniya oʻzining litsenzion faoliyatini rivojlantirmaydi. Chunki kompaniada bunday strategiya uchun resurslar mavjud emas. Shuningdek, agar retsipient-mamlakat xorijiy investitsiyalar uchun qulayliklar taqdim etsa, kompaniya iqtisodiy intsgratsiyaning aynan shu yoʻnalishini tanlaydi.
Zamonaviy nazariyalar kapitalni chetga chiqarishning sabablaridan tashqari, ularning yoʻnalishlarini ham asoslab beradi. Ular ushbu jarayonning kalitalni chetga chiqaruvchi va qabul qiluvchi mamlakat iqtisodiyotiga ta‘sirini prognozlashtirishga harakat qiladi.
Ushbu nazariy yoʻnalishning xususiyatli jihati toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarni eksport qilish yoʻliga oʻtgan iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlarini ochib berishga urinishdan iborat. Tadqiqotlar ochiq iqtisodiyotni makroiqtisodiy darajada taxlil qilish doirasida olib boriladi. Ushbu yoʻnalishda «uchayotgan g‘ozlar» va investitsion rivojlanish yoʻli nazariyalari qiziqarlidir.
Investitsion rivojlanish yoʻli nazariyasi (1994) J.Danning va Narulalarga tegishlidir. Ushbu rivojlanish yoʻli besh bosqichdan iborat va toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarning mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasiga bog‘liqligini tavsiflab beradi. Mehnat sig‘imkorligi yuqori, past texnologiyali ishlab chiqarishga ega va qazib chiqarish sanoati ustun boʻlgan mamlakatlar, odatda, toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarni import qiluvchi mamlakatlar hisoblanishadi (birinchi bosqich). Ushbu mamlakatlar kapital sig‘imkorligi yuqori ishlab chiqarish va ilmiytexnika taraqqiyotini rivojlantirishga harakat qilishlari toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar importining oʻsishiga olib keladi (ikkinchi bosqich). Agar xorijiy kapital importi rag‘batlantiruvchi va eksportga yoʻnaltirilgan siyosat bilan qoʻllabquvvatlansa, mamlakatning oʻzi toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarni eksport qila boshlaydi (uchinchi va qisman ikkinchi bosqichlar). Toʻrtinchi bosqich rivojlangan mamlakaglarga xos bulib, toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar eksporti ularning importidan yuqori boʻladi. Beshinchi bosqichda toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalar eksporga va importi bir-birini muvozanatlab turadi va yuqori rivojlangan mamlakatlarga xosdir. Ushbu mamlakatlar barcha afzalliklarga (O, I, L) ega boʻlib, jahonda texnologik va kapital sig‘imkorligi yuqori tarmoqlarda etakchilik qilishadi.
Turli mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish yoʻlida toʻg‘ridan-toʻg‘ri xorijiy investitsiyalarning ishtiroki quyidagi jadvalda keltirilgan.