А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили


й~ж з^одисаси, яъни турклар тилида суз бошидаги й



Download 351,43 Kb.
bet14/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

й~ж з^одисаси, яъни турклар тилида суз бошидаги й товуши урузларда ж га Утади: йинжу —жинжу (гав- ^ар), йурду журду (туя юнги).
й~н. СУз Уртаси ва охирида келган й товуши арру тилида н га утади: цой — дон, жигай — жиган (камба- рал), дайу нэп (дайси нарса).
м~б. Суз бошидаги м товуши уруз, дипчод, сувор- лар тилида б билан айтилади: мэн бардым — бэн бар­дум, мун — бун (щурва).
т~д. Су'здаги т товуши урузларда д га утади: тэвай — дэвэй (туя), от — од (тешик). Аксинча, турклар да суз- даги ундоши урузларда т га утади: богдэ — боктэ (ханжар), йигдэ йиктэ (жийда).
д—з—й. Турклар тилида суздаги д товуши дипчод, ямак, суворларда з га утади, ярмо, тухси, ябоду, та­тар ва урузларда эса й товуши билан алмаштирилади: адад — азад — айад, дарын тодты — дарын тозды — да­рын тойды; дадын — дазын дайын (дайин дарахти).
«Девону луротит туркада туркий тилларга хос с$з ясалиши ва морфология созвалари буйича зфпгина ди- зидарли фикрлар берилган. Жумладан, феълдан от яса- лишига оид (кенг маънода) датор ясовчи аффикслар (дарфлар) келтирилади: -/г/а: билгэ (билди, билиг асо- сида), бгэ — адлли, билимдон (уди — тушунди сузидан), ува — таом номи (увди — бурдалади сузидан).
-ма (мэ): кэсмэ, брма (урма соч).
-ч: кбмэч (нон маъносида), кумди феълидан; севинч.
-ш: уруш, тодуш, билиш.
-/ы/р: арыр тоза (арынды — тозаланди феълидан), дурур, йайлар, киш лат. -
-ру, -гу: урру (урадиган), кэсгу, бычру (кесадиган нарса). -/a/к, -/э/к: таррак (тарод),оррак (урод), кэсэк (нарса- нинг булаги), этук — ёпинчид каби.
-/ы/м: йазым — гидам, намат (йазты феълидан), бы- чым — тилим, бир бычым даруй (бичди феълидан).
\ Феъл шакллари ясалиши масаласида орттирма, бир- галик, Узлик ва маждул нисбатлари, шунингдек орзу- истак маъноларини ифодаловчи шакллар ясовчи -т, -/ы, у/ш, -са, сэ, -/ь, и/л, -/ы, и/н каби аффикслар келти­рилади: барди бартурды, кэлди кэлтурди, урушды турушды, ычсады, атылды, алынды, боз тодылды каби.
«Девону луротит тур к» да берилган шеърий парча- лар, мадол ва дикматли сузлар асосида бу давр тилида дадимги туркий ёдгорликларга хос шаклларнинг истеъ*
' . ' 1 . , 59
' 1молда булганлигини куриш мумкин. Булар туШум кели- -шигининг -/ы, у/p, -/и, у/г шакли: Табур таш йарар, таш башир йарар; жуналиш келишигининг -Fapy, -гэри, -ра, -рэ тури: йарыдару кириш дылдым— душманга дамла , дилдим;-н аффиксли дурол-восита келишиги шакли: Алый арслан тутар, кучун кбснук тутма — дийлабилан арслон тутиш мумкин, зурлик билан дУгирчод дам тутиб булмайди; шунингдек, -дачы, -дачи, -рлы,- гли, -дуд, -Дук аффиксли сифатдошлар (болдачы бузару окуз ара бэлгу- лук — буладиган бузод дукизлар орасида маълум;) ол мэни сувдын кэчругли эрди. Булмадуд нэца сэвинмэн -f топилмаган нарсага севинманг кабй) дам учраб турадй.
«Девону луротит турк»да жуда кун туркий да бил а л ар дадида анид маълумотлар келтирилган. Бу дабилалар- нинг тарихи, жойлашган урни, географик шароити, тур- муш тарзи кабилар аяидланган. Бир томондан, шимолда рарбдан шардда дараб бажанак, дипчод, утуз, бошдирт, басмил, дирриз, татар ва иккинчи томондан, жанубда чигил, тухси, ярмо, уйгур, жумул ва бошда дабилалар, уларнинг бир-бирига мунооабати ва тиллари туррисида жуда анид маълумотлар берилади. Урузлар ва дип- чодларнинг тиллари шева хусусиятига дараб й-ж, м-б, т-д га утиши билан характерланиши, уша даврлардаёд дипчод, тухси, ярмо тилларида «ч» фонемасининг йУдли- ги, унинг урнида «ш» ишлатилганлиги кУрсатилади. Бу . эса дозирги дозод, дорадалпод ва нурай тиллари учун хос хусусиятдир.
Шундай дилиб, Мадмуд Кошрарийнинг «Девону лу- ротит турк» асарида X—XII асрларда юдори Чиндан Ур- та Осиёгача булган катта дудудда яшаган туркий даби- лаларнинг тиллари, жонли сузлашув нутди ва диалект- ларига хос хусусиятлар. кенг изодлаб берилади. Асарда • жуда бой ва димматли лингвистик материал билан бир- га уша даврда яшаган халдларнинг тарихи ва этногра- фияси, ижтимоий-идтисодий адволи, улар яшаган дудуд- нинг географик-табиий ш&роити кабилар туррисида жу- да куп маълумотлар келтирилади.
Демак, туркий халдларнинг тарихини, маданиятини, адабиёти ва санъатини, уларнинг яшаш шароити ва урф- одатларини Урганишда «Девону луротит тур к» жуда катта димматга эга асар дисобланади. Бу асар, айнидса туркий тилларни, уларнинг ривожланиш хусусиятини, узаро бир-бирига таъсири масалаларини анидлашда жу­да мудим манба булиб хизмат дилади. У фадат тилШу-
во
нослик асари булибгина долмасдан, $з даврининг добус? номаси дамдир. Чунки унда турли халдларнинг тарихи, ижтимоий-сиёсий адволи, урф-одати, табиий шароити, этнографияси дамда адабиёти дадида димматли манба- лар бор.
«ХИБАТУЛ ХА^ОИИК;» АСАРИНИНГ ТИЛИ ВА УСЛУБИ
К^адимги туркий адабий тилнинг X—XII асрлардаги долати ва хусусиятини, унинг тараддиётини урганишда мудим ёдгорликлардан бири «З^ибатул дадойид» асари- дир. Асар XII аср. бошларида истеъдодли адиб Адмад Югнакий томонидан ёзилган. Бу асар XV асрдан XX аср- нинг бошларигача фан оламида маълум эмас эди. Турк олими Нажиб Осим биринчи жадон уруши бошларида Истамбулдаги Аё-София ибодатхонасининг кутубхона- сидан шу асарнинг бир дулёзма нусхасини топади ва уни 1915 йилда усмонли турк тилига дилинган .таржимаси, .айрим шардлар ва лурати билан бирга нашр эттиради. 1951 йилда Арат Радматий бир неча дУлёзмалар асосида асарнинг диёсий матнини нашр этди. Собид Совет Итти- фодида дам бу асарни Урганишга дизидиш катта булган. Жумладан, йирик шардшунос Е. Э. Бертельс, А. М. Шчербак,- узбек олимларидан Н. М. Маллаев, К*. Мадму- дов асар юзасидан таддидот ишлари олиб бордилар. Айнидса 1^. Мадмудов томонидан бажарилган ишлар 53- бек адабиёти ва узбек тили тарихини Урганишда мудим адамиятга эгадир. У 1972 йилда «З^ибатул дадойид» аса- рининг тандидий матнини, фонетик ва морфологик ху« сусиятларини, транскрипция, шард ва лугатини эълон. дилди. . -
«З^ибатул дадойид» дидактик асар дисобланади. Унда ахлод-одоб масалалари, илм-фанни эгаллаш, маърифат- парварлик роялари тарриб дилинади. Асарда сахийлик, камтарлик, фозиллик, эзгулик, туррилик, илм-маърифат ' каби масалалар улурланади, жодиллик, бахиллик, лад- малик, манманлик, хушомадгуйлик каби иллатлар эса, адсинча, даттид дораланади. ■ .
Туркий тиллар, жумладан, узбек тили тарихини ил- мий равишда чудур урганишда «З^ибатул дадойид» асари энг мудим манбалардан бири дисобланади. Уша даврда- ги дабила тилларининг хусусиятини анидлаш, уларнинг бир-бирига таъсири, ривожланиши, узаро душилиб ке- тиши ва марказлашиши асосида халд (элат) тиллари­нинг, айнидса узбек халд (элат) тилининг ташкил то- ' • .
■ ййш ва шаклланиш жараёнини белгилашда бу асарнинг а^аииятн ни^оятда каттадир. X—XII асрларда майдон- та келган асарлар билан кейинги даврларда еки умуман, XIX асргача яратилган асарларнинг тилини диесий ур- ганиш, улардаги умумийлик ва фарцларни анй^лашда з^ам ёрдам беради.
«З^ибатул з^адойиц» асарининг тили, унинг лексйк ху- сусияти, товуш таркиби ва грамматик дурилиши, бир томондан, «К,утадру билиг» асарига ядинлашса, иккин- чи томондан, «Дисас-ул анбиё»га (XIII—XIV асрлар) fx- шаб кетади.I Бу асарни чук;ур урганган Е. Э. Бертельс ^адимги узбек адабий тилидан (аницрори эски туркий адабий тилдан) классик узбёк адабий тилига утищда «Хибатул %ацрйщ» клирик вазифасини бажарган деб курсатади.2 Дар^адицат, асар тилига хос лугавий кат- ламлар, фонетик ва грамматик хусусиятларнииг ^арлу^, чигил, ягмо, уйгур тиллари негизида ташкил топган ада­бий тил билан муштаракликка эга эканлиги, айнидса, кейинги асрларда битилган асарлар тилига яцинлиги ка- билар зеки туркий адабий тилдан эски узбек адабий ти­лига утишда «Дибатул ха^ойи^»нинг куприк булганли- гидан далолат беради.
Асар узининг лексйк хусусиятлари билан уша давр- даги эски туркий адабий тилнинг лугавий бойлигини акс эттиради. Моддий-маданий з^аётнинг турли со^аларига оид тушунчаларни ифодаловчи, з^амма учун тушунарли, содда, ясама ва 1$шма туркий сузлар асар луратининг асосини ташкил дилади: ата, ана, арыксиз (фойдасиз), эзгу, баш, бэзек, бэрим (бериш), боз, ынан, йазур (гу- но.у), йуз, йигит, кичик, конул, нэгу, сэвунч, тамар, улур каби. Шу билан бирга араб ва форс-тожик тилларидан дабул ^илинган сузлар з^ам куп учрайди: саадат, саха- ват, мурувват, маъни мэзфубан, карам, инсаф, дуст, за­мок, зоз^ид, дад, гул, вафа бахил, бина, адыл, аманат, азиз каби. '
Асарнинг тили уз фонетик хусусиятлари жиз^атидан XI—XIII асрларда яратилган ёдгорликлар билан уму- мийликка эга. Шу билан бирга эски ^збек адабий тили учун характерли булган хусусиятларнииг з^ам вужудга кела бошлаганлигини куриш мумкин. «3{[ибатул з^а^о- йид» асарининг тилини ;урганиш унда 9 та унли мавжуд эканлигини курсатади.1 Куп долларда сингармонизмникг лаб одангдошляги бузилган.
Уща даврдаги бошда ёдгорликларда будганидек, асар тилида з укдошининг садланганлигини, унинг бирмунча устунлигини куриш мумкин. Айни замонда бу товушнинг й га jrra бошлаганлиги дам куринади: кэзинги — кейин- ги, кэзим —• кийим, казгу — дайгу, дозы —> дуйи, дозуб — д^йиб.
Ачунда ат эзгу дозуб барды кор.
(Дунёда яхши от долдириб кетди, к^р.)
Карислыдны дойур дарис эр дачан.
(Карие киши дарисликни дачон дуяди.)
Асарда сонор товушлардан кейин жарангсиз т нинг жарангли д ундошига утиш додисаси дам XI—XIII аср- лар ёдгорликлари учун хос хусусият дисобланади: эмди, дутулды, созувдин, эрдэм, кэнду.
К^ринадики, «Кибатул дадойид» асари фонетик ду- сусияти жидатидан XI—XIII аерларда яратилган бошда едгорликларга ухшаса дам, узига хос хусусиятларга дам эга.
Асар морфологик хусусиятлари. жидатидан дуйидаги- лар билан ажралиб туради: тушум келишиги аффикси- нинг -уг, -уг варианта архаик шакл сифатида анча сий- рак учрайди, асосан -ны, -ни шакллари дулланади: ебзуг — с^зни, бозуг — бузни.
Навадур ебзуг аз болур азл бкуш.
(Кадрли суз оз, дазил суз куп булур.)
-ны, -ун аффиксли восита келишиги шакли дам анча архаиклашган б^либ, кам учрайди: '
Асал татруб элигнн тамаг татыртыб.
(К^ли билан асал едириб, таом бериб.)
Жуналиш келишигининг дадимги туркий тал учун хос булган -гару, -гэру шакллари дулланмайди, асосан -гэ, -га, (-кэ, да) -э, -а аффиксли шакллар ишлатилади.
Асарда сифатдошнинг -тачы, -тэчи (-дачы, дэчи), -глы, -гли, -дуг, -дуг аффикси билан дадимги шакллари анча архаиклашиб долган, кам учрайди. Аксинча, -FaH, -гэн аффиксли сифатдошлар унумли шаклга айланган,
аммо унинг кесимлик вазифасида келнши деярли учра-
майди. . ■ ■ ' , ;; ' '
Танвин билан ёзилган -да аффиксинннг чидйш кели- шиги учун дулланиши жуда кам учрайди. Олмошларда бу-му, ошул, кэнду-уз, нэгу, нелук, камур, адар-унга каби характерли долатларни куриш мумкин. Сифатнйнг диёсий даража шакли — рэк/рад ва -ру аффикслари ор­да л и ифодаланган: бкушрэк — купрод, кедру—кенгрод . (ким ол йолсуз эрсэ ада кедру йол — ким йулсиз булса, унга кенгрод йул бор) каби.
Демак, «Хибатул дадойид» асари лексик, фонетик ва грамматик жидатдан биринчи навбатда X—XII асрлар- да дулланган туркий адабий тилнинг барча хусусиятла- рини акс эттиради, туркий дабила тилларининг анча ри- вожланганлигини, маъдум тизимга кеда бошлаганлиги- «и курсатади. Шу билан бирга бу асар Узининг тил хусусиятлари жидатидан маълум тафовут ва фард були- шига дарамай, куп жидатдан XIII—ХУГасрларда яра- тилган асарларнинг тили билан умумййликка эга. Айна вадтда бу асар орда ли эски туркий адабий тилдан эски Узбек тилига утишда катта дадам дуйилганлиги, унга ядинлашиб келинганлиги дам анид билинади. Бу эса. Уша даврдаги туркий дабила тилларининг узаро ядин муносабатини, уларнинг ривожланиши натижасида даст- лаб узбек халд (элат) тилининг ташкил топиши тезлаш- ■ ганлигини, шунингдек бошда туркий элат тилларининг шаклланиш жараёни давом этганлигини тасдидлайди.
Алишер Навоий «Насойим-ул мудаббат»да адиб Ад- мад Югнакий дадида бундай дейди: «Ва анинг тили турк алфози била мавоиз ва насоикка гуё эрмиш. Хейли элнинг мудтадоси эрмиш. Балки аксар турк улусида дик- мат ва нудталари шоеъдур» ва унинг дуйидаги байтини келтиради; -
Сбиакка иликтур, эрэнгэ билик,
Биликсиз эран ул иликсиз сбнзк.1
«ДЕВОНУ ХИКМАТ» АСАРИНИНГ ТИЛИ ВА УСЛУБИ
Эски узбек адабий тили тараддиётининг илк даврига оид асарлардан бири Адмад Яссавийнинг «Девони дик- мат»идир. Адмад Яссавий туркий тасаввуф шеърияти- нинг йирик намояндаси, тасаввуфга хос диний-фалсафий I
одимнинг асосчисидир. Адмад Яссавий Ясса Сайрамда (Туркистон) Шайх Ибродим оиласида тугилган. Унйнг ёшдиги Сайрам ва Яссада ^тди. У машдур шайх Арслон- боб дулида тадсил курди. Кейинча Бухорода Юсуф Ха- мадоний дулида тасаввуфдан таълим олди. Туркистонга дайтиб келгач, шайхлик, пирлик фаолиятини давом эт- тирди, ислом динй, унинг доида-донунларини, ислом ади- даларини таргиб дилиб шеърлар — дикматлар езди, халд орасйда кенг шудрат дозонди. Адмад Яссавий шеърлари мажмуаси «Девони дикмат» номи билан юритилган.
«Девони дикмат» туркий тилда ёзилган ноёб асарлар- дан бири булиб, унда фадат ислом дини, таеаввуф ва калом фалсафасигина эмас, балки Адмад Яссавийнинг дунёдараши, ижтимоий даётнинг турли содаларига, до- кимлар, амалдорлар, дунармандлар, чорвадорлар, дед- донлар каби табадаларга дарашлари дам уз ифодасини топган. Унинг фалсафасида дунёдан юз ^гириш рояси ётмайди, аксинча, жадолат, ёмонлик, нодонлик, молпа- растлйк иллатларига ривож берган тубан дунёни юрак- дан дувишга даъват этилади, фисду фужурларга бардам бермод йули изланади.1
Куп йиллар давомида узбек адабиётшунослигида, узбек адабий тили тарихини ^рганишда Адмад Яссавий- га, унинг «Кйкматлар»ига бир ёдлама бадо бериб ке- линди. У реакцион-феодал гурудларнинг дунёдарашини ифодаловчи, дин нидоби остида таркидунёчиликни, бад- бинликни тарриб этувчи, мазлум оммани золимларга муте булишга чадирувчи шеърлар ёзган, деб кескин до- раланди. Адмад Яссавий туркий тилда турли мазмунда- ги дикматлар битиш билан катта шудрат дозонган фай- ласуф шоирдир. Шунга кура, унинг дикматларини «реакцион шайх»нинг поэтик добиддаги «ваъз»лари деб эмас, балки биринчи галда суфий шоирнинг поэтик асар- лари долида ^диш ва таддид дилиш лозим».2
«Девони дикмат»нинг ким томонидан дачон тартиб / берилганлиги маълум эмас, унинг энг дадимги дулёзма нусхалари дам садланган эмас. Бу асарнинг дисман XV асрда ва асосан XVII асрда тартиб берилган бир да- тор дулёзмалари мавжуд. XIX асрнинг иккинчи ярмидан
бошлаб у Дозон, Тошкент ва Истамбулда бир кеча мар­та нашр этилган. : ,
«Девони дикмат» туркий адабиётнинг, жумладан, уз­бек адабиётининг энг йирик намунаси, зеки узбек ада- бнй тилининг дадимги обидаларидан бири сифатиДД' кат- та адамиятга зга. «Девони дикмат»даги шеърлар халд огзаки ижодида кенг тардалган д)чыид шаклидаги т^рт- ликлар тарзиДа яратилган. Маълумки, туртлик — д^шид турида ёзилган шеърлар халд тилига, халд дилига ку­да ядин туради. Бу хил шеърларда- умумхалд тилига хос шакл ва истилодлар, бадиий-тасвирий воситалар кенг дулланган, бу ордали шеърларнинг тушунарли, сод- да, равон булиши таъминланган. Демак, «Девони дик- мат»даги шеърларнинг поэтик жидатдан халд душид- лари услубида ёзилиши унинг халд орасида кенг таркалишига, турли тоифа кищилар томонидан д^шид дилиб куйланишига, ваъз дилиб айтилишига сабаб бул- ган. Бу шеърларнинг . узод аерлар давомида огиздаа- огиэга кучнб, яшаб келишининг боиси дам шунда.
Девондаги дикматларнинг тили тугрисида, унинг ху- сусиятлари дадида турлича фикрлар баён дилинган. А- К. Боровков Адмад Яссавийнинг «Девони дикмат»и дарлуд-чигил-уйгур тилида ёзилган, аммо «Кутадгу би­лиг» тилига ядинлашмайди, деб к^рсатади. Айни замон- да А. К. Боровков «Девони дикмат» нинг турли даврлар- да турлича китоблар, даттотлар томонидан кучирилган нусхалари дамда нашрий нусхаларидаги бир датор фардларни, узгаришларни дисобга олиб, «Девони дик- мат»га киритилган шеърларнинг дайсилари бевосита Адмад Яссавийга тегишли эканлигини анидлаш дийин, уларнинг аслини тасаввур этишга имкон бермайди, де- ган фикрларни илгари суради. Турк олими М. Ф. Купри- лизоданинг фикрича, «Девони дикмат» уз хусусияти би­лан «Кутадгу билиг» асарига ядин турувчи тилда ёзил­ган.1 .
«Девони дикмат» нинг даерда, дачон ва ким томони­дан кучирилганлигига дараб, унда мадаллий шевалар- нинг ва давр тилининг унсурлари дам уз ифодасини топ­тан, деган фикрда маълум асос бор, албатта. Шунга кура ' фанда «Девони дикмат»нинг бирорта нусхаси дам XII аср узбек тилининг ёдгорлиги була олмайди, у уз I
даврининг тил хусусиятини акс эттирмайди1. У тилдан тилга, котибдан-котибга утиб борищ жараёнида тил жя- з^атидан замонавийлашиб борган,2 деган фикрлар илгари сурилар эди. Бу маейлада, аввало, шуни эслйтиш керак- ки, XII асрдан бошлаб, айницса, А^мад Югнакийнинг «^ибатул з^аз^ойиц» ва Аз^мад Яссавийнинг «Девони з^ик- мат» асарларидай бошлаб адабий-бадиий тилда содда- лйкка, омма тушунадиган тилда. ёзишга интилиш кучая бошлаган эди. А. Яссавий «З^икматжларининг халц з^ушиз^- лари услубида ёзилганлигини з^ам эслатган эдик. Халк; тушунадиган содда тилда ёзишга интилишнинг энг яхши намуналарини иейинги аср шоирларида, айницса Сакко- кий, Атоий> Лутфий асарларида куриш мумкин:
Кел, эй дилбар, ки буст.он ва^ти б^лди, .
Гул очилди,( гулистон ваз^ти булди. (Атоий).
Ул менинг жоним, жаз^онимга салом,
Жондин орту^ мезфубоннмга салом. (Лутфий).
Иккинчидан, цуйидаги далилга диццат з^илишни ло- зим деб биламиз: Алишер Навоий «Насойим-ул муз^аб- бат»да Хожа Аз^мад Яссавий Туркистон мулкининг шай- хул машойихи эканлигини з^айд цилиб, унинг уз муриди ва шогирдларидан бири — Даким ота (оти Сулаймон)- нинг утизз тёриб келтириш воз^еаси билан боглизз; бир ри- воятни келтиради: «... Асхабким, отун тэрибтурлар, мат- бахга кэлгунча йагын жиз^атыдын отунлар ол болгандур. З^аким ата тэргак отунларны теныга чирмаб, з^уруз^ кэл- тургазздур. Хожа з^азратлари д'эгэндурларки, эй фарзанд з^акимана иш з^ылдьщ ва аларга бу лаз^аб андын цалз=ан- дур ва З^аким атага з^икмат тили гойа булубтур. Андак- ки, анын, фавоиди атрвк арэсида маидурдир. Ул жумла- дин бири будурким:
Тики турган т^бадур,
Барганларнзл йутадур.
БарР'анлар кэлмас болдьз, .
Магар манзил андадур».3. I
г «Агар ушбу туртликнинг тили Яссавнй даврииинг ти­ли эканлигига гумон йуд экан, унда Адмад Яссавий дик- матларининг тил ва услубининг соддалигига дам шубда дузгайвермаслик керак»1 Демак, Адмад Яссавийнинг «Девони дикмат»и XII аср эски узбек тилининг мудим ёдгорлиги дисобланади. Бу асар ордали ^ша давр ^збек тилининг узига хос лекеик, фонетик ва грамматик ху- сусиятларини анидлаш. мумкин. •
«Девони дикмат»да дулланган лекеик бирликларни, асосий лугавий датламни уша давр узбек тилида мав- жуд булган суз ва иборалар ташкил дилади. Кбиул, соз, датыг(д), йахши, йаман, тил, баш, дул, коз, тиз(тизза), ебнэк, налган, йаш, кок, дулад, улуш, йул, 6aFp, дизил, улуг, турлур — турлуг, чол кабилар шулар жумласидан. «^икмат»ларда ишлатилган сон ва, феъл туркумига хос барча сузлар дозирги узбек тилида дам мавжуд. Эски туркий адабий тил учун характерли булган дапуд, дамур, элиг, ёзуд, эран, сотду, арыг, йавуд каби сузлар нис- батан кам учрайди. «Девони дикмат» лексикасининг Узи­га хос хусусияти унда араб тилига хос суз в а истилод- ларнинг жуда куп д;улланишидир. Ислом адидалари, мусулмонликнинг донун-дридалари, диний-фалсафий да- рашларни таргиб дилиш мадсадида таридат, суннат, шариат, нафс, муршид, дудрат, имон, рацион, дузах, илод, зикр, жаннат, худо, кофир, мумии, уммат каби суз­лар дайта-дайта такрорланган. Пири комил, пири за- бардаст, амри маъруф, рузи мадшар, биру бор, тарбияти тан, Муса сифат, ризди надис, дафтари соний, далу бала сингари араб, араб-форс иборалар куплаб учрайди.
Фонетик жидатдан одангдошлик додисасига риоя ди- линган. Суз уртаси ва охирида д ва f товушлари бир-би- ри урнида алмашиниб келади: датыр, датырланыб, туф- paF, андаг, мундаг, чыраг каби.
Башым туфрар, бзум туфрар, жисмим туфрар,
Иашым йэтти алтмиш учда, бир кунча йод.
«Девони дикмат»нинг услубий-грамматик хусусияти шундаки, шеърлар купинча иккинчи шахега, тингловчига мурожаат тарзида ёзилган ва буйруд майлининг -рил, -гил шакли билан берилган:

Download 351,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish