|
4.7.Xalq ommasining chiqishlari. Burjua-millatchilik harakatining
boshlanishi.
Xalq ommasi muhtojligi va azob-uqubatining kuchayib borishi chet el
mustamlakachilari va feodal zulmga qarshi qaratilgan stixiyali chiqishlarni
kuchaytirdi. Ana shunday chiqishlardan biri 1891 yilda ro’y bergan “tamaki
isyoni” bo’ldi.
Angliyaning Talbota kompaniyasi 1890 yilda Eronda tamaki etishtirish,
qayta ishlash, sotib olish va sotish bo’yicha 50 yil muddatga kontsessiya olgan edi.
Talbotaning tamaki monopoliyasi Eronda tamaki etishtiruvchi, uni qayta ishlovchi,
tamaki savdosi bilan shug’ullanuvchi, qolaversa uni iste’mol qiluvchi aholining
manfaatlariga katta zarar keltirdi. 1891 yilda Tabriz, Isfaxon, Sheroz va boshqa
shaharlarda tamaki monopoliyasiga qarshi isyonlar boshlandi. Isyonchilarni
ruhoniylarning yuqori qatlami ham qo’llab-quvvatladi, ular kontsessiya bekor
qilinmaguncha musulmonlarga tamaki iste’mol qilishni taqiqlab qo’ydilar.
Tehronda qo’zg’olonchilarga qarshi qo’shin tashlandi, to’qnashuvda
o’lganlar va yarador bo’lganlar bor edi. Xalq ommasining talabi ostida shoh
Talbota kompaniyasiga berilgan tamaki kontsessiyasini bekor qilishga majbur
bo’ldi va kompaniyaga 500 million funt sterling jarima to’ladi.
Mamlakatda shakllanib kelayotgan milliy burjuaziya ham mavjud
tuzumdan norozi edi. Savdogarlar va liberal pomeshchiklar bilan bog’langan
eronlik ziyolilar burjua-millatchilik g’oyalarining dastlabki mafkurachilari edilar.
Yozuvchi, publitsist va diplomat Malkomxon ularning ichida eng ko’zga
ko’ringani edi. Malkomxon Eronni konstitutsion monarxiyaga aylantirish tarafdori
edi. Shoh hukumati uni Erondan uzoqlashtirish maqsadida Londonga elchi qilib
yubordi. U Londonda ham o’zining muxolifatchilik faoliyatini davom ettirgani
uchun ishdan bo’shatildi. Malkomxon Londonda qolib, 1890 yilda shoh
hokimyatiga muxolifatda bo’lgan dastlabki gazeta – “Qonun” gazetasini chiqara
boshladi.
Eron taraqqiyparvar ziyolilarining chet ellardagi katta qismi bu gazeta
atrofiga birlashib, Turkiya, Hindiston, Suriya va boshqa hda o’z gazetalarini nashr
qila boshladilar. Bu gazetalar Erondagi shoh hokimyatining mustabid
boshqaruvini, davlat amaldorlarining sotqinligi, poraxo’rligini fosh qilib, shoh
18
hokimyatini cheklab qo’yish, konstitutsion monarxiya o’rnatish va xususiy mulkni
himoya qilish huquqlarini talab qilib chiqdilar.
Eronning chet ellardagi matbuoti shohni kapitalistik davlatlarga
sotilganlikda ayblab, chet davlatlarning mustamlakachilik siyosatlarini qattiq
qoralab chiqdi. Bu gazetalar uncha katta bo’lmagan miqdorda Eronga kirib kelardi
va omma orasida katta obro’-e’tiborga ega edi.
Bu davrda Eron ruhoniylari va mayda burjuaziyasi orasida panislomizm
g’oyalari, ya’ni musulmon xalqlarini yagona islom imperiyasiga birlashtirish
g’oyalari keng tarqala boshladi. Sayid Jamoladdin al Afg’oniy panislomizm
g’oyasining asoschisi edi. Eron panislomchilari mamlakatni chet elliklar asoratiga
solinishiga qarshi edilar va Eron feodal davlatini mustaqil holda saqlab qolishga
intilardilar.
Panislomizmning bosh mafkurachisi bo’lgan Sayid Jamoladdin Afg’oniy
Eronni panislomizm harakatining markaziga aylantirish va shohni o’z ta’siri ostiga
olish uchun 80-yillar boshida Tehronga keladi. Uning mamlakatdagi tartib
qoidalarning tanqid ostiga olishi va bir qator islohotlar o’tkazish haqidagi talablari
shohning noroziligiga duch keldi va 1890 yilda Jamoladdin Afg’oniy Turkiyaga
surgun qilindi va shu yerda vafot etdi. Eronda uning ko’pgina izdoshlari
turmalarga tashlandi, ozodlikda qolganlari esa maxfiy tashkilotlar tuzib, o’z
faoliyatlarini davom ettirdilar.
Hokimyat tomonidan panislomchilarning ta’qib ostiga olinishiga javoban
panislomchilar yashirin tashkilotining a’zosi Rizo Karmoniy 1896 yil may oyida
Eron shohi Nasriddinshohni o’ldirdi. Bu terrorchilik harakati mamlakatda sezilarli
o’zgarishlarga olib kelmasada mamlakatdagi umumiy siyosiy vaziyatning
keskinlashib borayotganligidan darak berardi.
Shohning o’limi haqidagi xabar Tehronda vahimani keltirib chiqardi.
Hokimyat amalda kazak brigadasi komandiri polkovnik Kosagovskiy qo’liga o’tdi.
Rus diplomatiyasining faol yordami natijasida 1896 yil iyunda taxtga o’lgan
shohning irodasiz o’g’li Muzaffariddin chiqarildi. Nasriddinshohning o’limidan
keyin panislomchilarni taqib qilish yanada kuchaydi.
Muzaffariddin hukmronligi ham ilgarigi boshqaruv tartiblariga hech
qanday o’zgarishlar kiritmadi. Davlat apparatida eski amaldorlar saqlanib qoldi.
Eron xalqini talash va mamlakatni chet elliklarga sotish davom etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
