А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили


Каднмги туркий адабий тил даври



Download 351,43 Kb.
bet7/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

Каднмги туркий адабий тил даври (VII асрдаи XIII асргача).

  • Эски узбек адабий тили даври (XIII—XIV аср­да р дан XX асрнинг бошларигача).

  • Хозирги узбек адабий тили даври (XIX—XX асргача).

    Хадимги туркий адабий тил. Бу давр тилини VII асрдан, яъни турк ^о^онлиги (тукю империяси) ташкил; топган даврдан XIII асргача жуда катта ^удуд (Урта Осиё, К,озористон, Шардий Сибирь ва Шимолий М^у- листон)да ятаган туркий урур ва ^абилаларнинг тил а ташкил цилади. Хадимги туркий адабий тил даври,. аввало, туркий тилларнинг тулиц таба^аланиши билан ажралиб туради. Шу билан бирга бу даврда туркий тилларнинг таравдиёти ^ша ва^тларда ташкил топган рарбий ва шар^ий туркий забила иттифшулари, давлат- ларнинг таркибига кирган дабилаларнинг тарихи билан: борли^ ^олда давом этади. Демак, тарихий ривожланиш* 1\ушилиш ва марказлашиш жараёнида ажралиб чш^а бошлаган туркий тиллар жамиятнинг му^им ало^а во- ситаси будиб хизмат к; ил ар эди.
    Хадимги туркий адабий тил узига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Хусусан, бир томондан, руний ва уйрур ёзувлари билан битилган VII — X асрларда юзага келган цадимги ёдгорликларнинг тили ^амда ик- кинчи томондан, X—XIII асрларда яратилган асарлар- нинг тили узининг купгина фонетик ва грамматик хусу-; сиятлари билан бир-биридан фар^ дилиб туради. Шунинг учун илмий адабиётларда, туркий тиллар тарихи- ни даврлаштиришга баришланган асарларда бу даврлар бир-биридан ажратилиб, «^адимги туркий тил» ва «эски туркий тил» атамалари билан юритилади. Шунингдек, кейинги асрларда юзага келган ёдгорликларнинг тили бевосита уша даврдаги маълум туркий тилнинг, жум- ладан, царлуц, уйгур, ципчок; каби тилларнинг хусусия- тини акс эттиради. Айни замонда мана шу даврларда туркий цабилалар негизида элат (халц)ларнинг ташкил топиши, демак, к;абила тиллари негизида элат (халк,) тилларининг шаклланиши жараёни бошланган эди. ч Эски узбек адабий тили. Бу XIII—XIV асрлардаи бошлаб* XX аср бошларигача б^лган катта даврни ичига олади. XIII асрнинг охирлари ва XIV аср бош- ларига келиб узбек элат (халц) тили, умумхал^ j/збек адабий тили шаклланади. Бу давр адабий тилининг ^зига хос хусусияти шундан иборатки, унинг уйумхал^ характери кучаяди, лугат таркиби, фонетйк ва грам­матик к,урилиши тули^ шаклланади. Эски узбек адабий тили XIV—XV асрлардаёц ^зининг асосий хусуёйятла- рй, белгилари билан деярли ^озирги ^збек адабий тилига ядин бир шаклни ^абул калган эди. Щп асрлик тари- хий жараён давомида узбек адабий тили асосай я!чзна бир йуналиш б^йича ривожланади: адабий тил меъёр- лари такомиллаша боради, бадиий-тасвирий воситаларк орта боради, янги бадиий-услубий шакллар билан бойий- ди, тилнинг истеъмол доираси кенгаяди, унинг жонлй хал^ тил ига я^инлашиб бориши ва тушунарлилиг» сари . й^налиши кучайиб боради. Амм© тарихий тараф^иёт-' нинг турли даврларида халкнииг турмушида, жамйЯ'Г- нинг ижтимоий-иутиеодий ва маданий-сиёсий ^аётида юз берган ^згаришлар узбек адабий тилининг ривож* ланишига jte таъсиринн курсатади. Масалан, турли давр* ларда Мовароунна^р, Хоразм ва Олтин Урдада ёзил- ган бадиий асарларнинг тили маълум диалектал фарн- лар билан ажралиб туради. Узбек адабий тили тарихида XIII—XIV асрларда шаклланиб, XX асрнинг. бошлари- гача давом этган эски узбек адабий тили даври жуда катта а^амиятга эгадир. Жонли хал^ тили негизида шаклланган зеки узбек адабий тилй Хоразмий, Лутфий, Атоий, Саккокий каби шоирлар томонидан яка з^ам та- раедий эттирилди.
    Эски ^збек адабий тилининг ривожланиши ва тако* милга эришувида Алишер Навоийнинг хизматлари ай- ни^са катта булди. Алишер Навоий узбек адабий ти­лининг имкониятларини жуда кенгайтирди, унинг бой- лигини, бадиий ифода воситаларининг к^плигини, равон ва ихчамлигини илмий-назарий жи^атдан асослади, амалий равишда исботлаб берди. У адабий тилни му- каммаллаштирди, уни hhj-h шакллар билан бойитди. Шу тарифа Алишер Навоийнинг буюк хизматлари, асар- лари туфайли эски узбек адабий тили ;уз ривожининг юцори даражасига кутарилди.
    Алишер Навоийдан кейин куп асрлар давомида эски ;узбек адабий тилида Навоий анъанаси давом эттирилди; Алишер Навоийдан кейин яшаган барча шоир ва ёзув- чиларнинг асарларида Навоий адабий тилининг кучли таъсир этганлйгиии, бу ёзувчилар эса $гз навбатида jte-
    бек адабий тилини яна дам ривожлантирганликларинй, бойитганликларини очид курит мумкин. Шунга кура эски' узбек адабий тили турли даврларда тараддий этиш хусусияти, жонли халд тили билан боглидлигининг ку- чайиши дамда унинг адабий-бадиий ва услубий восита- ларининг кенгайиши, силлидланиб бориши жидатидан бир данча босдичларга- булинади:
    - 1) Умумхалд узбек адабий тилининг туда ташкил топиши босдичи (XlV—XVII асрлар);

    1. Узбек адабий тилининг жонли халд тилига ядин-

    лашиши жараёнининг кучайиши босдичи (XVII—XIX асрлар); i

    1. Узбек адабий тилининг ривожланишида янги йу-

    налишларнинг пайдо булиши босдичи (XIX аср 2- яр- ми — XX аср .бошлари). .
    Эски узбек адабий тили тараддиётининг бу босдич- лари, уларнинг хусусияти уз урнйда баён дилинади.
    , ^озирги узбек адабий тили. Бу давр узбек адабий тилининг XX аср бошларидан кейинги ривожланишини Уз ичига олади. Бу даврда узбек миллати шаклланади, узбек адабий тили эса узбек миллий адабий тили си- фатида таркиб топадя, ^озирги узбек адабий тилининг йжтимоий функдияси нидоятда кенгайди, Узбекистон Республикасининг давлат тили сифатида унинг адамия- ти ва роли беднее даражада усди, хизмат доираси кен­гайди. .
    Бу даврда Узбек адабий тили ижтимоий функцияси- нинг кенгайиши натижасида узбек атамашунослиги жу-, Да бойиди. Адабий тилнинг лугат таркибида жиддий уз- гаришлар юз берди. Халд хужалйгининг дайта дурилиши,. ижтимоий-сиёсий турмушнинг янги турлари, идтиордиёт, йшлаб чйдариш, фан, техника ва маданият содасидаги Узгаришлар узбек тили лексикасида Уз ифодасини топ- ди, хилма-хил ясалмалар, Узлаштирмалар асосида лек­сика жуда бойиди, жиддий равишда янгиланди. ' ■Х|озирги узбек адабий тилининг фонетик тизими ва суз ясалиши бобида, унинг грамматик дурилиши сода- сида дам маълум узгаришлар содир булди. Товушлар бирикувининг янги донуниятлари ва товушларда янги сифат узгаришлари пайдо булди, сингармонизм доди- саси деярли йудолди. Узбек графикаси ва орфография- си такомиллашди. СУз ясашнинг янги усуллари пай до булди, морфологик ва, синтактик донуниятлар мукам- маллашди. Узбек адабий тилининг услубий вазифаси
    ^згарди, услублар доираси кенгайди, адабий тилнинг янги услублари пайдо булди. Шу билан бирга £збек адабий тилига бир ёцлама ёндашиш, унинг ривожла- ниш хусусиятларини бошца тил мицёслари билан бел- гилашга интилиш колатлари з^ам кузга ташланиб турди. Шунга царамай, з^озирги узбек адабий тили ^ар то- монлама ривожланган, муайян умумий меъёрга б^йсун- дирилган, ижтимоий функцияси ва мо^ияти ни^оятда кенгайган миллий адабий тиллардан бирига айланди. У узбек хал^ининг барча ижтимрийчзиёсий ва маданий э^тиёжи ва талабларини донднрншга хизмат дилади- ган тилдир, фан ва техника, адабиёт ва матбуот, дав- лат идоралари ва укув юртлари, радио, кино ва теле­видение тилидир.

    Download 351,43 Kb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   33




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling

    kiriting | ro'yxatdan o'tish
        Bosh sahifa
    юртда тантана
    Боғда битган
    Бугун юртда
    Эшитганлар жилманглар
    Эшитмадим деманглар
    битган бодомлар
    Yangiariq tumani
    qitish marakazi
    Raqamli texnologiyalar
    ilishida muhokamadan
    tasdiqqa tavsiya
    tavsiya etilgan
    iqtisodiyot kafedrasi
    steiermarkischen landesregierung
    asarlaringizni yuboring
    o'zingizning asarlaringizni
    Iltimos faqat
    faqat o'zingizning
    steierm rkischen
    landesregierung fachabteilung
    rkischen landesregierung
    hamshira loyihasi
    loyihasi mavsum
    faolyatining oqibatlari
    asosiy adabiyotlar
    fakulteti ahborot
    ahborot havfsizligi
    havfsizligi kafedrasi
    fanidan bo’yicha
    fakulteti iqtisodiyot
    boshqaruv fakulteti
    chiqarishda boshqaruv
    ishlab chiqarishda
    iqtisodiyot fakultet
    multiservis tarmoqlari
    fanidan asosiy
    Uzbek fanidan
    mavzulari potok
    asosidagi multiservis
    'aliyyil a'ziym
    billahil 'aliyyil
    illaa billahil
    quvvata illaa
    falah' deganida
    Kompyuter savodxonligi
    bo’yicha mustaqil
    'alal falah'
    Hayya 'alal
    'alas soloh
    Hayya 'alas
    mavsum boyicha


    yuklab olish