А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили



Download 351,43 Kb.
bet9/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

    Bu sahifa navigatsiya:
  • ypyF
Кадимги туркйй тил даври. Бу даврда туркий тил-
■ лар т^ла табадаланади; ^зининг мустадил ривожланиш й^лига киради. Бу даврда туркий урут ва дабилалар Хун (дам шардий Хун, дам гарбий Хун) давлати тар,- кибига кирар эди. VI аср урталарида турклар кучайиб, йирик бир дабила иттифодига бирлашади, душни да­. билаларни енгиб, 552 йилда узларининг мустадил дав- латларини-—турк додонлигини барпо дилади. 555 йил- га келиб, Марказий Осиёдаги халдлар Манчжурия ва Энасой дирродларигача булган ерларни узларига дара- тиб оладилар. Карбий ва сиёсий дудрати аста,-секин ку­чайиб борган турк додонлиги эфталитлар давлатини тор-мор дилади, Амударё ва Оролгача булган жойлар- ни, VI асрнинг 70- йилларида эса Шимолий Хитойдаги Чжоу ва Ци давлатларини босиб олади. Кодонлйкнинг чегараси Амударёдан З^индистбнгача чузилар эди. Аммо дабилалар уртасидаги узаро урушлар дамда Хитойнивг кучайиб кетиши ва бу урушларга аралашуви натижа- сида VI асрнинг 80- йилларида турк додонлиги парча- ланиб, Шардий турк додонлиги ва Рарбий турк додон- лигига булиниб кетади. ■
Шардий турк додонлиги Марказий Осиёда уз доки- миятини урнатади, VII асрнинг 2- чорагида Хитойга да­рам булиб долади. 681 йилда додон дутлуг (Илтерин) ва унинг масладатчиси Тонюк мустадилликни дулга киритадидар. Шардий турк додонлигининг кейинги ку- чайган даври 682—745 йилларга тугри келади. Кодон Копорон (691—716 йиллар) даврида турклар Самар- дандгача бориб етадилар. Кодон Билга вафоти (734 йил) дан кейин кучайган узаро урушлар натижасида Шардий турк додонлиги парчаланиб кетадй, 745 ййлда эса уйгурлар томонидан босиб олинади.
Маркази Еттисув булган Рарбий турк додонлиги эса мустадил давлат сифатида VII асрнинг 1-ярмида Шар­дий Туркистондан Каспий денгизигача булган ерларда
дукмронлигини урнатади. К^ушни давлатЛар билан савдо-сотид ишлари ривожланади. Самардавд,, Бухоро, Чоч (Тошкент), Марв, Чоржуй каби катта шадарлар обод булади. Аммо Хитой ва шимолий душнд давлат- ларнинг дужуми, ички узаро феодал урушлар натижа- сида Рарбий турк додонлиги тугатилади. Туркларнинг бир дисми Шардий Туркистонда узларипинг иттифо- дйни барпо дилади, Еттисув ва унинг атрофларйни эса тиргешлар д^лга киритади. Кейинрод эса бу ерлар Ол- тойдан кучиб келган дарлудлар дулига утади. Увуалар эса рарбга гомон юриш дилиб, VIII асрда Сирдарёнинг дуйи дисми давзасида, К,орадумгача булган дудудда уз давлатларини барпо диладилар. / у,
Туркий тиллар тараддиётининг учинчи босдичига, яъни дадимги туркий даврдаги туркий ypyF ва даби- лалар, уларнинг тилларига оид куда к^п ёзма манба- лар, тарихий ёдгорликлар мавжуД. Жумладан, турк до­донлиги таркибига кирган туркий урувлар ва уларнинг тйллари Урхун-Энасой ёдгорликлари ордали анидлзн: ган. Урхун-Энасой ёдгорликларининг купчилиги рус олимлари тойонидан топилган. Булар орасида, айнндса сибирлик улкашунос Н. М. Ядринцев 1889 йилда Му- рулистонда Урхун дарёси буйларидан топган ёдгорлик­лар катта адамиятга эга. Худди шундай ёдгорликлар- иинг каттагина бир дисми Энасой дарёсининг юдори дисмидан ва Цирвизистондаги Талас водийсидан, шу- нингдек Байкал к^ли атрофлари, Лена дарёси содил- ларидан дам топилган.
Урхун-Энасой ёдгорликлари асосан тошларга j/йиб битилган ёзувлардан, идиш, тангалар каби буюмларда ва дорозларда ёзилган битиклардан иборат булиб, бир данча вадтлар олимлар учун удилиши жумбод булиб долади. Шунга к^ра, у дадимги скандинав-герман тил­ларига оид рун, руний (руна—сирли, яширин демак- дир) ёзуви номи билан дам юритилади. Фадат XIX аср- нинг 90- йилларида бу ёзувни дастлаб даниялик олим В. Томсен ва рус туркшуноси В. В. Радлов удийдилар. Улар бу ёдгорликларнинг тил хусусиятлари туркий халд- ларга тегишли эканлигини анидлаб берадилар. Шундан кейин куп йиллар давомида бу ёзувларни таржима дилиш, тил хусусиятларини урганиш ва нашр этиш сода- сида катта ишлар дилинди.
Урхун-Энасой ёзуви билан битилган энг йирик оби- даларга дуйидагилар киради: ’ ■- 1. Унгин (онгин) битигтоши. Энг цадимий ва-'йирик ёднома булиб, 689 ёки 692 йилларга тегишли. В. В. Рад- лов 1895 йилда асл матнини ва транскрипциясини не- мисча таржимаси бнлан нашр эттирди.

  1. Тунюцук; битигтоши. 712—716 йилларда тошга уйиб битилган. 1897 йилда Е. Клеменц Шимолий Му- рулистокда Банк Цокто манзилидан топган. В. В. Рад- лов 1899 йилда фотосурати транскрипция ва немисча таржимасини нашр эттирди.

  2. Кул тигин битигтоши. 732 йилга тегишли булиб, жуда яхши сацланган. Рус улкашуноси Н. М. Ядринцев 1889 йилда Мугулистоннинг Коша Цайдам водийсида Урхун дарёсининг КУкшин ирмогидан топган. 1891 йил­да Унгин битигтоши билан бирга нашр эттиради.

  3. Билга ^о^он битигтоши. Н. М. Ядринцев 1889 йил­да Кул тигин битигтоши билан бирга Урхун дарёсининг КУкшин ирмоги атрофидан топган. В. В. РаДлов томо- нидан Кул тигин битигтоши билан бирга нашр эттири- лади.

  4. Кули чур битигтоши. VIII асрга тегишли. 1912

йилда поляк олими В. Котвич Мугулистоннинг Улан- Батор я^инидаги Ихе-Хушоту манзилидан топган ва рус туркшуноси А. Н. Самойлович билан биргаликда 1928 йили нашр эттиради. . '

  1. Моюн чур битигтоши. VIII асрга {тахминан 759 йиллар) тегишли. 1909 йилда финляндиялик олим Г. И. Рамстедт Шимолий Мугулистоннинг Селенга дарёси яцинидан топган ва 1913 йилда таржимаси билан нашр эттиради.

  2. Ирц битиг {фолйома). Бунинг 1$лёзмасини инг- лиз олими А. Стейн Хитойдаги «Минг будда гори» ибо- датхонасидан топган. 1912 йилда даниялик олим В. Том­сен нашр эттирган.I

Бу битигтошлар VII—VIII асрларга тегишли булиб, турк ^о^онлиги даврида руний ёзувида битилган. Улар график жи^атдан бир-бирига анча я^ин туради. Сугдий ёзуви асосида пайдо булган цадимги туркий рун ёзуви Рарбий ва Шар^ий турк ^одонлигида кенг тарцалган эди.
Эрамизнинг 745 йилида турк до^онлигини босиб ол- ган уйгурлар давлати асосан илгари Шар^ий турк %о- ^онлиги таркибига кирган цабилаларни бирлаштирар
эди, Тарбий туркларнинг ажрал нб кетнши уйгур л ар дав- латияи кучсизлантиради. Бунинг натижасида 840 йилда уйгур давлати цирризлар томонидан боснб олинади. кир­гиз лар ^укмронлиги X асргача давом этади. Аммо узй- нинг бирлигини, итифок.ини йу^отган купгина уйгур за­била лари цирризлар з^ужумидан кейин рарбга йул олиб, уз муста^ил давлатини тузади, бир ^исми эса царлуц- лар томонига кетади. • *
Турк ^о^онлиги таркибига кирган туркларнинг'бево- сита давомчиси, вориси булган уйрурлар жуда катта ме- рос —- jnna давр тилини акс эттирувчи ёзма ёдгорликлар цолдирганлар. Бу ёдгорликлар бирин-кетин ёзилганли- ги — хронологик жиз^атдан икки даврга булинади.
Биринчи даврга хос обидалар энг ^адимги ёдгорлик­лар булиб, улар урхун ёзуви обидалари билан умумий- ликка эга булган битигтошлард^н иборат. Г. И. Рам- стедт топган бу битигтошлардан бири Шинеусу манзи- лидан топилган ва «Селенгин тошлари» номн бнлан маълум булган ёдгорликдир. Бу ёдгорлик VIII асрга, уй­рурлар турк ^оцонлигиии босиб олган даврларга тегиш- лидир. Уларнинг иккинчиси Сужи манзилидан топилган ёдгорлик булиб, 840—862 йилларга, яъни уйрурларни^г тор-мор ■цилиниши, ва к;ирризлар з$укмронЛигининг бош- ланиши даврига турри келади. '
Иккинчи даврга тегишли ёдгорликларга эса сурд ёзу- ви асосида шаклланган уирур езувида битилган матнлар киради. Улар тур ли мазмундаги ва тил хусусияти жи- з^атидан з$ам з^ар хил булган асарлар, з^ужжатлардан иборат. Булар фанда уйгур (туркий) тилида манихей (монавий), буддий ва христиан ёдгорликлари деб карал­ся. з^ам, бир умумий ном билан уйгур ёзуви ёдгорликла­ри деб юритилади.
Уйрур ёзувида битилган ёдгорликларнинг энг музеям-. лари цуйидагилардир: - .

  1. Хуастуанифт (монавийларнинг тавбаномаси). Бу ёдгорликнинг уч нусхаси бор, улар Санкт-Петербург, Берлин ва Лондонда сакланади. Турфондан топилган Санкт-Петербург нусз{аси уйгур ёзувида битилган. Тур­фондан ва «Минг будда гори» ибодатхонасидан топилган Берлин ва Лондон нусхалари монавий ёзуви билан би­тилган булиб, унинг тил хусусиятларини .акс эттиради. Бу ёдгорликларни 1910—1911 йиларда инглиз олими Ле Кок Берлин ва- Лондонда нашр эттирган. Л. В. Дмнтри-

ева 1963 йилда уни лотин алифбосида русча таржимаси . билан нашр эттирди.

  1. Шадзодалар Калйанамдара ва Папамдара дадида

дисса. Бу ёдгорликдашг матни 1914 йилда француз Оли­мп П. Пелло томонидан французча таржимаси билан нашр эттирилган. '

  1. Олтун ёруд. Дели дадимги динд-санскритча «Сувар- напрабхаса» (олтин жило). Будда динига оид булган сутра (мудаддас китоб)нинг туркий таржимаси булиб, дисдача «Олтун ёруд» номи билан юритиладй. У X аср- да бешбалидлиК Сингку Сели Тутунг томонидан туркйй тилга Угирилган. Бизгача унинг 10 га ядин нусхаси етиб . келган. 1909—1911 йилларда рус туркшуноси С. Е. Ма­лов Сучжоу шадрига ядин Вунгшагудан топган ва 1913—

: 1917 йилларда нашр эттирган (В. В. Радлов билан бир- га) нусха бошдаларига нисбатан мукаммалрод булиб, Санкт-Петербургда садланади. •

  1. Секиз юкмак. Турфондан топилган бу ёдгорлик матнини немис олимлари В. Банг, А. фон Габен ва турк олими Г. Р. Радматийлар 1934 йилда Берлинда нашр эттирганлар. Булардан ташдари, уйгур ёзувида ёзилган бир данча обидалар, турли афсонадардан олинган пар- чаларнинг матнлари битилган ёдгорликлар бор. Шунинг- дек, VIII—X асрларга ва кейинги даврларга оид жуда куп уйгурча юридик-дудудий дужжатлар дам мавжуд. Бу ёдгорлйкларда дам адабий тил, дам халд су'злашув тили хусусиятлари акс этганI.

Гарбий турк додонлиги даврида (VI—-VIII асрлар) туркйй ^абила л ар утроил аша бошлайди. Утродлашган турклар шадарда дунармандчилик, савдо-сотид билан шугулланади, чул ва дишлод жойларда эса деддончнлик дилади. Бунинг натижасида туркий дабилаларнинг эт- дик жидатдан узаро ядинлашуви ва форс тилларида суз- лашувчи халдлар билан идтисодий, сиёсий ва маданий йлодалари кучаядй. ,
< VIII асрда Гарб ва Жанубда—Мовароуннадр дудуди (Самарданд, Бухоро, Чоч, Фаргона, Хоразм)да яшаган адоли ва сугдий-эроний халдлар араблар томонидан бо- |йб олинади, Аббосийлар халифалигига дарам булиб до- йади. Бу ердаги халдлар эса ислом динини дабул дила- ри. Бу тарихий додиса Мовароуннадрда яшаган халдлар- (Ю!нг, шу жумладан, туркий халдларнинг идтисодий ва
i#, v_
маданий таравдиётига, фан ва адабиётнинг ривожига маълум даражада таъсир курсатди. Айнщса, IX асрнинг 2-ярмидан, Сомонийлар давридан бошлаб туркийхалд- ларнннг ижтимоий-сиёсий з^аётида жиддий силжишлар содир бу’лди. Жумладан, урурчилик-дабилачилик муно- сабатлари кучсизланди, феодал муноса батлар ривожла- ниб борди.
Шу асосда турк ^о^онлиги даврида туркий на(зила- лар тули^ табацаланади. Марказлашиш, узаро бирла- шиш жараёнида нушилиш ва ажралиб кетиш асосида ривожланган туркий тиллар уйгурлар ^укмронлиги Дав? рида умумтуркий адабий тил сифатида шаклланади. Бу адабий тилнинг ташкил топишида ^арлуд-чигил тилла- ри, шунингдек уйрур тили асос сифатида ^атнашади, унинг таравдиётига маълум даражада таъсир дилади. X—XII асрларда К^орахонийлар хукмронлиги даврида кулланган, маълум даражада меъёрга солинган туркий адабий тил худди ана шу тил асосида ривожланади. Бу адабий тил дисман ^руз-ципчод тиллари хусусиятлари- ни дам уз ичига олар эди. Эски узбек адабий тилининг халд тили сифатида шакллашпн даври дам мана шу вадтларга т^гри келдди.
Эски туркий тил даври, Дадимги туркий босдичнинг иккинчи даврига эски туркий тил дейилади, Бу давр асосий туркий дабилалар ва элатлар тилларининг т^ла шаклланиши ва ривожланиши даври булиб, XI-- XIII асрларни, яъни К^орахонийлар давлати ва мугул- лар хукмронлиги даврйни уз ичига олади. Бу даврда барча туркий халдлар ва тиллар туда шаклланади. Улар ^зларининг асосий белгилари жидатидан туркий тиллар- нинг дозирги долатига анча ядин б^лган тарзда расмий- лашади.
Тарихий манбаларнинг курсатишича, X асрда дар- лудларнинг (чигил ва ягмолар билан бирга) забила иттифоди кучаяди ва Еттисувда ^зларининг кудратли 1$орахонийлар давлатини барпо дилади. Унинг маркази дастлаб Бол а со рун, кейинрод эса 1$ашдар эди. К^пгина кичик-кичик уйгур бекликлари ва бутун Мовароуннадр дудуди К^орахонийларга тобе эди. К^орахонийлар давла­ти дарлуд-чигил, уйгур, 5'гуз, дипчод, тухси, ярмо, арру сингари жуда куп туркий дамда бир датор эроний-сур- дий цабила ва .элатларни бирлаштирар эди. 'Бу давр- ларда туркий дабилаларнинг к^чманчиликдан ^трод даёт кечиришга ^тишлари жараёни тезлашади. Уларнинг ^за- ро бир-бири билан дамда бу ердаги сугдийлар биЛан аралашиш ва душили б кетиши анча кучаяди.I Бу тари­хий жараён узбек элатининг шаклланишида, унинг иж- тимоий-идтисодий муносабатлари, маданияти ва санъа- ,'тининг ривожланишида катта омил булди. Узбек тили- нинг умумхалд хусусяяти кучаяди, яна дам ривожланади.
Айрим асарларда узбек элатининг щаклланиши XI— XII асрларда тугалланди, узбек тили алодида элат- халд тили сифатида шаклланди,2 деб курсатилади. Тугри, бу даврларда туркий тиллар тула шаклланди, узларининг дозирги хусусиятига бирмунча ядин тарзда расмийлаш-
' ди, уларнинг умумхалд характери кучайди. Аммо тур- кий дабилаларнинг тиллари алодида элат тили сифати­да, шу жумладан, узбек злати тилининг шаклланиши жараёни тула тугалланмаган эди. XI—XII асрларда да­ли дарлуд-чигил, уйрур, тухси, ярмо, угуз, дипчод даби- ла тиллари хусусиятини уз ичига олган умумтуркий ада- бий тил дулланар эди. Бу даврларда яратилган «К,утад- ру билиг», «Хибатул дадойид», «Девону луротит турк» каби асарларнинг тил. хусусиятлари дам бу фикрни тас- дидлайди, чунки бу асарлар худди шу туркий адабий тилда ёзилган эди. Шунга кура бу давр адабий тили фа- дат узбек элатининг тили булибглна долмай, балки Мо- вароуннадр ва К^ашдар, умуман Урта Осиёда яшовчи барча туркий халдларнинг умумий адабий тили дисоб- ланади3.
. XI—XII асрларда умумхалд узбек элат тилининг
шаклланишига замин тайёрланган булса4, XIII асрда бу жараён тугалланади. Узбек халдининг ва узбек халд тилининг шаклланиш жараёни ягона умумий тарихий жа- раённинг кенгайиши дамда идтисодий ва этник алода- ларнинг чудурлашиб бориши, яна дам кенгайиши шаро- итида давом этди. Бу жараён кУп асрлар давом этади: энг дадимги туркий давр (олтой ва хунн даврлари)дан бошланйб, дадимги туркий даврда дам давом этади ва нидоят, XIII асрларга келиб тугалланади. Бу тарихий жараён натижасида энг дадимги даврларда Урта Осиёда
яшаган форс-эроний тилда с^злашувчи айрим сугдий ва хоразмий дабилаларнинг туркийлашиши, унга д^шилиб кетиши жараёни з^ам давом этади. ' ,
XI—XIII асрларда туркий адабий тилда ёзилган энг мудим адабий-бадиий ёдгорликлар дуйидагиларДир:

  1. Юсуф Хос ^ожиб Боласорун. томонидан ёзилган

«К^утадру билиг» («Бахт келтирувчи билим») а сари. Бу асар 1069—1070 ййлларга оид б$Ьшб, зеозир уяинг учд$л- ёзма нусхаси маълум. Наманган ва Додира нусзсалари араб ёзувида, Вена нусхаси эса уйгур ёзувида ёзилган. Асар купрод дарлуд-уйгур тил хусусиятларини акс Эт- тиради. ;

  1. Махмуд Кошгарий томонидан ёзилган «Девону лу»

ротит турк» («Туркий с^злар девони») асари. Бу маш- дур асар 1072—84 йилЛарда ёзиб тугалланган (лекин ёзилиши анча илгари бошланган).'«Девону луротит турк» 1915—1917 йилларда уч жйлдда Истамбулда нашр этил- ди. Китобда туркий тилларнинг лурати бир-бирига диес дилинган долда текширилади, туркий уруг-дабилалар- нинг жойлащиши, тарихи, моддий-маданий даёти ва ай- нидса, тил хусусиятлари хасида дймматли матерйаллар беради. ■

  1. Ахмад Югнакийнинг «Хибатул дадойид» ас&ри.

Асар XII асрда ёзилган булиб, тил жидатидан, бир то- мондан, эски туркий адабий тил, иккйнчи томондан, зе­ки узбек тили хусусиятларини акс эттиради. «Хибатул '.дадойид» бадиий суз санъати ва адабий тил нинг дим- матли ёдгорлигидир. ‘

  1. Ахмад Яосавийнинг «Девони дикмат» асари. Бу

асар хам XII аерга оид (Ахмад Яссавий 1166—1167 йил­ларда хозиРги Туркистон шадри ядинидаги Ясса шад- рида вафот этган) б^либ, уз тилининг соддалиги, кенг ва халх оммасига; тушунарлилиги билан ажралиб ту- ради. Купрод эски Узбек адабий тилига, шунингдек Угуз- дипчод тилига якин туради. .
Ахмад Яссавий «Девони дикмат» асари билан жа- Хоннинг купгина мамлакатларида маълум ва машхур булган. Яссавий дикматларининг дулёзмалари садлан- ган, К.030Н ва Тошкентда бир неча маротаба нашр этил- ган. Унинг хикматлаРи узбек тили тарихида дадимте ёзма обидалардан бири сифатида ахамиятга эгадир,.
ЦАДИМГИ ТУРЦИИ ТИЛНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ
1^адимги туркий тил Узига хос хуеуейятларга эга­дир. Хатто фонетик ва морфологик хусусиятлари- жи- датидан туркий тилнинг биринчи ва иккинчи босдичла- ри (дадимги туркий тил босдичи ва эски турркий тил босдичи) узаро бир-биридан ажрадиб турадн.
Кадимги туркий тилларнинг фокетик дурилишига хос характерли белгиларидан бири д-ланишдир. Бу даврда туркий тилларда тарнхий жидатдан дадимги р-т/д-с/з ундошларининг й га $тиш додисаси пайдо булади ва ривожланади. Масала и, XI асрда й-с/з мослиги Махмуд Кошгарийнинг девонида санаб утилган тиллардан фа- дат дарлуд дабила иттифоди таркибига кирган чигил тилида садланиб долган. Жумладан, чигил тилида да- рын тбзти (дарын тбйди), азад (айад) каби с^злар тар- кибидаги «й» ундоши ;урнида «з» д^лланган. Энг да,- димги р мослиги хунн давридан олдинги боскич учуй хос булиб, дозирги мугул тилларида ва фадат дозирги чуваш тилида садланган булса, анча кейинги т/д ва с/з мослиги хунн даврида ривожланади. Туркий тиллар- нннг уз ид а зса т/д ва с/з мослигининг й ундошига ути­ши додисаси дадимги туркий ва айнидса эски туркий давр учуй характерлидир. Худди шу даврларда дадим- ги т/д ва с/з додисаси купгина туркий тилларда аста- секин й билан алмашади. Махмуд Кошгарий девонида келтирилган фактлар X—XI асрларда бир датор туркий тилларда д-з (т-с) мослиги мувозий долда ишлатилган- лигини, кейинчалик улар ^рнида й д^ллана бошлаган- лигини курсатади: адад — аз ад — айад, адрылты — аз- рылды — айрылды: Тур к бодун данын болмайын Таб- рачда адрылты —турк халди хони билан булмайин Табгачда айрилди (Тунюдуд, 2, ПДН); азрылди (МК, . 1, 245 й) олар икки айрышды'(МК, 1, 268) тидиш (ти- зиш)—тийиш (МК, 1, 386), азыг — айир (авчи неча ал билсэ,.азыр анча йол билир — овчи данча хийла билса, айид дам шунча дочиш йулини билади. (МК, 1, 94 б) сезрэк-сийрак (МК, 1, 442 б).
Урхун-Энасой ва уйгур ёзуви ёдгорлиюгарининг кур- сатишича, дадимги туркий тилларда умумий белги си- фатида сузнинг уртаси ва охирида с/з-й маслигига нис- батан т/д нинг б^лиши билан бир даторда, бу тил л арии бир-биридан ажратувчи белги сифатиДа Н/Н,~й мос­лиги дам б^лган.I Масалан, урхун ва уйгур ёзувига Дойр битигтошларида, айрим битигларда данда, Дон,
адыг (ярамас, ёмон), бошдаларида эса дайда,дой, айы» ' тзрзкда д^лланади.II .
К,адимги туркий тил фонетик хусусиятдари жидати-
дан яна дуйидагилар билан ажралиб туради: Урхун- Энасой ва уйгур ёзуви ёдгорликларида. саккизта унли товуш дулланган: тилолди э, е, у, и товушлари ва тил- орда а, о, у, ы товушлари. Суз уртаси ва суз охирида жарангли-жарангсиз ва жарангсиз-жарангли ундошлар- ни (дт ва тд, гк ва кг, лт ва тл, мт ва тм, нт ва тн т$р- зида) ёнма-ён д^ллаш жуда к^п учрайди: Тэмир дапыг- да тэги сулэдим — Темир дапиддача лашкар тортдим (Kt, КБ, 4). Табгач бодун бирла тузултум — Табгач халди билан келишдим (Кт, Кб, 4—5). втузумтэ тблу огрунч — Жисмимда шодлик тулиб (О, ё, 609, 10). Мэн эмти толу — мен энди тулид (О, ё, 615, 20) каби.
Товушлар уйгунлиги — сингармонизмнинг икки до- нуни, яъни танглай уйрунлиги ва лаб уйгунлиги донуни т^ла садланган: сунушдумиз, дапыг, бегунуп — узига келиб, вкуш,— ca6biF — сузни, даган — тару каби.
Кадимги туркий тил узининг лексик хусусияти, суз бойлиги жидатидан дам ажралиб туради. Урхун-Энасой ва уйгур ёзуви билан битилган ёдномалар дадимги тург кий тилнинг лексикаси, лугавий датламлари анча бой ва шаклланганлигидан, маълум долипга келганлигидан гуводлик беради. К^адимги туркий тил лугатида бул- ган су’зларнинг асосий дисмини уша даврдаги туркий ypyF ва дабилаларнинг тиллари учуй умумий булган сузлар ташкил дилади. Бу сузларнинг купчилиги тур­кий тиллар тараддиётининг кейинги даврларида дам кен.г истеъмолда булган. Улар купгина доз ирги туркий адабий тилларда, жумладан, дозирги узбек адабий ти- лида дам айрим ^згаришлар билан дулланиб келмод- да: танри, ата (ота), а на, апа, хатин, сингил, дыз, огыл, (^глон),. элчи, сув, дой, сигир, чичдан, кумуш, ай, кун, йулдуз, багыр, йал, уч, ики, йети, текуз каби жуда куп сузлар шулар жумласидандир. Бу каби сузлар дозирги барча туркий тиллар лугат таркибининг асосий умум- туркий датламини ташкил дилади. Бодун, or (она), су (лашкар), дунчуй (хоним), саб (суз), бегдэ (ханжар), ййг (яхши), дамуг, дулсыг (дул сингари), сунгуг (най- за) каби сузлар зеки туркий тилда, дисман кейинги
§даврларда айрим туркий тилларда жиддий узгаришлар ’’билан чекланган долда ишлатилган булса з^ам, к^пгина туркий тилларда истеъмолдан тушнб долган.
Умуман ижтимоий-сиёсий даёт ва турмуш водеа-дО'- дисалари билан боглид уй-pjfaFop ва маданиЙ-маиший тушунчаларни ифодаловчи с^злар, киши номлари ва да- риндошлйк алодаларини, географик жой номини, дай- вон ва душ номларини, белги-хусусият тушунчаларини ва айнидса, феъл туркумига хос иш-даракат ва долат маъноларини англатувчи еузларнинг аксарияти бевоси- та дадимги туркий тилнинг луратига тегишли асосий лексик датламни ташкил дилади. Бу эса дадимги туркий тил лугатининг анча бой зканлигидан, маълум тартиб- га келганлигидан гуводлик беради. Бу тилдаги яна бир узига хос хусусият шундаки, Урхун-Энасой ва уйгур ёзуви ёдгорликлари тилида туркий булмаган тиллардан узлаштирилган сузлар жуда кам учрайди. Бундай суз- ларнинг; айнидса араб ва форс-тожик тилидан дабул дилинган су’зларнинг дул л а ниши эса туркий адабий тилда анча кенгайди.
Дадимги туркий тилнинг грамматик дурилишидаги т?зига хос белгилар дуйидагилардан иборат: Тушум ке- лишигининг -(ы)г, -(и)г шакли кенг д^лланади: элиг йыл исиг, нучуг бэрмис — эллик йил ишини, кучини сарф дилибди (Кт, К, 8) ... турк бодун ач эрта» ул иыл- дыи алып эгит(т)им—турк халди оч эди, у отларни олиб боддим (Бх, 38). Жуналиш келишиги купинча -Fapy, -дару, -гэру, -кэру шаклида келади: ... тодуз
огуз бодун бэрин субын ыдын Табгачгару барды (Бх, 35). Ол йэргэру барсар, турук бодун, елтэчи — сэн — у ерга борсанг, турк халди, ^лажаисан (Ктк, 8). 1^урол— восита, биргалик маъноларини ифодаловчи -(ы, -и) н аффиксли шакллар (дурол — восита келишиги) ишла- тилади. Бу маъно жидатдан билан кумакчили бирикмага ядин туради: Турк бодун данын болмайын Табгач'да адрылты — Турк халди хони билан б^лмайин, Табгач- . дан айрилди (Тун, 2). Сингирин, тамырын йоргэлмиш сонгуклэр...— пай билан, томир билан чирмалган суяк- лар (Ол. ё., 614,П). Кбзин кормэдук, дулдадын эсидмэ- дук бодунум — куз билан кур маган, дулод билан эшит- маган халдим (Бх., Хв, П). Жамловчи сон -агу, -эгу аффикси билан ясалади: алтагу, учагу каби. Сифатдош- нинг дадимги туркий тил учуй хос -дуд, -дук (туд , -тук)— бордук,—борган, тэдук —деган; -тачы, -тэчй (-дачы,

Download 351,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish