А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили


лкк, паррандачилик, радиолаштириш, автоматлаштит



Download 351,43 Kb.
bet2/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

лкк, паррандачилик, радиолаштириш, автоматлаштит ряш) ва бошваларни к^рсатиш мумкин. . ,,
Адабий тилда синтактик к,урилиш жихатидан хам «кки шаклга хос хусусиятларни куриш мумкин. К$пинча содда гапларни, айни^са туливсиз гапларни,. ввсмац богланган цушма гапларни ишлатиш адабий тйянинг огзаки шакли учун хос булади. Бу ва^тда о^анг, Тах­там, имо-ишора, нутв вазияти каби воситалар мухнм роль уйнайди. Нзма адабий тилнинг синтактик вурили* ши эса узининг анча мураккаблиги билан ажралиб ту- ради. Унда эргаш гапли вУшма гаплар, кириш ф вв иборалар, мураккаб вурилишли содда гаплар, ажратил- ган ва уюшик; булаклар, мураккаб кушма гаплар анча кенг ишлатилади.
Адабий тилнинг хар иккала шакли учуй хос алохида лекеик ва фразеологии тил бирликлари вУлланади, яъни Хозирги адабий тилда бетараф ва услублараро ватлам , билан бйр цаторда, фават огзаки ёки ёзма адабий тил учун хос суз ва иборалар хатлами хам мавжуд, маса- лан: «Узбек тилининг изошли лугати» (икки томлив, М., 1981 й.) хамда «Узбек тидйнинг изошли фразеологии лугатиада (III. Рахматуллаев, Т., 1978 й.) «саланглаб юрмок, суюнмох (севинмов), вашламох (вашимов), хайитламов, в°йилмавом, вулайламов* вайдам, ванаван- ги, шунчайики, шуиаванги, жон-пони чидиб кетди, кузи тирик, кузлари винидаи чивиб кетди кабисуз ва ибора­лар сузлашув нутвига хос хамДа бошварув, интилиш, адабиёт, камтарлик, ижтимоий, кузи очив, годиб келмов, жони халвумига келмов, кунгли тоза кабилар эса ёзма адабий тилга хос с^з ва иборалар деб вайД ВилинаДи-
Адабий тилнинг огзаки шакли маъруза ва сухбатлар- да, ёзма шакли эса фан, техника ва адабиёт асарлари- да, расмий иш з^ужжатлари, нашриёт ва матбуот соха* ларида ишлатиладй. Ленин булар узаро узвий равишдз богланган булади. Маърузалар, хаР хил чивишлар уз хусусияти билан ёзма адабий тилга явин туради. Шу- нингдей, ёзма адабий тилда, айнивса, бадИий асарларда сузлашув нутвнга хос сУз ва иборалар Хам вУлланаДи- Шуни ваа[Д В^лиш кераки, «огзаки», «сузлашув», ата- малари адабий тилнинг шаклларидан бирини (адабий тилнинг огзаки ёки ёзма шаклларини) ифодалаш учун Ха мда миллий тилнинг функционал турларидан бирннн' (адабий тил ёки жойли сУзлашув тилнни) ифодалашга хизмат вилади.
Узбек адабий тилининг ривожланиш жараёнинк тек- ширищда-, Узбек адабий тили тараздаётининг ТурДИ даврларига тегишли, шунингдек узбек миллий тилининг ташкил топиши даврига оид ёдгорликларнинг тил хусу- сиятларини урганиш вацтида адабий тилни фарц цилув- чи асбсий восита сифатида «огзаки» атамасидан фойда- ланиб булмайди. Чунки узбек адабий тили тарихи ана шу ёзма ёдгорликЛар тили тарихидан иборат. Шунинг учун узбек адабий тили тараедиётининг дастлабки бос- ^ичларидан бошлаб китобий унсурлар ёзма адабий тилнинг воситалари сифатида бир-бирига царама-царши ^уйилганлигини куриш мумкин. Бу з^одиса, айни^са, ца- димги туркий адабий тил ва зеки узбек адабий тили, шунингдек, миллий адабий тил ёдгорликлари учун ха- райтерлидир. Ёзма ёдгорликларда ташкил топиб цатъий- лашган тил меъёрлари,-доидалари аста-секнн сузлашув нущига з^а.м ута бошлайди. Ёзма нутц шакли, огзаки нутц шакли, адабий тилнинг ёзма ва огзаки шакллари каби тушунчаларнинг пайдо бул’иши асосан шу зцздиса билан богланган. ^озирги ёзма адабий матнларда (ба- диий адабиёт, публицистика, газета ва журнал мацола- ларида) ёзма ва огзаки тил унсурлари ф^лганидек, ог­заки нутцда з^ам сузлашув ва ёзма нущ унсурлари мавжуд булади.
^озирги узбек миллий тилининг з^ар хил шакл ва куринишларининг узаро муносабатини ^уйидаги жадвал ордали кУрсатиш мумкин:





Узбек адабий тилининг барча шаклларига хос анид фактларни турли даврларда яшаган йирик ёзувчилар- нинг бадиий асарларида учратиш мумкин. Чунки;бадиий асар матнларида дар бир ривожланган тилнинг икки асосий функционал к^риниши — адабий тил ва жонли халд тилининг диалектик бирлиги, узаро узвий богяид- лиги очид намоён булади. Рус олимлари Л. В. Шчербак ва В. В. Вйноградовнинг курсатишларича, тил тарад- диётининг маълум даврларига хос адабий тил меъёрла- рини бадиий асарларнинг матнларини тадлил дилиш ордали белгилаш мумкин. Дардадидат, XIII—XVI аср« ларда эски узбек тили.учун характерли ,б^лган адабий тил меъёрлари ту даврларда яшаган Хоразмий, Дур- бек, Лутфий, Атоий, Саккокий каби шоиряарнинг асар- лари тилини увганиш, лингвистик тадлил дилиш асосида анидланади. Уша даврларда яратйлган ёдгорликлар- нинг тили fa даври халд тилига, тушунишнинг енгилли- ги жидатидан дозирги узбек адабий тилига дамда жонли халд тилига анча ядин туради.
Тилнинг хилма-хил бирликларини бадиий адабиёт асарларида ишлатиш дамма вадт услуб жидатидаи асосланган булади. Жумладан, юдорида тилга олингац цюирларнинг, айнидса Алишер Навоийнинг асарлари XIV—XV асрлардаги эски узбек адабий тилининг хусу- сияти, унинг огзаки ва ёзма шакллари, шунингдек жон­ли халц тили дамда адабий тилнинг огзаки шакли дан- дай эканлиги тУгрисида аник; тасаввур бера олади.
Езувчи уз асарвда турли даражадаги тил бирлик- ларининг маълум долипга солинган, такомиллашгав намуналарини, шаклларини ишлатади. Шунинг учун тил ифода воситаларининг нормативлиги, тартиб-доидалари бадиий асарларда купрод ва анидрод намоён булади. Демак, турли даврларга тегишли бадиий асарларнинг тил хусусиятларини урганиш уша давр тил тизимини ту- шуниб олиш имконйни беради. Бадиий асар тилиниУр- ганиш бу хил лингвистик текширишларнинг икки жи- датини бир-бири билан боглайди, унинг икки томонини белгилаш имконини беради, яъни бадиий асар матн­ларида адабий тил меъёрлари дамда маълум даражада жонли халд тилининг хусусиятлари акс этганлигн анидланади.
Тил додисаларини тугри ва чудур тушунган долда кенг илмий тадлил дилиш, дозирги жонли халд тили, сузлашув нутди хусусиятлари билан адабий тилнинг
Ю
огзаки ва ёзма шакллари фактларини ^иёслаб "урга- нищ натижалари утмищдаги жонли хал^ тилининг ай- рим хусусиятларини билиб олишда маълум асос бу- лиши мумкин.
' Ё^ма манбалар асосида утган асрлардаги жонли хал^ тили, с^злашув нут^и хусусиятларини урганишда тарихий обидаларни, бадиий асарларнинг матнларини, айни^са, уз даврига хос нутц амалиётини акс эттирув- чи асарларни танлаш жуда му^йм а^амият касб эта- ди. Масалан, Б. Уринбоевнинг узбек тили с^злащув нут- Цини урганишга багишланган ишларида бундай хуло- салар асосан бадиий асар матнларига^ асосланадиI.
Одатда баддий асар матнларининг уч тури купро^ Ц^лланади: муаллиф ^икояси (хабар матни); асар, цаз$- (рамонларининг тили ва муаллифнинг дазфамонларга берган характеристикаси, Муаллиф ^икоясига асослан- ган матнлар адабий тилнинг энг яхши намунаси ^и- собланади. Бу хил матнларда услуб ва таъсирчан- лик жи^атидан бетараф булган тил воситалари купрои; ишлатилади, шулар асосида адабий тилнинг огзаки йа ёзма унсурлари цулланади. Навоий, Бобур, Абулгози каби ёзувчиларнинг прозаик асарларида, З^амза, А. 1^о- дирий, Ойбек, Рафур Рулом асарларида ана шундай матнлар жуда к^п булиб, уларда бадиий ^икоя меъёри, адабий тилнинг бетараф, китобий ва с^злашув унсурла- рини 1$ллаш меъёри очид намоён булади. Асар ца^- рамонларининг тилида уларнинг ижтимбий а^волига богли^ равишда с^злашув нутдига хос барча воеиталар- ни — адабий тил ва адабий тилга хос б^лмаган бар­ча унсурларни 1$ллаш мумкин. Ка^рамонларнинг тил характеристикасига багишланган матнларда эса ёзув- чи адабий тилга хос булмаган сузлашув нут^ининг ун- сурларини — оддий суз ва ибораларни з^ам, шева ва хшргонларга хос сузларни з$ам ишлатади Демак, $з- бек адабий тили тилнинг турли даврлардаги тдравдиёт хусусиятларини белгйлашда энг асосий манбалардан бири з$исобланади, унда тилнинг табиати $з ифодаси- ни топади.
АДАБИИ ТИЛ УСЛУБЛАРИ
Адабий тил тараадиётининг нар бир босцнчида^унинг узига хос услублари мавжуд булади, чунки адабий тил услублар тизимидан ташкил топади. Шунга кура ада­бий тил тарихи, асосан, унинг услублари тарихинвг' ^ам- раб олаДи. Жамиятнинг ривожланиши билан боглин равишда нар бир даврда адабий тил услубларининг мяк* дори, унинг характерли хусусиятлари ва улар орасида- ги узаро муносабат узгариб туради. Адабий тил тарихи адабий матнлар тили тарихидан иборат булиб, нар бир даврга оид бу матнлариинг тил хусусиятларини жам- лайди, умумлаштиради ва шу асосда узаро ухшаш тил хусусиятлари билан ажралиб турувчи матнлар гурунн- ни белгилайди, маълум гурунга кирган ёдгорликларцинг тил хусусиятлари йигиндиси. умумлашмаси з^а^ида з^ам- да адабий тилнинг турлича услублари з^а^ида маълумот беради. "
Услуб — тилнинг тарихан таркиб топган бир кури- ниши булиб, узига хос таркиби, бирикиш хусусияти ва нутк; воситаларини куллаш донуниятлари билан ажра- либ туради. Адабий тил услуби — бу маълум даражада адабий тил матнларида узининг аниц ифодасини топган услубий буёцца эга з^амда услуб жиз^атдан бетараф тил унсурларини онгли равишда танлаш асосида ташкил топган маълум тйзимдир. Адабий тил услублари фанат унинг тузимини ташкил этиш хусусиятлари жинатидан- . гина эмас, балки, у ёки бу услуб тизимининг юзага ке^ лиши учун асос булган омиллао нунтаи,назаридан нам ажралиб туради. Шу жиз^атдан дастлаб функционал ус- лубларни курсатиш мумкин. Бу услублар тизимининг . хусусияти унинг йщлатилиш доираси, бу услубларнинг ижтимоий нулланиш соналари билан богланган. Жумла- дан, нозирги узбек адабий тилининг публицистик ёки профессионал-техник услубларида, бошца функционал услубларда булганидек, тил воситаларини танлащ ва тартибга келтириш шу матнлариинг мазмуни, монияти- нинг намда ишлатилиш соз^асининг узига хос хусусияти билан богланган.
Функционал услублар билан бир цаторда индивидуал услублар нам бор. Бу услублар тизимининг хусусияти шундан иборатки, унда муаллиф уз индивидуал нунтаи назари ва дидига мос равишда тилнинг синонимии ифо- да воситаларини танлаб олади. Индивидуал услублар асосан бадиий асарлар тилида дулланади, унда к;айта уелубий буёд оЛади, турли жанрларга ва адабий-бадиий йуНалишларга хос услублар билан бирга ишлатилади. Бу, уз навбатида, бадиий асарларда ёзувчи тили ва ёзувчи услубини фардлаш зарурлигини дам келтириб чидаради.
Езувчи томонидан адабий тил ва жонли сузлашув тилидан танлаб олинган барча тил воситалари мажмун ёзувчи тилини ташкил дилади. Езувчи тилини урганиш- да аСосий диддат муаллифнинг адабий тилдан нима- - Ларин уз асари учуй танлаб олганлигига жалб дшщна- ДИ.
Ёзувчи услуби эса ёзиш услуби, муаллиф томонидан танлаб олинган тил воситаларини ишлатиш, ундан фой- даланиш усулидир. Езувчи услубини урганишда унинг энг яхши индивидуал, таъсирчан ва образли ифодалар яратишда танлаб олган умумтиЛ воситаларидан дандай фойдаланишига купрод диддат дилинади. Демак, ёзув- чининг услуби унинг дунёдараши, адабий-бадиий одим, асарнинг мавзуи, жанри, гоявий йуналиши ва муаллиф­нинг индивидуал бадиий роясига асосланган ёзиш ус- лубидир. : .
Шуни дайд дйлиш керакки, адабий тил тарихига нисбатан тил уелублари масаласи тарихий ривожланиш нудтаи назаридан даралиши зарур. Чунки тил услуб­лари тарихий категориядир.
Узбек адабий тили тарихида ёзувчиларнинг тили ур- ганилади, муаллиф яшаган давр адабий тили хусусият- ларининг акс этиши анидланади. Шунингдек, узбек ада- бйй тили тарихида ёзувчининг уз даври адабий тилига дандай янгиликлар киритганлиги, унинг ^збек адабий тилйнинг кейинги тараддиётига дандай таъсир курсат- ганлиги анйдланади. Чунки тилдан фойдаланиш даво- мйда ёзувчи адабий тил, миллий тйлнинг шаклланиши ва тараддиёти билан мос равишда адабий тилнинг ри- вожига катта дисса душади, умумхалд миллий тилини янада такомиллаштиришга кумаклашади.
Адабий тил маълум ижтимоий вазифаларни бажа- ради, бу вазифалар жамият тараддиётининг турли давр- ларида ^згариб туради. АдабийДилнинг ижтимоий функ- цияси тил тарихининг энг мудим масалаларидан бири- дир. Бу масала адабий тил тарихининг маданият ва ижтимоий тафаккур тарихи билан, адабиёт ва адабий й^налишлар тарихи билан боглидлигинигина эмас, балки
турли даврларда адабий тил тарихининг идстимоий-гоя- вий кураш билан алоцадорлигини з$ам та^озо этади. Масадан, узбек адабий тилининг XIV—XV асрлзрдаги тарацциётини, айницса Алишер Ыавоийнинг адабйй тил- га хос фаолият^нинг асосий манбаларини, у асос сол- ган эски узбек адабий тили со^асида эришилган юксак муваффациятларни, шу даврда яшаган йирик ижтиЦоий фикр ва адабиёт намояндаларининг роявий-сиёсий нуц- таи назарини, фикрларини ^исобга олмай туриб тУвря тушуниб булмайди. Ана шунинг узиё^ узбек адабий ти­ли тарихида экстр алингвистик омилларнинг нацадар MyjjHM роль уйнашини очиц курсатади. 5
Ёзма ёдгорликларнинг жанр хусусияти ва нутд во- ситаларини танлаб ишлатищ билан бордиц равишда адабий тил услублари бир ^анча гуру^га булинади. Узбек адабий тилида ^уйидаги услуб турларини курса- тиш мумкин:
а) адабий-бадиий услуб. Бу тур таркибида назм уО- луби ва насрий услубнинг хусусияти билан боглик; ра­вишда бир цанча гуру^лар ажратилади;
б) илмий баён уелуби. Турлича фан со^аларининг хусусияти билан боглиц равишда бу тур ^ам бир ^анча гуру^ларга (ицтисодий фанлар уелуби, тиббий фанлар уелуби каби) булинади;

Download 351,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish