А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили



Download 351,43 Kb.
bet13/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

{уйрур ёзуви билан к^чирилган булиб, униХЩ асрнинг бйривчи чорагида маш^ур шар^шунос олим Хаммер Пургшталл Истамбулда сотиб олади ва Венд З^ирол- лик кутубхонасига топширади. Достондан олиагав ай­рим намуналарни француз олими Жауберт Амедее 1823 йилда нашр эттиради. Венгер шардшуноси X- Бамбери эса 1870 йилда асарнинг айрим цисмларини нашр этти- ради, немис тилига таржима дилади. Маш^ур рус .оли- ми В. В. Радлов 1891 йилда шу нусханинг факсимиле- сини нашр эттиради. ...
«Хутадру билиг» асарининг XV асрда араб ёзуви билан кучирилган иккиичи дулёзма нусхаси 1896 йилда К,о^ирада топилди. 1897 йилда' В. В. Радлов шу д^лёз- манинг к^чирмасини олгач, 1910 йилда Вена ва Х°ХиРа нусхаларининг солиштирилган, матнларини ва тран­скрипциям билан немис тилига мукаммал таржимасини эълон дилди.
: Бу асарнинг араб ёзуви билан кучирилган учинчи
нусхаси 1914 йилда Намангайда топилди. Узбек олими А. Фитрат 1924 йилда бу нусхани Тошкентдаги респуб­лика кутубхонасига келтириб топширади. У 1928 йилда «Хутадгу билиг» дан айрим парчаларнй изозрлар билан нашр эттиради. Бу нусха Вена ва К°ХиРа нусхаларига нисбатан анча мукаммалроц булиб, энг цадимий нусха эканлиги тахмин нилинаДи- Машз^ур шарцшунос С. Е. . Малов. 1929 йилда шу нусхадан айрим парчалар, унинг изохи ва таржимасини беради э^амда.бошца нусхалар билан чогиштириб, уларнинг фарцларини изо^лайди. 1941—43 йилларда турк тили Жамияти томонидан Ис- тамбулда з^ар учала нусханинг факсимилеси ва тар- жимаси нашр этилди. 1951 йилда С. Е. Малов асар­нинг анча ниемини изозряар билан эълон ^илди. Узбек олими К. Каримов 1971 йилда Тошкентда «Кутздгу билиг» асарини, унинг транскрипциям ва з^озирги jfa- бек тилига тавсифи билан нашр эттирди.
«Кутадгу билиг» хал^ огзаки ижодининг таъсири остида яратилган ёзма адабиётнинг туркий тилдаги би- ринчи намунасидир. Буни асарнинг мундарижаси, ба- диий-тасвирий воситалари, асарнинг тили ва унда иш- латилган мадоллар, з^икматли суз ва иборалар хам курсатиб туради. Масалан, «К,УтаДрУ билиг»да келтирил- ган бир 1$атор з^икматли суз ва ибораларнинг )уша давр ' цабилалар тилида зфлланганлигини «Девону луготит турк» ва «Хибатул з^ацойиц» асарларининг тил факт-
лари з$ам тасдизлайди. Бу асар Тйл жизатидан X—XII " асрларда Урта Осиё ва Шарций Туркистонда ташкил топган туркий адабий тилда ёзилган б^либ, К^орахоний- лар давлати таркибига кирган барча туркий за бил ал ар. учуй тушунарли булган, уларнинг тилидаги умумий ху- сусиятларини бирлаштиради. Буни «1£утадру билиг»нинг кириш зисмида келтирилган «мочин алимлари ва заким- лари заму? иттифоз булдилар, ким машриз вилойатнн- да, Туркистон элларинда Буррахон тилинча бу китобдин йахшыраз заргиз кимарса тасниф зилмади»1 каби фикр- л ар зам тасдизлайди. ■
«Кутадгу билиг»нинг муаллифи уз асарининг замма- га тушунарли булиши учуй fuia даврдаги забилалар тилида мавжуд булган умумий щ хусусий томонларни Зисобга олган золда уларни умумлаштиради. Тил та- раззиётига мое равишда тилга к^пгина янги шакллар, янги иборалар киритади. Уз асари тилининг еодда, ту­шунарли, услуб жизатидан равен, силлиз б^лишига катта эътибор беради. Халз тилида с^з з^ллаш тажри- басига мое равишда адабий тилни жуда куп янги сув ва иборалар билан бойитади, уларни маълум меъёрга келтиришга заракат зилади.
Тил хусусиятлари нузтаи назаридан «К,утадгу бн- лиг» асарида «й» урнида <д» зуллаш зодисаси устун туради: адаз, зодаз, бэдуг, будун каби.
Бэдуг бидги бирлэ ^куш эрдами Билиглиг укушлуг бодун кэдуми.
(Билими буюк, зунари куп, билимли, заковатли халз- нинг сарасидир.)
Суз охирида келган жарангсиз ундошларнинг жа­ра нглашиши анча сезиларли: тириг, зурзлуз, битиг, би­лиг, учуг, бишир, ухшар каби. Бундай зодисани «Девону луротит тур к» асарида зам куриш мумкин. Аксарият Золларда жуналиш келишиги аффиксининг -3а (кэ) варианти з^лланади, -га (гэ) варианти эса нисбатан чекланган золда ишлатилади: Неча иш кишикэ кецршгу керак — зар зандай ишни кишиларга кенгашиш керак; Зараза йарума эй асли орун, Орунгэ кара тэрк йузар- ул курун — зорага язинлашма, эй асли 03, 633а зора тез юзади каби.
. • Юсуф Хос %ожиб. «Зутадру билиг», 48- бет.
Кшпилик, курсатиш олмошларига жуналиш келишиги яффиксининг -ар варианти душилиб келиши дрлатлари дам учрайди: Муцар менгэту айди шайр бу суз — Бунга ^хшатиб шоир шу сузларни айтди. Иноиса ацар берсэ болва элиг:— Унга ишонса, дулига иш топширса була- ди. Чидиш келишиги аффикси купинча танвин билан ёзилган да (да") тарзда берилади: андан нару—ундан нар и; йузда* бир—юздан бир. Удушда" адин эрдамлэриг киши Угрэнур утру йетлур элиг—удувчидан бошда фа* зилатларни урганади, сунгра дули ишга довушади.
Тушум келишиги асосан -ны, -ни шаклда келса дам, баъзан -f, -г шакли дам учрайди:
Сэвэриг сэвугсиз дилайин тэса
Тилин aflFy нации тыдыб бэрмаса. .
(Ким севувчини севмайдиган дилайин деса, ваъда ди- лияган нарсани тийиб, бермайди.)
Феълнинг -cap аффиксли шарт майлининг шакли учрамайди, асосан -са, -сэ шакли ишлатилади: Кони сбзлэса, сбз кор асги бкуш — сузни турри сузласа, к^р, фойдаси куп.
Эр ул Эр турар кор кишилэр ара Йурыб тил кбрдэзсэ бу булса тбрэ.
(Шу киши Эрдирки, кишилар орасида юриб тилга эдтиёт б^лса, турдан жой олса.)
Сифатдошнинг -дуд, -дук, -рлы, -гли аффиксли шакл- лари дам учраб туради:
Олумуг дулурлы эр олдурур олур.
(Улимни тиловчи киши улдиради, ;узи дам улади.)
Утган замой сифатдошининг купинча -мыш -миш, баъ­зан -тачи, -дачы аффиксли шакллари дулланиши билан бирга -ран, -гэн аффиксли шакллари дам ишлатилади:
Наку тэр эшитгил сэрингэн киши,
Сэринсэ этэр Эр бузулмыш иши.
(сабр дилган киши нима дейди, эшитгин, киши сабр дил- са, бузилган ишини тузатади.)
Сэриб турдачы эр орун душ тутар.
(Сабр дилиб турувчи киши оддуш тутади.)
Ухшатиш, чогиштириш маъноларини ифодаловчи -дек аффикси дамма ^ринларда -тег шаклида келадй. Бу до- диса -тег аффиксининг етмод феъли асосида юзага кеЛ- ганлиги билан борлид булиши мумкин (г ва й товушла- рининг алмашиниши ва метатеза додисаси асосида): тег-тей-йет каби: йетургил-тейургил-тэгургил.* Тириклик тедукун бу йелтег кенар.
«Кутадру билиг»нинг лексик хусусиятлари буйича шу- ни дайд дилиш керакки, унда д^лланган сузларнинг ак- сарияти умумтуркий лексик датламни ташкил дилиб, у дозирги барча туркий тиллар учуй муштаракдир. Улар дозир дам дулланади ва бир хил тушунилади. Куп аср- лик тарихий тараддиёт натижасида купгина туркий тил- лард'а бу сузларнинг айримлари архаиклашиб, истеъ- молдан тушиб долган, баъзилари эса маълум фонетик ва лексик-семантик ^згаришларга учраган долда дозир дам ишлатилади: богу — доно, асыр — манфаат, фойда, саран — хасис, кбнилик — туррилик, тору—адолат, то- пур — хизмат, тиши—аёл, думару — эсдалик. Асырлир думарумны додтум сецэ — Фойдали эсдалигимни сенга долдирдим.
Асарда араб ва форс-тожик тилларидан дабул дилин- ган купгина суз ва ибораларнинг дам ишлатилганлиги- ни куриш мумкин.
«Кутадру билиг» эски туркий адабий тилнинг турли- ча услубларини шакллантириш, тартибга келтириш ва ривожлантиришда мудим адамиятга эга б^лди. Бу асар асосида дастлаб туркий тилнинг адабий-бадиий услуби, туркий назм услуби ташкил топди. Адабий-бадиий услуб- нинг энг мудим белгиси ва хусусияти булган унинг эсте­тик вазифаси, бадиий нафосат, унинг таъсирчанлиги ва образлилиги, бадиий завд бериш кабилар бу асарда ту­ла мужассамланган. Унда ижтимоий даёт, турмушнинг турли сод ал ар и билан боглид равишда ижтимоий нутд услубига хос суз ва ибораларнинг кенг ишлатилганлиги- ни куриш мумкин. ■
У куш луг удар ул, билиглик билир,
Билигли, удугли тилакка етар. '
Асарда табиблик, косиблик, савдогарлик, деддончи- лик каби содалар ва шу сода кишиларига муноса бат бил- дириш асосида туркий тилнинг касб-дунар, ишлаб чида- ришга оид услуби шакллантирилган. Жумладан, шоир I
«емирчн, дурадгор, буёдчи, уймакор ва расеоЦЯар дадв- да тгапириб, шундай дейди: ; >
Бу дунйа этиги булардын'турур,
Ажунда тан ишлар булардын терур.
(Бу дунёнинг гузалликлари булардандир, оламдаги дай- ратомуз ишлар булардан чидади.)
Хуллас, «Кутадру билиг» эски узбек адабий тили- винг шаклланиши жараёнини урганишда мух им манба- лардан бири саналади.
«ДЕВОНУ1 ЛУРОТИТ ТУРК» АСАРИНИНГ ИЛМИИ-ТАРИХИЙ АХАМИЯТИ Туркий урур ва дабилалар тилларининг хусусиятла- рини, уларнинг тарихи ва лурат бойлигини Урганишга баришланган «Девону луротит турк» асари уз даврининг истеъдодли олими Махмуд Ибн Дусайн ибн Мухаммадил Кошрарий томонидан 1072—83 йилларда араб тилида ёзилган. Куприна илмий адабиётларда Мадмуд Кошра­рий Уз асарини 1072—1073 ёки 1073—1074 йилларда ёзиб тугатган деб курсатилади. Аммо бу асарнинг даж- ми, унда баён дилинган материалларнинг мидёси уни бир-икки йилда ёзищ мумкин эмаслигини курсатади. Асарнинг ёзилищ санаси дадида «Девону луготит турк» асарида муаллиф томонидан дизидарли маълумотлар. берилган. Бу фактни Э. И. Фозилов дам дайд этади.1 ;
Мадмуд Кошрарий XI асрда Урта Осйё халдлари орасида етишиб чиддан йирик адабиётчи, тилшунос, таг рихчи, географ ва этнограф олимдир. У узининг бутун илмий-ижодий фаолиятини Уз халдининг тилйни, тари- хини, унинг халд орзаки ижодиётини, жойлашган дуду- дини, урф-одатларини ва умуман туркий халдларнинг моддий ва маънавий маданиятини урганишга, уни кенг тарриб дилишга багишлади. У туркий урур ва да била тилларини, уларда дУлланган сузларнинг лексик-грам- матик хусусиятларини, сузнинг маъно ва шаклларини, талаффуз меъёрларини чудур Урганиш асосида дастлаб «Жаводир-ун надв фи луротит турк» асарини - ёзади. Аммб бу асар бизгача етиб келмаган. •
Мадмуд Кошрарий «Девону луротит турк» асарини ёзишдан илгари кун йиллар давомида туркий дабилалар I op а сид а юриб, уларнинг тилларини, тарихини ва урф- одатларини синчиклаб урганади, жуда куп миддорда лек- сик материал — суз ва иборалар, шеърий парчалар, ма- дол ва дикматли сузлар туплайди, уларни узаро чориш- тиради ва умумлаштиради. Бу дадда «Девону луротит тур к» асарида шундай фикрлар келтирилади: «Мен турк- лар, туркманлар, урузлар, ярмолар, дирризларнинг ша- дарларини, дишлод ва яйловларини куп йиллар кезиб чиддим, луратларини тупладим, турли хил суз хусусият- ларини урганиб анидлаб чиддим. Мен бу ишларни тил билмагандигим учун эмас, балки бу тиллардаги дар бир кичик фардларни дам анидлаш учун дилдим... Уларни дар томонлама пухта бир асосда тартибга солдим».II
Бизгача «Девону луротит турк» асарининг биргина дулёзма нусхаси етиб келган, у 1914 йилда Турдиянинг Диёрбакир шадрида топилган, дозир Истамбулда сад- ланади. Девон 1915—1917 йилларда турк олнми Р. Ри­фат томонидан Истамбулда уч томлик китоб шаклида нащр этилди. 1928 йилда шардшунос олим К. Броккель- ман бу асарни немис тилига таржима дилиб нашр этади. 1938—41 йилларда дурк олими Басим Аталай уни усмон- ли турк тилига таржима ддлиб нашр эттирди., I960—- 63 йиллар давомида тилшунос олим С. Муталлибов «Де­вону луготит турк» асарини узбек тилига таржима дилиб нашр эттирди. 1967 йилда унинг индекс-лурати босилиб чидди.
«Девону луротит турк» асари икки асосий булим- дан — мудаддима ва лурат дисмидан иборат. Мудадди- мада муаллифнинг Уз олдига дУйган мадсади, девоннинг тузилиши, туркий дабилалар тилларининг хусусияти ва уларни урганишнинг адамияти, бу тилларда булган ай- рим фардлар, шунингдек асарда ишлатилган ёзув, фёъл- дан от ясалиши, от ва феъллардаги орттирма белгилар, суз ва дарфларнинг олдин-кейин келиш тартиби кабилар дадида дисдача маълумот берилади. Лурат булимида эса X—XII асрларда туркий дабилалар тилида кенг дуллан- ган сузларга илмий-тарихий жидатдан изодлар берила­ди. Бунда дам асосий диддат кенг истеъмолда булган сузларга даратилган, дУлланиши чекланган, истеъмол- дан чиддан сузларга эса изод берилган эмас. Демак, уша давр тилида сузларнийг дУлланищ даражаси, уларнинг
ёки сустлиги, суз мавдоларинин? узгаришй каби додисаларга купрод эътибор берилган.
Суз туркумлари девонда вккита — исм ва феълларга ажратилиб изодланади. Дар иккала гурудда дам олдин (дамзали) дарфлар — унлилар (а, о, у, и каби), кейин тартиб асосида ундош дарфлар билан бошланадиган сУз- лар берилган. «Девон»да куп маъноли сузлар ва омо- нимлар, синоним ва антонимлар, сузларнинг тулид ва дисда вариантлари дадида етарли маълумотлар ббрил- ган: огур — вадт (не огурда келдик), жойида (бу йш • orypayF болды), бадал, эваз (атка огур олдым); табиб — умчи, синдув, куп — угуш, талим каби.
«Девон»да фонетика, морфология ва диалектология масалаларини ёритишга баришланган алодида боблар берилган эмас. Аммо суз маънолари ва шакллари баё- нида уларнинг турлича забила тилларидаги диёсий изо- дини бериш жараёнида шу масЗлаларга оид дизидарли ва димматли фикрлар баён дилинади. Жумладан, Мад- муд KouiFapiifl девонда фонетика масалалари содасида товуш билан дарф муносабатини анидлайди. Унинг кур- сатишича, туркий тиллардаги барча товушларни ифода- лаш учуй амалда булган -ёзувдаги 18 та дарф етарли" эмас, бални шу дарфларга махсус белгилар дуйиб ёзиш асосида яна 7 та дарф душиш талаб дилинади. Шу асос- да у туркий тилдаги товушларнинг хусусиятини баён ди- . лади: сузларда товушларнинг даттидлиги ва юмшодлиги дамда уларнинг чузидрод талаффуз цилиниши додиса- ларини изодлайди, анид мисоллар келтиради. Тор ва кенг, дисда ва чузид унлиларнинг хусусияти, талаффузи- ни анидлаб берди. М. Кошгарийнинг уша давр фонетика- сига берган изодлари туркий тиллар фонетикаси учуй димматлидир. У товуш ва дарфлар уртасидаги муноса- батни биринчи марта анидлади.
Асарда товуш тушиши, товуш алмашинишн, ассими­ляция каби датор фонетик узгаришлар ва уларнинг ада-, мияти дадида днзидарли фикрлар баён дилинган. Жум­ладан, уша давр туркий дабилалар тилига хос дуйида- ги фонетик додисалар дадида маълумотлар берилган. Унлилардаги кенглик ва торлик, чузидлик ва дисдалик, ундошлар тизимидаги содда ва комбинатор ундошлар, улардаги жаранглилик ва жарангсизлик^ ундошларнинг датор келиши додисаларини баён этади.
Турклар тилида суз бошида келган й товущи Угуз ти- лида тушиб долади: йэлкин — элкин, йылыр сув ылыг сув каби. •
58

Download 351,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish