Adabiyotshunoslikka
Download 6,97 Mb. Pdf ko'rish
|
Adabiyotshunoslika kirish (E.Xudoyberdiyev)
|
Olam sari sochib yang i ong. Sekin-sekin yorishardi tong. B a’zan yo zu v ch i link chek in ish lar y ordam ida o ‘z asarining xususiyati, g‘oyaviy yo'nalishi haqida tushuncha beradi. Hamid Olimjon “Zaynab va Omon” poem asida kish ilar o ‘rtasidagi ch in a k a m axloqiy m un o sab atlam i, haqiqiy m u h ab b atn i u lu g 'lash n i o ‘z oldiga m a q sad qilib q o 'y ad i, m azkur g'oyaviy niyatini o ‘q u v ch ig a aniq va ravshan yetkazish uchun asarni quyidagi lirik chekinish b ila n boshlaydi: S o ‘yiab beray Z aynab va O m on Sevgisidan b ir yangi doston. B ir zo ‘r otash , b ir z o ‘r alanga Ikki qalbga tutashgani rost. Bir sevgikim jo n b e ru r tanga, H am Z aynab-u O m o n lai^ a xos. Bu sevgida yo‘l bosh lar vafo, H am v a fo n i yem irm as jafo. K o‘ram izki, lirik chekinish adabiy asarning turli joyida kelib, yozuvchining aks ettirilay o tg an hayotga, p erso n ajla rg a m unosabatini, g'oyaviy m aqsadini y o rq in ro q b ay o n qilishga, q ism la m i o ‘zaro bog‘lashga, m uvofiqlik yuzaga kelishiga m uvaffaq b o ‘ladi. Lirik chekinish o‘rinli qo'llanilganda bayonchilik, d id ak tizm , y a ’n i o ‘gitbozlik, g ‘o y alarn in g quruq ta'rifi vujudga kelm aydi. A bdulla Q o d iriy “ 0 ‘tg an k u n la r” haqidagi tanqidiy fikrlarga javo b qay tarar ek an , lirik chekinishning bu to m o n in i alohida qayd qilib o ‘tgan: “Tanqidchi didaktika” d eb hissiy chekinishni h a m aralashtiribyuborgan. M asalan, “ M en- y o zu v ch i...” , d eb kundosh jan jali t o ‘g ‘risidagi o ‘z hissiyotim ni aytib o ‘tar e k a n m a n , h a tto buni “yangi p riy o m la r” ham afv sanab yo ‘l beradilar. Bu “didaktika”d an boshqa gapdir” . D e m a k , lirik chekinish m a h o ra t b ilan qo‘llanilganda, m uayyan g ‘oyaviy vazifani bajaruvchi m azm undor vositaga aylanadi. K iritm a voqea. Adabiy asardagi asosiy voqealar tizmasiga bevosita aloqador b o im a g a n , lekin muayyan g‘oyaviy maqsadga bo‘ysundirilgan epizodlar kiritma v o q e a la r d e b ataladi. U la r k o ‘p in c h a asarga m azm un ni chuqurlashtirish, xarakterlar rivojini dalillash va ifodalanayotgan g‘oya kitobxonga aniqroq yetib b orishin i t a ’m inlash m aqsadida kiritiladi. “0 ‘tgan kunlar” ro m an id a O tabek K um ushnik idan quvilgach, yo‘lda usta Olim degan to'quvchining o ‘z hayoti, m u h a b b a ti, sevgilisining fojiali o ‘lim i va b ir um rga baxtsiz b o ‘lib qolgani haqidagi hikoyasini tinglaydi. Bu jo y asardagi asosiy voqealar tizmasiga bevosita b o g ‘ianm aydi, lekin Otabek un i tinglagach, o ‘zining kelajagi, taqdirining usta O lim nikiga o ‘xshab ketishi to ‘g ‘risida chuqurroq o ‘ylay boshlaydi. Otabekka q o ‘shilib, kitobxon ham shu h aq d a m ulohaza yuritadi va asar oxirlarida uning usta O lim dan ham kattaroq baxtsizlikka uchraganligi guvohi bo'ladi. D e m a k , usta Olim hikoyasidan iborat kiritma voqea yordam ida m uallif bu k ish ilam ing baxtli bo‘lolmaganligi haqidagi mulohazasini kengroq, chuqurroq, ta ’sirch an ro q qilib ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lgan. Shunga o 'x sh ash kiritm a voqeani Pirim qul Qodirovning “ Q o ra k o ‘z l a r ” ro m an id a ham u chratam iz. U nda haydovchi M adam in tog‘d a, c h o ‘p o n la r davrasida o ‘z hayotini, uylanish tarixini va beparvoligi oqibatida x o tin in in g bcvaqt o 'lg an in i aytib beradi. Bu hikoya h am rom andagi asosiy v o q e a la rg a bevosita b o g ianm aydi, am m o u, tinglovchilar ruhiga, ayniqsa, Xolbek qalbiga kuchli ta ’sir 0 ‘tkazadi. Natijada Xolbek ayolning qadri, o ‘z xotini - J a n n a tg a m unosabati to 'g 'r is id a chuqurroq fikrlay boshlaydi. D em ak, M a d a m in hikoyasidan iborat kiritm a voqea ayolning q a d r-q im m a ti haqidagi n iy a tn i ta’sirchanroq anglatishdan tashqari Xolbek xarakteridagi o ‘zgarishni dalillashga, kitobxonni unga ishontirishga ham ko‘m ak beradi. Badiiy qoliplash. Yozuvc hilar ay rim h o d isa la r va xaraktcrlarni k ito b x o n k o ‘z 0 ‘ngida yaqqolroq nam oyon qilish u c h u n b a ’zan badiiy q o lip la s h vositasidan n a f oladilar. Tasvirlanayotgan xarakterlar va hodisalar m o h iy atin i yaqqol ochib k o 'rsatish m aqsadida ularga yaqin boMgan voqealar c h izilish i badiiy qoli plash d eb atalad i. Ayrim asarlardabadiiy qoliplash asosiy q ah ram o n n in g m ohiyatini k ito b xon ko‘z o'ngida chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Masalan, yozuvchi 0 ‘tk ir Hoshimovning “ B ahor qaytmaydi” qissasi b oshlarida Q onqus jarligi h aq id ag i afsona beriladi. A fsona asar q ah ram o n larid an A nvar bilan M u q a d d a m n in g quyidagi suhbati tarzida keltiriladi: “ Bir xillar... b ir vaqtlar bu yerdan k atta d ary o o 'tg a n deyishadi. D a ry o bo‘yida shahar b o ‘lgan ekan... Bir kuni shaharga dushm an hujum qilib qolibdi. Shahar odam lari daryoning ko'prigini buzib tashlashibdi... D aryoning k ech u v joyi bor e k a n -u u n i shu shahardagi ikki y igitdan b o 'la k h ech kim b ilm a s ekan. Q am al b o 'lm a sid a n bir hafta oldin qiz yigitlardan b in bilan tu rm u s h qurgan ekan. Ikkinchi yigit do‘stidan q anday qilib b o'lm asin qasos o lish g a, qizni qoMga kiritishga qasam ichgan ekan. D u sh m an shah am i o 'r a b o lish i bilan o ‘sha yigit xoinlik qilibdi. D aryodan suzib o ‘tib, dushm an sarkardasig a sirni aytibdi. “A gar sen raqibim ni o ‘ldirib, sevgilim ni m enga olib b e ris h g a va’da qilsang, yo‘lni ko‘rsataman”, — debdi. Sarkarda rozi boiibdi. D u shm anlar kechuvdan o ‘tib, shaharni bosib olishibdi. Q izn in g sevgilisi u rushda o i i b d i . Sarkarda xoinni chaqirib, may tutibdi. “ X izm ating u ch u n haqingni o l” , — debdi. X oin m ay ichib, yana tilagini eslatibdi: “ M en sening b u y ru g ‘in g n i bajardim . E ndi sen h am shartim ni bajar. O dam larin g g a ayt, sevgilim ni o lib kelishsin” , — debdi. Sarkarda kulib: “Sevgilingni ko‘rish senga nasib qilm aydi, hozir ichganing m ay em as, zahar! 0 ‘z d o ‘stiga xiyonat qilgan o d am , m e n g a d o ‘st bo‘lolmaydi. S en q o n qusib o ‘lasan!’\ — debdi. X oin chindan ham qon q u sib o 'lib d i” . Qissa davomida A lim ardonning xuddi afsonadagi singan o ‘z do‘stiga xiyonat qilgani, uning sevgilisini to rtib olishi, xudbinlik, boylik orttirish y o‘liga kirib ketishini ko‘ramiz. A sar o x irid a yana Qonqus jarligi tilga olinadi. A lim ardon x u d d i shu ja r yoqasiga k o ‘m iladi. Bunday q oliplash vositasida m u allifaso - siy qahram on xarakteri va fojiasini chuqurroq, t a ’sirch a n ro q ochib berishga erishadi. Y ozuvchilar b a ’z id a a sa rd a keyinchalik sodir b o 'lad ig an hodisalarni qiziqarliroq qilib berish, kitobxonni ularga tayyorlab borish maqsadida aw alroq o 's h a hodisalaiga yaq in va o 'xshash voqealarni qalam ga oladilar. 0 ‘lmas Um arbekovning “ O dam b o ‘lish qiyin” rom ani m uqaddim asida shoh M uslim va uning o ‘g‘li haqidagi afso n a keltiriladi. U nda shoh M uslim ning yakka-yu y ag o n a o ‘g ‘li mislsiz aql va k u c h -q u w a t egasi b o ‘lib yetishgani ham da o ‘z o tasid an to rtib b u tu n x alq n i qirg'in qilgani, oq ib atd a um rining yarm ini pushaym on bilan o ‘tkazgani aytiladi. Roman qahram oni Abdulla ham nihoyatda aqlli va bilim don b o ‘lib yetishadi, biroq u boshqalar taqdiriga befarq qarashi, faqat o ‘z m an faatin i o ‘y lashi oqibatida asar oxirlarida, xuddi shoh M uslim farzan d id ek p u sh ay m o n qilib, iztirobga tushib qoladi. Y ozuvchi rom andagi asosiy voqealarga o ‘xshash shoh Muslim farzandi haqidagi afsonani keltirish yo‘li bilan Abdullaning xudbinligi va fojiasini esda qoladiganroq qilib ko'rsatishga muvaffaq bo‘lgan. “ B ahor qaytmaydi” qissasida ham shunga o ‘xshash holni uchratish mumkin. Q issa boshlarida asa r q a h ra m o n i A lim ardonning quyidagi tushi beriladi: “ U p a st-b a la n d q o y a la r o ra s id a n ot ch optirib bo ray o tg an m ish . Ot yeldek ucharm ish, to g ‘-u to s h la r chirpirak b o ‘lib o rqada qolib ketarm ish. Birdan ham m a yoqni zulm at qoplabdi. O t allanimaga qattiq qoqilibdi-yu, qop-qorong‘i jarlik k a m unkib ketibdi. U o tn in g b o ‘ynidan m ahkam quchoqlab olgancha, shuvillab pastga tushib ketayotganm ish-u, am m o ch uq um in g tubi yo'qm ish” . A yrim asarlarda b adiiy q o lip la sh asosiy qah ram o n sir-u asrorini kitobxon ko‘z o ‘ngida c h u q u n o q o ch ib ko'rsatishga olib keladi. Qissa davomida Alim ardonning, xuddi afsonadagi singan, o ‘z do‘stiga xiyonat qilgani, uning sevgilisini to rtib olishi, o ‘z “Volga”sida jarga qulab ketgani va fojiali h a lo k b o lg a n i aytiladi. M uallif asarboshida A lim ardonning qo'rqinchli tu sh in i berish yo‘li b ila n kitobxonni qissada k ey inch alik sod ir b o ‘ladigan dram atik voqealaiga tayyorlab oladi, uning qiziqishini orttiradi. Epigraf. B a’za n y o zu v c h ila r asarni yoki uning qism larini boshlashdan oldin boshqa asarlardan, hikm atli so‘zlardan, xalq og‘zaki ijodi nam unalaridan qisqa parcha keltiradilar. Bu parcha epigraf deb ataladi. Xuddi asar sarlavhasi kabi epigraflarda ham uning mavzusi va g ‘oyaviy yo‘nalishiga m a’lum darajada ishora qilinadi. Abdulla Q ahhor “ Anor” hikoyasiga xalq q o 'sh ig 'id an oling an quyidagi ikki m israni epigrnf qilib keltiradi: U ylar t o i a n o n , o c h -n a h o rim , bolam , A riqlar to ‘la suv, tashnayi zorim , bolam . Bu ep ig raf o 'tm ish d a m ehnatkash xalq hayoti nihoyatda o g ‘ir boMganligi haqida hikoyada ilgari surilganini to ‘liq roq tushunishim izga y o rd am lashadi. Y ozuvchining “ B cm or” hikoyasiga ep ig ra f qilib keltirilgan “ O sm o n y iro q , y e rq a tliq ” va kiO ‘g ‘ri” hikoyasiga ep igrafsifatida tanlangan “O tn in g o ‘lim i- itning bayram i” singari xalq m aqollari ham xuddi shunday vazifani b ajarad i. Abdulla Q ahhor “ D ahshat” hikoyasida esa o'tm ishda xotin-qizlarga o ‘tkazilgan zulm larni o ‘z boshidan kcchirgan va haqoratlarga qarshi bosh k o ‘targ a n ayollaming bin - T o‘raxon ayaning: “X otin-qizlam ingburun zam onda ko‘rgan kunini bilm aysizlar, qizlarim, aytgan bilan ishonm aysizlar!” d eg an s o ‘zini epigraf qilib keltirgan. Yozuvchi bu so ‘zlarn i tasodifan havola etm ay d i. B irinchidan, o 'tm ish hayotini faqat k attalard an eshitib, k ito b la rd an bilgan o'quvchi — yangi avlod paydo b o ‘ldi. U n i h am m a narsaga ishontirish qiyin. Yozuvchi “ D ah sh at”da hikoya qilgan voqeani o ‘tm ishda yuz bergan yo sodir etilishi m u m k in b o ‘lgan hayotiy h o d isalard a n biri, k ich k in ag in a m isol dem oqchi. lk k in ch id an , m uallif bu e p ig ra f bilan o ‘q uvchini k o ‘ngilsiz hodisaning ro ‘y berishini ko'rishga tayyorlaydi, voqea o h an g in i o ld in d a n belgilaydi. Demak, epigraf asarg‘oyasini, unda tasvirlangan voqealami kitobxon aniqroq va toMiqroq tushunishiga olib keladi. P o rtre t. Y ozuvchilar adabiy asarlarda q ah ram o n lar ru hiyatini, x a ra k te r- larini ochishda ularning tashqi qiyofalari, y a’ni portretlarini chizishga jid d iy e ’tib o rb era d ila r. K o‘pincha q ah ram o n lar portreti ularning tashqi k o ‘rinish - laridagi belgilarini jam lash yo'li bilan hosil etiladi. “0 ‘tgan k unlar” ro m an id a Abdulla Q odiriy O tabekni “og‘irta b ia tli, ulug‘ gavdali, ko ‘rkam va o q yuzli, kelishgan qora ko'zli, m utanosib qora qoshli va endigina m urti sabz u rg a n bir yigit!” sifatida tasvirlaydi. Yozuvchi H asanali portretini chizishda h a m xuddi shu y o 'ld an bo rib , uning tashqi belgilarini quyidagicha jam laydi: 44 Bu chol H asanali otliq b o ‘lib, oltmish yoshlar ch am asid a, c h o ‘ziq yuzli, d o ‘ng ro q peshonali. sariqqa moyil to‘garak qora ko'zli, oppoq uzun soqolli edi. Soqolining oqligiga qaram asdan uning qaddida keksalik alom atlari sezilmas va tu sid a ham uncha o‘zgarish yo‘q edi”. Ayrim yozuvchilar bundan k o ‘ra sam arad o rliro q y o lg a , y a ’n i sirtqi belgilam i voqealar davomida y o i-y o 'la k a y ko ‘rsatib borish usuliga o ‘tadilar. Ju m lad an , O dil Yoqubovning “ E r boshiga ish tu sh sa” ro m a n id a A ’zam yacheykaning qiyofasidagi ba’zi tashqi a lo m atlar to 'la ro q b e rilg a n d an keyin yo‘l-yo‘lakay uning quyidagi poitreti ro'para keladi: A’zam aka Ertoyevga g‘azab bilan javob berayotganda “ katta, tim qora ko'zlarida o ‘t chaqnaydi” , “yuragini g 'ijim la b to 'x tay d i” , d o ‘stlari d ald a beigandan kcyin “bir zum koV.ini yumib boshini osiltirib” turadi, uyida Q u rb o n otadan jahli chiqqanda esa, “ ko‘zlari g 'a la ti chaqnaydi”, gapirayotib, asablari nihoyatda taranglashgach, “to ‘satdan c h a p k o ‘kragini ch a n g allay d i-y u , xuddi havo yetishm ag and ay b o'yn in i c h o ‘zganicha bir to m o n g a o g ‘a boshlaydi” , o ‘limi o ld ida “yuzi b o ‘rdan yasalganday oppoq, qiyg‘ir burni qandaydir so‘rrayib qolgan” holda “derazaning oldidagi karavotda chalqancha” yotadi. Bu usulning bir afzalligi shundaki, uning vositasida tashqi bclgilar yordamida q ah ram o n n in g ichki dunyosidagi o ‘zgarish)ar yuzaga yaqqolroq chiqadi. Lessing “ L aokoon’' nom li asarida tashqi bclgilarni san ab berishning o 'zi a d a b iy asa r uchun h ar d o im h am sam arali b o ‘laverm asligini ju d a yaxshi isbotlab bergan va portret chizishning yana bir ko‘rinishi haqida gapirgan edi. LI G o m e m in g “ I!iada”sidagi Y elenaning go'zalligi tasvirini eslaydi. G o m er Y elenaning chiroyini ko‘rsatishda, faqat sirtqi belgilami hisoblab o ‘tirm asdan, bu ayol paydo boMishi b ilan uning g o ‘zal!igidan ch o llar ham hayratga tushganligini aytgan. S hulam i eslagach, Lessing quyidagilam i yozadi: u Bo‘lak- b o ‘lak holda yoki mufassal tarzd a tasvirlab bolm aydigan narsani G om er uning b izg a k o ‘rsatgan t a ’siri orq ali yuzaga chiqarishni bildiradi. Shoiralar, qizlar chiroyidan bizda uyg‘onadigan qoniqish, ehtirosva m uhabhatni tasvirlab boring. S h u n d a siz bizga chiroyining o ‘zini tasvirlab bergan bo‘lasiz” . P o rtre t chizishning tu rli-tu m a n xillaridan h a r bir yozuvchi o ‘z uslubi, g'oyaviy maqsadiga muvofiq holda foydalanadi. M ahorat bilan chizilgan portret in so n n in g to ‘laqonli obrazini yorqinlatish, ruhiy dunyosini yaxshiroq badiiy tadqiq etish vositasiga aylanadi. P eyzaj. Tasviriy adabiyotdagi tab iat m anzaralari peyzaj deb yuritiladi. Lf ad a b iy asarda m uayyan g ‘oyaviy-kom pozitsion vazifani bajaradi. Yozuvchilar peyzaj yordam ida xarakterlam i harakatda, doimiy o ‘zgarishda ko‘rsatadilar. B adiiy asarda peyzajning q o ‘llanish yo‘llari nihoyatda xilm a-xil boMib, u la r yozuvchi uslubi va a sa r ja n ri bilan ham belgilanadi. T abiat m anzarasi tasv irid an turli xildagi m aqsad kuzatiladi. U goh voqea so dir b o ‘lgan taslni b ild irad i, goh q ah ram o n lar kayfiyatini ochishga yordam b eradi. goh asar v o q ea la rin i b ir-biri bilan b o g ‘lash vazifasini o ‘taydi. Abdulla Q ahhorning “ S a r o b ” rom anida q a h ra m o n qarashlarini, kechinm alarini uni o 'ra b turgan narsalar tasviri va birinchi navbatda peyzaj orqali ko‘rsatishga harakat qilingan. A sa r q ah ram o n larid an M un isx o n o ‘z o'tm ishini q o ‘m saydi, otasi hayot v aq tlarin i eslaydi. U borliq d an b ir daqiqa uzilib qoladi. Yozuvchi M unisxon x ay o llari orqali uning o ‘tirg a n yerini, kechmishi va hozirgi paytini qayd qiladi va bu bilan M unisxonning hayotga, keyingi tuzumga b o lg an munosabatini yanada aniqroq his ctadi. “ M unisxon o ‘sha vaqtda ham hozir 0 ‘tirg an ycrini bilar edi. U vaqtda bu yerlar ziyo ratgoh edi. 0 ‘yiiib, xas-xashagi ch iq q an tom lar, yom g‘irsu v i yuvib, nuragan egri-bugri devorlar, chordevorga ziynat b o ‘lib, u nda-bu nda ag‘anab yotgan arava shotilari. chupchaklar, turli rangdagi siniq sopollar, zang bosgan tunuka p arch alari, shoxlariga a ’lam bogM angan keksa tu t, chin o rlar. ularostidagi q o 'tirla n g a n sag‘analar, o ‘xshovsiz o ‘sgan butalar, x uddi shu yerning o'zi singari kishilarida bir gasht b o r edi. H ozirgi ishga tizilganday binolar, yosh shahar, yosh b o g \ yosh havo, yosh d arax tlar, g u lia rn in g g a s h ti y o ‘q. M u n isx o n u c h u n b u la rn in g h a m m a s id a n u ziyoratgohning bir siniq sopoli, bir kcrtarilgan sag'anasi ortiq ro q, g o 'z a lro q , shirin turm ushning ram zi edi” . T asvirda m u allif ohangi M unisxon xayollari bilan tutashib ketadi. “ Sarob” rom anining 8-bobi peyzajdan, y a’ni qishning asta-sekin bah o ig a o z o 'rn in i berishi, tabiatning ajoyib libosga burkanishidan b o sh lan ad i. Bu peyzaj ikki yoshning - M unisxon va S aidiy m uh abb atlarin in g o c h iq -o y d in ta ’rifi bilan jo ‘r b o 'lib ketadi. Lekin b u ajoyib b a h o r bir-birig a ayni p ay td a ham yaqin, h am nihoyat uzun boMgan m azk u r ikki kishining h a r qaysisiga xos tuyg‘u la m i nam oyish qiladi. B aho r S aidiy uchun katta n a rsa la r v a 'd a qilganday bo'ladi. U o ‘zini bir necha daqiqa nihoyatda baxtli his qiladi. Biroq, u M unisxonning rad javobidan keyin b ax tn i xayoliga keltirishga h am haqqi yo‘qligini anglaydi. Munisxon b ah o rn i bo sh q ach a his etadi. B ah o r lining o ‘tmishdagi shohona hayotini eslatadi, Saidiydan nihoyatda uzoqlashtirib boradi. Kishilarga, o d a td a , ajoyib kayfiyat baxsh etuvchi b a h o r bu ikki yoshga alam oiib keladi: M unisxonning eski yarasini yangilaydi, Saidiyni chohga itaradi. Peyzaj k o ‘p o ‘rinda muallitga o ‘z fikrlarini yakunlash u ch u n h a m kerak bo‘ladi. M unisxon ochiqdan-ochiq Saidiyga tegmasligini aytadi. O raga sovuq sukunat tu sh ad i — biror so‘z ham o rtiq ch a lik qilishi sezilib tu ra d i. Lekin m uallif Saidiy m uhabbatiga hurm at bilan q aragani sababli m azk ur e p iz o d n i “o 'n g ‘aysiz jim lik hukm surdi” d eb tug aliash to ‘g ‘ri boMmas, n im a d ir yetishm ayotgandektuyular edi, deb o‘ylaydi. Shunga ko ‘ra epizodni quyidagi tabiat m anzarasi bilan yakunlaydi: “0 ‘n g ‘aysiz jim lik hukm surdi. GM rillab turgan shabada ochiq qolgan kitobni varaqlab, ustidagi gulni yerga tu sh ird i, q ( ^ ‘oz parchalarini uchirib ketdi” . Bu peyzaj Saidiy va M unisxon holatlariga ham ohang ekanligidan tashqari, um um an, o ‘quvchiga bobning boshida havola qilingan b ah o r tasvirining davomi va m antiqiy yakunidek seziiadi. Qiyoslash, qaram a-qarshi q o ‘yish A bdulla Q ah h o r ijodida keng ishlangan usul; tabiat hodisalaridan, turm ush zid d iy atlarid an foydalanish yo zuv chig a realistik m anzara chizishga, xarakter chiziqlarini belgilashga keng im kon beradi. Lining “A nor” hikoyasida Turobjonning xotini eriga achchiq gapirib q o‘yganidan ju d a xafa b o ‘ladi: “Q o rong'i, u zo q -y aq in d a itlar h u ra r edi. K o ‘ch a eshigini 6 - Hi 81 ochib, u yoq bu yoqqa qaradi, jim jit. G u z arto m o n d a faqat bitta chiroq miltillar edi. S am ovarlar yotgan” . K o‘ngilga allaqanday vahim a soluvchi tinchlik ayol kechinmalariga hamohang bo'lish bilan birga Turobjon xatti-harakatlariga m alum d a ra ja d a qaram a-qarshi edi. K u n b o ‘yi ishlagan T urobjon b utu n borliq orom o layotg an bir vaqtda ham uxlam ay, xotinining orzusini qondirish m aqsadida o ‘g ‘irlik qilishga m ajburboM adi. Y ozuvchining “ B em o r” hikoyasida quyidagi m an zara beriladi: ko ‘ngilga g ‘ashlik soluvchi “ h a m m a y o q ” jim jit. “ Faqat pashsha g ‘ing‘illaydi, b em o r inqillaydi, h ar zam on yiroq-yiroq dan gadoy tovushi eshitiladi...” Bu tasvirdan o ‘tm ish n in g tip ik m a n z a ra si k o ‘z oldimizgakeladi. Abdulla Q ahhorning “ X o tin la r” hikoyasida esa peyzaj b ir necha vazifani b ajarad i. H ikoya asosida M a ’rifatxon qabrini kishilar ziyorat qilishi voqeasi tu ra d i. Q ab r sh unday tasvirlan adi: “ M aydonning b ir chekkasidagi keksa m ajnuntol ostida bir-biriga suyab qo‘yilgan ikki tosh taxta sag'ana shaklini olib t u r a r e d i” . Y ozuvchi M a ’rifa tx o n dafn etilgan jo y n i t a ’kidlash bilan birga u n in g A sqar o ta qalbida q o ld irg an t a ’sirini ham k o 'rsatad i. “Asqar otaning n a z a rid a bundag i h a r b ir d a ra x t, h a r bir buta nto tam saro , baho rda yaproq chiqarganda ham , qora yaproq chiqaradigan va hozir “endi keldingizmi, Asqar o ta ? ” d eb tu rg an d ay k o ‘rin a r e d i” . B irinchidan, bu yerda ruhiy holat jon li kishining tashqi harakatlari, im o-ishoralari bilan em as, balki “tilsiz” tabiatning chehrasida ko‘rilgan alom atlar tasviri orqali beriladi, ikkinchidan, tabiat ustidagi “ m o tam saro lik ” libosi x alq n in g M a ’rifatga b o 'lg an hurm ati va m uhabbatini ifoda qiladi. M isollardan ayon b o ‘ladik i, peyzaj m ahorat bilan chizilib, o ‘z o ‘rnida kelganda, asar niyatini belgilashda, to ‘laqonli xarakterlar hosil etishda m uhim ahamiyatga ega. D etal. Yozuvchi b a ’za n a sa m i bir kichik detal asosiga quradi. 0 ‘sha detal asardagi b arch a v oqealarni b o g ‘lab turuvchi, m uallif m aqsadini t a ’kidlovchi vosita vazifasini bajaradi. A bdu lla Q ahhor: “Qiziq detal, chiroyli parcha shu v a q td a asarning qim m atini o sh iradiki, shu qiziqarliligi, shu chiroyliligi bilan g ‘oyaning tashviq qilinishiga xizm at qilsa” , - deydi. D e ta lla r n iho yatda x ilm a-xil b o ‘ladi. D etal m uallif yo personaj nutqida, peyzaj, portret va boshqalar tasviri davom ida keltirilishi m umkin. Lekin uning m av q ey i, a lb a tta , a sa r g 'o y a s in i sh akllan tirishd agi vazifasi, o b razlarn i xarakterlashdagi ishi bilan belgilanadi. Abdulla Qahhorning “A nor” hikoyasidagi h o d isa, y a’ni a n o r d etali b ila n bo g ‘liq m ojaro b ir qarashda ju d a jo ‘n, oddiy boMib tuyuladi. Agar a n o r m ojarosini asardan, hikoyada aks etgan vaqtda a jra tib olib qaralsa, u h ech q an d a y m a ’no kasb etm ay qolishi ham m um kin. Y ozuvchining m ahorati sh u n d ak i, u a n a shu oddiy b o 'lib ko ‘ringan detaldan katta haqiqatni ifodalash, asarg'oyasini tayinlash uchun vosita sifatida foydalana oigan. Kishilar o ‘rtas¡da tengsizlik va uning fojiali oqibatlari masalasi asaming bosh mavzusidir. A nor m ojarosi esa shu m asalani y o ritish d a, asa r pafosini ro‘yobga chiqarishda qurol vazifasini o'taydi. T u ro b jo n n in g xotini an orga b o sh q o ro n g ‘i boMishi j u d a tabiiy, ko ‘p uchraydigan hodisa. Anor — qim m atbaho, tansiq meva. 0 ‘tm ishda birovlaming eshigida ishlaydigan faqir yigit u c h u n an o r topish m u sh k u l b o 'lg an . Agar ayol “odam larday gilvataga, tuzga, kesakka boshqorong‘i” b o ‘lganda va muallif gilvata yoki kesak detalini qo'llaganda, tabiiyki, voqea t a ’sirli chiqm agan bo‘lar edi. A no r detali bu jihatdan ham m aqsadga m uvofiqdir. X ullas, bu deta! m o jaro lam i keltirib chiqarish, asa r voqeasini rivojlantirish h a m d a dalillash, nihoyatda, hayot haqiqatini va hikoya nuqtayi nazarini bildirish uchun muvofiq dastakxizm atini o‘tagan. III b o b ADABIY ASAR T IL I Adabiy asarlarda hayotni badiiy aks ettirishning asosiy vositasi sifatida til ish ko‘radi. Til orqali deyarli ham m a narsani qam rab olish m um kin bo'lganligi sababli u bilan adabiyotning tasvir doirasi ham beqiyos im k o n iy a tla r kasb etadi. Biroq adabiyotning voqealikni ongimizga, qilbimizga yetib boradigan darajada sam ara b erm o g ‘i uchun yozuvchilar asar tili ustida q u n t b ilan ishlashlari, mazm unni ifodalashda yuksak badiiy aniqlikka va lo‘ndalikka erishmoqlari zarur. Til adabiyotning asosiy qurolidir, hayot hodisalari, d alillar b ilan birga uning materialidir. Tilning ahamiyati haqida topishmoqlardan birida shunday deyiladi: “Asa! em as, lekin har narsaga y o p ish ar” . Bu dunyoda n o m q o ‘yilmaydigan, nom topilm aydigan narsa yo‘q dem akdir. So‘z-barcha d alillar, barcha fikrlar libosi. A m m o h ar bir dalil zam irida ijtim oiy m a ’no bor. D alillar zam irida yashiringan ijtimoiy hayot m a’nosini uning muhimligi, to ‘laligi va yorqinligicha tasvirlashni o ‘z oldiga vazifa qilib q o ‘ygan badiiy adabiyotdan ravon, tushunarli til, puxta tan lan gan so 'z la r talab etiladi. Klassiklar yuz villar davom ida asta- sekin ishlangan ana shunday tilda yozganlar. Badiiy adabiyotda, radio, teatr, m atbuot va televideniyeda q o ‘llaniladigan til, asosan, adabiy tildir. U xaíqning jo n li so‘zlashuv tili bilan doim iy aloqada boMadi. Adabiy til muayyan millatning me'yorlashgan, m a’lum tartibga solingan tili. Adabiy til xalq tilidan kelib chiqishi bilan bir q ato rd a u n in g rivojiga ham katta ta ’sir o ‘tkazadi. Til-badiiy o b ra z yaratish vositasi A bdulla Q odiriy, O ybek, A bdulla Q a h h o r va Pirim qul Q o d i r o v l a r n i n g badiiy til t o ‘g ‘risidagi fikrlari bilan tanisham iz. So‘ng “ 0 ‘tgan k u n la r” ro m an in in g tili haqidagi qarashlarni qayd etam iz. U n d an keyin, shu asosda badiiy til nazariyasiga oid m ulohazalarni um um lashtiram iz va xulosalaymiz. Abdulla Q o d iriy “ O 'r to q E lbekning tii haqidagi tu sh u n ch ala ri” (1924) degan m aq o lasid a bu shoirning asard a s o ‘zni q o ‘llash, tilga m unosabat, bu sohadagi n o ‘noqligi ham beparvoligini hajvqildi. U “Yozishg‘uvchilarimizga” (1926) degan maqolasida yozuvchi va til aloqasiga doir masala yuzasidan shunday deydi: “So‘z so'ylashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak. Yozuvchining o ‘zigina tu s h u n ib . boshqalarning tushunm asligi katta ayb. Asli, yozuvchi a y tm o q c h i b o ‘lg an fikrni h a m m a g a b a ro b a r a n g la ta b ilish d a , o ra g a anglashm ov chilik solm aslikdir. B u n d an boshqa fikrning ifodasi xizm atiga yaramagan so ‘z va jumlalarga yozuvda aslo o ‘rin bcrilmasligi lozim. Shundagina iboraning tu z a tib bosishiga yo‘l q o ‘ym agan va m ustaqil uslub va ifodaga ega b o ‘lib, o ‘zingizn in g istiqbolingizni t a ’rnin qilgan b o 'larsiz” . Oybek “ 0 ‘zbek poeziyasida til” degan maqolasida poeziya tiliga xos bo ‘lgan o ltita x u su siy atn i alohida qayd qilgan edi, u lar ohangdorlik, b o ‘yoqlilik, ixcham lik, chiroylilikdir. U deydiki: “ Qofiya uchu n m a’n o n i q u rb o n qilish yaram ay di ... h a r bir so ‘z uzukka q o ‘yilgan qim m atli tosh kabi p o rlasin ” . O ybek y etishm ovch iliklar yosh shoirlard a, hatto G ‘afu r G ‘ulom , Uyg‘un, H am id O lim jon, M aqsud Shayxzoda kabi taniqli shoirlam ing she’rlatida ham y o ‘q e m a s lig in i d a lilla g a n . T ild a g i k a m c h ilik la r c h ig a llik , sin iq lik , balandparvozlik, sun’iylik, qashshoqlik va quruqlikdan iborat. Uningcha, so‘zlar poeziyaga chertib, tanlab olinishi lozim. She’rda ishlatilgan so‘z kuchli, ifodali, ravshan, so d d a, to z a , xalqqa yaqin boMishi kerak. S h e 'r tili “texnika Iug‘a ti” em as. O y b e k sh e ’r tili oldiga v azifalar q o ‘yib deydiki, til hayo tn i to ‘g ‘ri ko‘rsatishga x izm at qilsin, u yaxshi ishlanishi kerak, asar om m a ichiga til orqali kirib b o rad i, u keng aholiga qaratiladi, shu sababli u barchaga tushunarli b o ‘lsin. O ybek p ro z a tili t o ‘g ‘risida s o 'z la r ek an , Abdulla Q odiriyning “ U loqda” hikoyasi tili h aqida to ‘xtab, bu ja n r tili to ‘g ‘risida shunday deydi: “ Bu asarda jonli b o ‘yoqli obrazlar uchraydi. Kishilam ing portreti aniq, b o ‘rttirib beriladi. Til “Juv o n b o z” ning quruq, rangsiz tilidan ju d a katta farq qiladi. Hikoya tirik, obrazli b ir tilda yozilgan. Xalq so‘zlari va ifodalari hikoyaning badiiy to ‘qimasiga uzviy kirib k e ta d i, singadi. S haxslar ham o ‘zlariga xos til bilan so‘ylaydilar. “ U lo q d a ” hikoyasida tashviq otchining, voizning o ‘m in i san ’atk or oladi. Yozuvchi bu asarda voqealar ustida m uhokam a qilmaydi, tushuntirmaydi, isbot qilm ayd i, balki o b razlar bilan ko‘rsa ta d i” (18-bet). Oybekning badiiy til to'g‘risidagi qarashlari va m unosabatlari uning “Qutlug‘ q o n ” , “ N avoiy” rom anlarida o ‘z am aliy tasdig‘ini topdi. Badiiy tilga ahamiyat bcrishda Abdulla Q ahhor ijodi b u n d a n ham kuchliroq, u haqli suratda badiiy til ustasidir. 0 ‘zbek adabiyotida bu jih a td a n unga barobar keluvchi yozuvchi yo‘qdir. A bdulla Q ah h o r “ Rus tilini o n a tilim iz deyish u c h u n a w a l o ‘z tilim izni bilishimiz kerak!” degan maqolasida rus tili va o ‘zbek tili m unosabati sohasidagina em as, balki, um um an, chet tili va o ‘z b e k tili alo qasijabh asida ham masalaga aniqlik kiritdi. U chet tillar pedagogika instituti talabalariga xito ban shunday deydi: “ M ening sizlarga aytadigan eng zarur gapim shuki, sizlar joylargachet tillar bilan birga, balki birinchi navbatda o ‘z ona tilim izga-o‘zbek tiliga cheksiz m uhabbat tuyg‘usini olib boringlar! 0 ‘zbek tili g‘oyat boy, nihoyatda chiroyli, har qanday fikr-u tuyg‘uni ifoda qilishga qodir ekanini am ald a ko ‘rsatinglar” , “ M en bu gapni tilimizning boyligiga daxl qiladigan, husn-latofatinibuzadigan, tilim izni ta h q ir qilishga qaratilgan qiliqlarga b arh am b e rish m aqsadida aytayotganim yo‘q. Bu gapning faqat tilim izgagina e m a s, davlatim izga, tuzum im izga ham aloqasi bor”. Abdulla Q ahhor quyidagilami sobiq sho‘ro davridagi “ hayotim izda” mavjud deb bildi: 1. K o‘pgina oilalarda bola o ‘z o n a tilisini m utlaqo bilm aydi! Bu o ta-onani zarracha ham tashvishga solmaydi. 2. Ba’zi bir oilalarda bola o‘z o n a tilida gapiigani nom us qiladi! Y ozuvchi alohida ta ’kidlaydiki, “ Rus tilini ikkinchi o n a tilim iz deyish u chun o ‘z tilim izni bilishimiz k e ra k ” . A bdulla Q ahhom ing o ‘zi qisqa, siqiq yozadi. S h un in g u c h u n ham , u adabiy laqm alikni qattiq qoralaydi. U “ K itob shavq bilan o ‘qilishi kerak ” degan maqolasida bu haqda shunday degan: “ H am m a laqm aliklar orasida eng y om on laqm alik, shubhasiz, adabiy Iaqm alikdir... m in g larch a o dam larn in g ko‘nglini ozdiradigan adabiy laq m alik d an qutulishning iloji b o rm i” (254- bet). A bdulla Q ah h o r poeziya, ash u la, p roza, bolalar ad ab iy o ti va satira tili t o ‘g ‘risida qim m atli fikrlar bildirgan. U ningcha, “s h e ’r oz g a p bilan k o ‘p narsani anglatishdir” (“Qanday yozish yaram aydi?” m aqolasi, 1929). Abdulla Q a h h o r Lev Tolstoyning “ Pushkinda vazn va qofiya b o 'lish ig a q aram asd an , shu fikrni boshqacha ifoda qilish m u m k in em asligini sezib tu r a s a n ” deg an fikrini keltirgan. Shu sababli L .Tolstoy C hexovni “ P ro za d a P u sh k in ” , deb atagan. A bdulla Q ahhorning anglashicha, “sh e’r — fikr e k s tra ti” , “ sh e’r — oshiqning o h i” , “sh e’r - ko‘ngilning oynasi” , “she’r - m a ’su m g o ‘d a k ” , “sh e’r — b ir m o 'jiza” . U ningcha, C h u stiy talan tli shoir, lekin “jo n m u rg ‘i” deydi, h ech bo 'lm asa “jo n qushi” em as. Y ozuvchi bu sh o ir tilin i “ sh a b lo n ” deb a ta d i (2 6 1 -b e t). “O ddiy so ‘z, — deydi A bdulla Q ah h o r. — ashula ijodkorlarining q o ‘lida qudratli kuchga aylanishi lozim ” (400-bet). A bdulla Q a h h o r yozuvchiga ilh o m , jaso ra t, m ahorat kerak deb biladi. U G ogolni “ b irin c h i d o m lam ” d eb b ila r ekan, prozada til x arak ter yaratishi lozimligini aytadi: “ Bizda hissiz y o z ilg a n ,... kitobxonni adabiyotdan bezdira- digan sovu q k ito b la r oz em as” (2 6 5 -b et). “ Ko‘p so‘z yolg‘o n n in g yuzini p ardozlash u c h u n kerak. H aqiqat sh u n d ay jo n o n k i, p ard oz lining husnini buzadi” (“ U s to z ” degan m aqola, I960). U: “bolalar u chu n kitob yozadigan kishi tiln in g za rsh u n o si b o ‘lm og‘i k e ra k ” , - deb yozdi (357-bet). A bdulla Q a h h o r hajviya tilida k in o y a, masxara qilish, b o ‘rttirish m uhim vositaga ay lan a d i d eb tushunadi. U b u n d ay deydi: “Jek L o nd on ikki kishini sizga mislsiz jallod deb taqdim qiladi-yu, uning jallodligi to ‘g‘risida biron og‘iz so ‘z ay tm ay d i. G ogol ham sh u n d ay qiladi. U ning sizga Ivan Ivanovichning “yaxshi” to m o n lari deb taqdim qilganlari Ivan Ivanovichning naqadar ahm oq, yaram as kishi ekanini anglatadi” (218-bet). Y ozuvchi “ T ag o r bengal adabiy tilini jo n li tilga...yaqinlashtirdi” , deb yozadi (312-bet). Hamza xalq dilining taijim oni. “Shu sabab uning tilini xalqqa nihoyatda yaqin qildi. Hamzagacha va Ham za davrida ham hech bir yozuvchining tili H am za tilid ek jonli va ra n g -b aran g xalq tiliga yaqin b o ‘lgan em as” (289- bet). Til b ilan Pirim qul Q odirov m axsus shug‘ullangan. U “ Xalq tili va realistik p ro z a ” (1973) degan m onografiya yozdi. U ning “Til va d il” (1972) degan ilm iy -o m m a b o p k ito b c h a (b r o s h u r a )s i h am b o silib c h iq d i. Bu asa r m onografiyani boyitadi va to ‘ldiradi. P .Q o d iro v n in g aytishicha, A lish er Navoiy “ M uhokam at u l-lu g ‘ata y n ” asarida h e c h b ir xalq tilini kam sitm aydi, balki o ‘z o n a tili kam sitilishini istam aydi. 0 ‘z tilining fors tilid a n qolishm asligini t a ’kidlaydi. M a’lum ki, F irdavsiy fo rs tilini arab tili tazy iq id an him oya qilish u ch u n kurashgan edi. Firdavsiy qilgan ishni D ante italyan tilida, Navoiy o ‘zbek tilida amalga oshirdi. F ran suzlarda italyancha, ruslarda fransuzcha so‘z!ash u rf b o ‘lgan edi. 0 ‘z ona tili z a ra rig a b u n d a y qilish g u n o h d ir. Navoiy badiiy so ‘zni durga o ‘xshatdi, dem ak, u o g ‘zaki va yozma aloqa vositasigina emas, balki bezak hamdir. P.Q odirovning e ’tibori m onografiyada umumxaiq tiliga qaratilgan, yozuvchi shu tild a n najo t topadi. A m m o X ojaning “M iftoh u l-a d l” , G ulxaniyning “ Z a rb u lm a s a l” asaridagi xalq tiliga m urojaati keyin yaxshi davom etm adi. M uqim iy, F u rq at, Z avqiylar realist edilar, biroq ular tilid a eski o ‘zbek tili t a ’siri b o r. 0 ‘rta Osiyodagi dastlab k i sTyosiy tarqoqlik, m onarxiyachilik va m u stam la k ach ilik , kapitalistik taraqq iyotning kechikishi m illat va milliy tillarning shakllanishiga salbiy ta ’sir qildi. Realistik adabiyotning b a’zi janrlari yuksak riv ojlanm adi, bu h am realistik til rivojini susaytirdi. A m m o jadid yozuvchilar bu sohada tashabbusni q o ‘lga oldilar, y ang i, zam onaviy o ‘zbek adabiy tilini asosladilar. Bu ish milliy istiqlol uchun k u rash bilan bog'liq edi. U lar bu ishda xalq tiliga suyandilar, xalq tili kun sayin o ‘zgaradi, yangilanadi, ravnaq topadi hamda adabiy til ustidan nazorat qiladi, u n i boshqaradi. “0 ‘zbek prozasida insonning dilini haqqoniy tasvirlashga q o d ir b o ‘lgan badiiy til jonli xalq tili bazasida, klassik adabiyo tim iz tilining e n g yaxshi a n ’analarini novatorona taraqqiy ettirish yo‘li bilan mavdonga kelganini tasdiqlay olam iz”. T ildan foydalanish yozuvchining o ‘z nuqtayi n azari va dav r uslubi bilan aloqador. Bu ho) davrdagi jo riy ijodiy m etod va m illiy ad a b iy a n ’analargn qaraydi. Milliy adabiy a n 'a n a la r esa eskirgan, yangi kirib kelayotgan va kun ko‘rayotgan a n ’analar bilan b o g iiq . N avoiy va N avoiygacha boMgan shoirlarning b adiiy tili rom antizm edi, realistik yo‘nalishlar ham yo‘q em as edi. A m m o bu k eyinch alik Bobur tilida kuchaydi. Biroq u yaxshi rivojlana olm adi. R om antizm tili kitobiy edi, buning ta 'siri dastlabki realistik tilda h am birm uncha saqlanib tu rd i. Bizda realistik badiiy tilga asos solgan shaxslar dem okrat shoirlar edi. “ Realizm tildagi eski uslubni, eski to ‘siqlarni u lo q tirib tash lad i, realizm, um um xalq tilidagi turli-tum an n u tq vositalarining h am m asid an foydalanishga chaqirdi, birinchi navbatda ifodalangan g ‘oya bilan so ‘zning uyg‘un bo'lishiga, nutqning aniqligi, nutq orqali ochiladigan xarakterlam ing haqqoniy va yorqin bo'lishiga ahamiyat berdi”. Bu m ulohaza XIX asrda to ‘la shakllanib oigan rus realizm i va uning tili to ‘g‘risidadir. P.Qodirov buni o 'z kitobida keltirar ekan, davom etib shunday deydi: “ M ana shunday realizm o ‘zbek adabiyotida o'tgan asriarda maydonga kela olmagani hammamizga m a’lum. Buning juda ko‘p sabablari bor, albatta. Bosh sabab bizda feodalizm va féodal tarqoq lik ning uzoq hukm surganligidir” . P.Qodirov yana davom etib deydiki: “ Bizdagi to'laqonli realizm m illiy tilim iz shakllangandan keyin em as, balki m illiy til norm alarining shakllanishi bilan bir vaqtda paydo bo'ldi”. Ammo akademik V.V. Vinogradovning aytishicha, aslida, realizm m a’lu m b ir xalqning adab iyo tid a o 'z ig a xos badiiy s o 'z sistem asi sifatida m azkur m illiy til shakllanm asidan o ld in m aydonga kelolm aydi, realizm milliy til shakllangandan keyin p ay d o b o ‘ladi va ravnaq topadi. Bejiz em aski, 20-yil!ardagi o ‘zb ek adabiyoti tilida m uay yan darajadagi jim jim adorlik yo‘q emas. Realizm va til masalasida rus olimlari salmoqli ishlar qilganlar. A A Potebnya, A.N. Veselovskiy, Ya.D. Polivanov asadari mavjud. A K . Borovkov, V.V. Kojinov asarían puxta yozilgan. XVI asrda yashagan fransuz Dyu Bellening yozishicha, “ O n a tilini himoya qilish — Vatanni himoya qilish bilan barobardir”. “O dam ning o ‘z mamlakatiga b o ‘lgan m ehrini ona tiliga b o lg a n m ehrisiz anglash m u m k in em as” . P . Q o d i r i y t a ’k idlaydiki, asar b oshidagi H am zaning “Yangi s a o d a t” , M .S h erm u h am m ed o v n in g “ B efarzand O childiboy” asarlarida adabiy tip yo‘q edi, b u , en g avvalo, til bilan bo g ‘liq. S.Ayniyning “ Buxoro jallo d la ri” povestida m uallif nutqi bilan personaj tili befarqdir. Lekin Fitratning “Q iyom at” nomli tanqidiy realizm da yozilgan asarida Pocham ir (R o‘ziqul)ning shakkokligi, Abdulla Qodiriyning “ToshpoMat tajang nim a deydi?” asarida chapani, qimorboz, m aqtanchoq, takasaltang, lofchi, yalqov va takabbur tip yaxshi gavdalanadi. G ‘afur G 'u lo m n in g “Tirilgan m urda” povestida keyin o‘zgargan yalqov obrazi dangal ko‘rinadi. H am zaning “ M aysaraning ishi” komediyasidagi M ullado'st tili xalq tili va realistik o ‘zbek dramasi tilining m utlaq g‘alabasidir. Prozada til yozuvchi va q a h ra m o n m aqsadini ham his-tuyg‘usini real ifoda eta oladigan so‘zlami topa olishi lozim. Bunda poeziyadagi ta'sirchanlikning ritm va musiqiylik kabi vositalari yo‘q, ularning vazifasi shu “ ifoda eta olish” zimmasiga yuklanadi. So‘z o rq a li su ra t chizish b o ‘lgan d e ta in in g tasviri m uhim dir. T ip ik va in d i vidual tasvir faqat qahram on xarakterini hosil qilishdagina em as, balki sharoit tasvirini c h izish d a ham ish beradi. Y ozuvchi o ‘z dardini kitobxonga yuqtira olishi kerak, bu ish esa til orqali boMadi. P.Q odirov: “Tilning dilga bog‘liq ekanligi realistik ad ab iy o tn in g h ay o tg a bog‘!iqligi singari ju d a m u him om illardandir” , - deydi (98-bct). Abdulla Qahhom ing “ Mayiz yemagan xotin” hikoyasida tu rli p ersonajlarning tu rlich a individual nutqlari, ya’ni polifonik n utq aks e tg a n . “ Q a h ra m o n n in g fe ’l-a tv o rin i uning tili o rq ali och ish yozuvchidan c h in a k a m so ‘z s a n ’atk o ri b o ‘lishni, adabiy til va jo n li til boyliklaridan m o h iro n a foydalanishni talab qiladi” (99-bet). “S u d x o 'rn in g o ‘lim i” p o v estid a voqea m uallif tilid an so ‘zlangan. Eposda m u allif obrazi, rivoyatchi o b ra z i, hikoyachi ham b o ‘lishi m um kin. Bu shaxsiy uslubdan kelib chiqadi. “ Shaxsiy uslub faqat m uallif nutqida em as, personajlar nutqida ham ko‘rin a d i’\ 20-yillarda so‘zga munosabat sohasida butun xalqqa tushunarli yozishga harakat qilindi. Y o z u v ch ila r tilni boyitishga h a m xizm at qildilar. U lar jo n li tildan ham n a f o lish d i, yangi adabiy tilni yaratishda shahar shevalariga suyanishdi, m uallif n u tq id an personaj tilini farqladilar, tilning noaniq bo‘lmasIigiga e ’tibor berdilar, a sta -se k in ezm alik, kitobiylik, jim jim adorlik adabiy otdan surib chiqarildi. 2 0 -y illarn in g g in a em as, balki b u tu n XX asr o ‘zbek adabiyotining shoh asarlaridan biri b o ‘lgan “0 ‘tgan ku n lar” rom anining tili haqida b ir oz to ‘xtab o 'ta m iz . T il-m illiy hodisa, shu b o isd an bizni shu ro m anning badiiy tili va milliylik m asalasi qiziqtiradi, m uallif nutqi, O tabek va Kum ushbibi tili qisqa tahlil etiladi. T asvirlarning milliylik ruhi va tili ayricha aham iyatga molik. O dob tasviri g o 'z ald ir. “ Q u tlu g 4 b o ‘lsin” bobida sh unday deyilgan: “O ftoboyim boshqa xotinlarim izdek erining ra ’yi va xohishini, um um an . butun shaxsini eh tiro m qiluvchi bir x otin d ir” . O tabck Kum ushbibidan o'pich so 'ray d i. S hundan keyin m uallif deydiki: “ Kum ushbibi qizarindi” . So‘ng u ch n u q ta q o ‘yHgan, “o ‘p d i” deyish g o 'y o odobdan tashqari b o 'lu r cdi. Y o/uvchi davr ruhi va milliylikni sh u n d a y aniq tasvir etadi: “ U y o q -b u yoqdan shorn azoni eshitila boshlagan e d i” (“ Quvlanish” bobi); “YoMakdan Y usufbek hoji k o ‘rrnib, q o ch ad ig an x o tin la r o 'z la rin i ch e tg a o ld ila r ” (“ Q udalarni kutib olish”). Idish-tovoqlar tokchalarga terib q o ‘yiladi yoki barkashda n o z - n e ’m atlar keltirilishi, m e z b o n 0 ‘zbekoyim ning p oy gak da o 'tir is h i, a ta lg a n kish id an q o ‘y n i s o 'y is h d a n o ld in f o tih a s o 'r a s h , 0 ‘zbekoyim ning, k o ‘z tegmasin d eb , K um ushbibiga isiriq soldirishi m illiy odatlar va ularning nozik ifodalari edi. Yoki: “ Dasturxonga qaradilar va “ oling- oling” bilan b ir-b irlarin i qistashga b o sh la d ila r’1 (“ Z im dan ad o v a t” ). A yrim xalqlarda “o lin g -o lin g ” ning yo‘q ekanligi m a ’lum. “O 'r d a ” , “ X o d a b o z o r ” kabi tarixiy n om lar tasvirga o‘ziga xoslik b ag ‘ishlaydi. Shunday xalq so ‘zlari ham borki, u la r m uallif nutqida fikrni q a n d a y ifodalash k e ra k b o ‘lsa, xuddi shunday ifodalaydi: “ Kumushning o y -k un i yaqin edi” (“O y-kuni yaqin edi”), “ Hoji x o tin id a n “o ‘g ‘iImi, halvo” d eb s o 'r a d i ” (o'sha bobda), “ Mehmonlaiga... quyuq-suyuq tortildi’' (“ Musulmonqul Lstibdodiga xotim a”), “ Zaynab dasturxon ko:tarib kirdi va m ehm onlarga “Xush kelibsiz” aytgandan so‘ng dasturxon yozdi” (“ Z im d an adovat”), “Otigagina xon boMib o ‘tim vchi X udoyor ham ostirish, kestirish va yorliqash o ‘z ixtiyorida boMgan Musulmonqul maydondan olinmaguncha o'zining qo‘g‘irchoq sifat yuraverlshini tushundi” (“ M usulm onqul istibdodiga x o tim a ” ). Buni “oy-kuni y aqin e d i ” , “quyuq-suyuq to rtild i” , “xush kelibsiz” , “ otigagina xon boMib o ‘tiru v c h i X udoyor” jum lalari dalillaydi. Abdulla Q odiriy 0 ‘zbek oyimni sh u n d a y t a ’riflaydi: “ 0 ‘zbek o y im ellik besh yoshlar cham ali, chala dum bul tab in tli b ir xotin b o ‘lsa h am , a m m o eriga o ‘tkirligi bilan m ashhur edi. U n in g o ‘tkirligi yolg‘iz erigagina e m a s , Toshkent xotinlariga ham yoyilgan ed i” (“O ta -o n a orzusi”). “C hala d u m b u l tabiatlilik” 0 ‘zbek oyim ning muhim to m o n i, “o ‘tkirlik” esa buni isbot qilad i va ular ko‘chm a m a ’noga ega. Otabek M arg‘ilondagi fojia bosilsin deb, u c h oy Toshkentda yuradi. Buni esa 0 ‘zbekoyim “ keyingi qildirgan tssiq sovug‘im k o r qildi, shekilli” deb n o to ‘g ‘ri o‘ylaydi, bu uning chala dum bulligidan b itta sid ir (“ Q orong‘i k u n lar” bobi). R om anda hazil va hajv o ‘rinlarida k in o y an in g mavqeyi ortadi. P ir n a z a r jallod shunday deydi: “Y om onlarni b itta -b itta , terib -terib bosh k e s m a sd a n elni tinchitish qiyin!” Shu payt hoji kulib q o ‘ydi... -Y oningizda “o'tirgan bizning o ‘g ‘ilni h am ko‘magingizga chaqini olasiz”... deydi va Otabekka “ M aig‘ilon voqeasi” ni shama qiladi (“ Hoji etaksilkkan”). Boshqa katta mavqe frazeologiyaga berilgan: “0 ‘zbekoyim uncha-m uncha to ‘y -u azalarga “kovushim ko‘c h a d a qolgan emas” deb borm as ed i” (“O ta-ona o rz u s i”), “ Bu harak at, a lb a tta , “yeng ichida” b o ‘ld i” (“ M usulm onqul istibdodiga xotim a”). Aziz isyonchi xalqqa tomga chiqib, salom beradi va uzr so ‘ray d i.X alq b u n g a“ quloq so lm ad i, ish o ‘tgan, g ‘isht q o lip d a n ko ‘chgan edi’' (“ Isyon”). Farg‘ona viloyatida “belbog“ ‘ni “qiyiq” deb ataydilar. Sliu sababli O tabek belga qiyiq bog‘laydi ( “ K utilm agan baxt”). R o m an tili bundagi ro m a n tik a va lirizmga m os va xos. G o h o u sh e’riyat tilidan nafis va nafosatga ega boMadi: “ Bu kun uyg‘onishdanoq butun koinotning yaxshi tu sh k o 'rib turganligi se z ila r e d i” (“Q orong‘i k u n la r”). M u allif nutqida “ b o ‘z a g a rla r” , “ kalia buzarlar” degan yangi so ‘zlar ham ish latilg an , am m o u lar m a tn d a h ec h qinday su n ’iyüklar hosil qilmaydi. B unday xususiyatlar m u a llif tiligagina emas, balki O tabek va Kumush kabi bosh qahram onlar tiliga ham b eg o n a emas. Otabek usta Olimga shunday deydi: “ S h u o*ii besh kunning ic h id a sakkiz tepki atlasdan loaqal ikki ko‘ra yig*ib q o ‘yingiz” (“ Kulib q aram ag an b a x t”). “ Sakkiz tepki atlas” faqat o ‘zbeklarga m ansubdir. 0 ‘zb e k la r - h aq iq atp a rast xalq. O tabek ham shu ru h d a tarbiya ko‘rgan, “ qushbegi O u tid o rv a O tab ek k a oid o ‘lim jazosi haqidagi farm oyishni o ‘qisa, O tab e k : “haqsiz jazo !” d ey d i (“ H ukm nom a”). K o‘rinib turibdiki, O tabek adolatsizlik oldida jim tu rad ig an yigitlardan emas. O ta b e k -b irso ‘zli va m e h rib o n kishi, vijdon sohibi. U n ing fikri tushunarli, sam im iy va ravon ham da u m um x alq tilida sodda bayon qilingan. U , oshni yeb keting, degan usta O lim ga sh u n d ay deydi: “Tayyor oshni tashlab ketib, yo‘lda ochlikdan qiynalishimni o ‘zim h a m tushunib turibm an, usta, biroq tuyakashlar bilan A ndijonda bu kunga uchrashish uchun va’dalasligan edim . Ularga yetib o lib , yo‘l xarajatlari u c h u n b ir o z aqcha bermasam... Sizning oshingizni kutib q o lsa m , besh kishini k o ‘r a -b ila turib, och q o ‘ygan b o ‘la m a n ” (“ Kulib qaram ag an baxt”). 0 ‘zb e k la r to ‘g*riso‘z xalq, xonasi kelsa, o ‘z aybini tan olishdan ham qaytm ay di, bundaylar, ay n iq sa, oddiy, ruhoniy va ziyoli kishilar ichida ko‘p. S h u n d a y milliy tam oyil O ta b e k n in g Kumushga yozgan xatlaridan birida u ch ray d i: “ M endan h am o 'tg a n joylari bordirki, sizning birinchi m artaba m enga yozgan xatingiz m a ’nosida dahshatli sur'atda o ‘zim ni tag‘ofilga solgan va xat keltin iv ch in isu rish tirm asd an jav o b x atib erib yuborgan edim. Shuning ila sizn i-d a, o ‘zim ni-d a, H o m id q o ‘lida o ‘yin bo*lmog‘im izga katta yo‘l ochgan e d im ” (“ Xayrixoh q o til” ). X alq va millatga oid m asalalar b o ‘yicha b o ‘lgan bah slarda O tabek aql va saviya jihatidan oldinda turadi. Rahm at, sen olgan xotin o ‘zingga yoqishi lozim, desa O tabek uni toMdiradi, u ningcha, e r ham xotinga yoqishi kerak. Otabek Rusiya bosqini oldidagi 0 ‘zbekistonda bo'lgun tarqoqlik va o ‘zaro ichki nizolami to ‘g ‘ri tushunib yetadi. U sh u n d ay deydi: “ M enim ch a, o ‘rusning bizdan yuqoridaligi uning ittifoqidan b o is a kerak, am m o bizning kundan kunga orqaga ketishimizga o'zaro nizoyimiz sabab b o lm o q d a ” (“X on qiziga loyiq bir yigit”). O tabek xalq, millat taqdiri doirasida fikrlaydi, ifodasi soddaligi, anglashilarligi bilan ajralib turadi va hissiyotlidir. M u allif nutqida “chigiling” degan s o ‘z ham u c h ra y d i. ajabki, bu s o 'z ikki to m lik “0 ‘zbek tilining izohli lug‘a ti”da (1981) h am y o ‘q, am m o F a rg 'o n a vodiysidagilar uni k o ‘p ishlatishadi, balki u b u tu n respublikaga ham m a ’lum dir. Yozuvehi Kumushbibining portretini ideal tar/da chizgan. Kumushbibi sochi jin g alak , n uqra yuzli, shahlo k o ‘zli, lablari ustida q o ra xoli bor, uzun kiprikli, Yusufbekhoji uni “farish ta” deydi.Onasi O ftoboyim ning aytishicha, Kumushbibi - erka, lafzi tez, arazchi, ichi qora. (O ftoboyim o ‘z qizi haqidagi bu salbiy so‘zlarni 0 ‘zbekoyim ni K um um bibidan q o ‘rqitish va shu yo‘l bilan qizini Toshkentdan Marg‘ilonga olib ketishga erishish uchun aytganday tuyuladi. C hunki Kum ushbibi unga yolg‘iz farzand va o v u n ch o q , b u n d a n tashqari, O fto b o y im kundosh b alo sid an c h o ‘chiydi). K u m u sh b ib i, O ta b e k n in g sezishicha, quvdir. R ealizm K um ushbibining x arak teri bilan alo qad or. K umushbibi erining ch o 'ntagidan unga otasi-hoji yozgan xatni topib oladi va shu orqali zindonda yotgan eri va otasi Q utidorni ozod qiladi, natijada, uning jasorati nam oyon boMadi. Xatda hojining Toshkent begidan noroziligi aytilgan edi. Xonlik esa Otabekni Toshkentdan Maig'ilonga yuborilgan josus deb anglagan. K um ushbibining aql-u zakovati buni tushungandi. D astlab Kum ushbibi sipo, kam gap ko‘rinadi. S o ‘z, savol va javoblari qisqa, aksar 1-2 so‘zdan iborat. Bu uning andishali, m uio hazakorlig i bilan aloqadordir, axir odam ning kimligi qancha gapirganligi bilan belgilanm aydi- ku! Kum ushbibi gohi, kerak b o ‘lsa-d a, gapirm aydi, b ir jilm ayib q o ‘yadi, yo biron qiliq va harakat bilan indam ay javob qiladi. N ikoh kechasi, chim ildiqda “ Siz o ‘sham i?” deydi, chunki u O tabekni dastlab artq b o ‘yida, tah o rat olayotganda ko‘rib hayratlangandi. Soxta taloq xati olib kelgan pu ch u q xotin: “ Siz kim lari bo'lasiz boyning?” - d eb so‘raydi. K um ushbibi: “ m en qizlari” deydi. “ L ar” qo‘shimchasi xalq ichida “bir necha qizlari” m azm u n in i em as, balki hurm atn i bildiradi (“X iy o n at”). A m m o h a y o tn in g a z o b va k u lfa tla ri b o s h ig a tu s h a b o s h la g a c h , Kumushbibining “tili chiqa boshlaydi”. Otabekdan taloq xati kelganda, “uyatsiz!” deb qo‘yadi. Boshiga kundoshlik tushganda, xarakterida qizg‘anchiqlik paydo bo‘ladi, Zaynabga qarshi ochiq hujum ga o ‘tadi. Otabekka esa qoqitib va t a ’na qilib: “ M en in g yuragim ikki narsani o ‘z ichiga sig‘dira olm aydir” , - deydi (“ K undosh-kundoshdir"). U O tabek yozgan xat bilan o ‘zga q o ‘l yozgan taloq xatni solishtirib k o ‘rib, ulam ing ikki xil dastxatligini bilar ekan, “Ota! Bizni nechog‘lik g 'a fla t bosgan ekan!” deydi. B unday paytda xalq xuddi shunday deydi, boshqacha em as. K um ushbibi a k sa r uyalinqirab yo qizarib so‘zlaydi, chunki uyat, ibo, andisha insonga z e b -u ziynatdir, ular hayvonlarda yo‘qdir, b a ’zi kishilar bu so‘zlardan uzoqlashganda jonivorlaiga yaqinlashadi. F arg ‘o n a vodiysida e r xotinini to ‘n g ‘ich farzandi nom i bilan chaqiradi, K um ush O ta b e k n i “ begim ” desa, O tab ek K um ushbibini “ xo n im ” deydi, chunki hali u la m in g farzandi yo‘q edi. Kum ush tilida frazeologik (idiom atik va ko'chm a m a’noli) so‘zlar oz emas. Bu hoi K u m u sh b ib i obrazi jozibasini orttiradi. Kum ushbibi O tabekdan ginaxonlik q ilad i, sh u n d a O tabek “ U yqudan so‘l yoningiz bilan turibsiz!” desa, K um u sh b ib i unga: “C hunki m en in g o ‘ng yonim bilan turgizadigan kishim y o ‘q ” deyd i va Zaynabga sh am a qiladi (“ K u n d o sh -k u n d o sh d ir”). R om anning kundoshlikka doir o ‘rinlari xalq tili jihatidan eng go‘zal yozilgan sahifalardir. U larda Kumushbibi askiya va so*zustaIarivatanibo‘lgan Faig‘onadan ekanligi jih a tid a n boshqa ham m a person ajlard an ajralib tu rad i, u qiziqchi, hazilkash, kinoyachi va askiyachi sifatida dangal ko‘rinadi. K um ushbibi b o ‘lib o ‘tgan ishlam i O tabekka biroz t a ’kidlab o 'tm o q ch i edi, b ird an u la r yoniga Z aynab kelib qoladi va K um ushbibining ensasini qotiradi. K u m u sh g a p o ‘g ‘irlo v ch i Z a y n a b d a n o ‘c h olish u c h u n O tab e k n i urishganligi, xolasining “Zaynab” ismli qizi borligini, u bahsga sabab bo‘lganligi to ‘g ‘risida s o ‘zlab, oxiri “Zaynab gum boz” deb q o‘yadi, sababi shuki, kundoshi Z ay n ab sem iz edi. O tabek K um ushbibini ichida “shay to n” deb q o ‘yadi. Kum ushbibi Toshkentdaligida M arg‘ilonga xat yozadi. U nda xalq so'zlaridan o 'rin li n a f olish n am u n asi ko‘rinib turibdi: “ K undoshim bilan m urosam iz kelishmay turganligini... yozgan edim ” . “O ram izjuda buzilgan”. “ Bir-birimizni y e b -ic h m a k c h i e d ik ” . “ K o‘p olishdik, bu it-m ushuklikdan biz zerikm asak- da, kuyovingizning jo n id a n to ‘ydirayozdik” . “ M en jo 'rtta g a b a ’zi gapiarini teskarilikka olib k o ‘rsam ham , u c h u rq etm aydir” (“O y-kuni yaqin ed i”). P.Q odirovning “0 ‘tgan kunlar” rom ani tili haqida aytgan fikrlari to ‘g‘ridir, uningcha: I) “ Bu ro m a n n in g tilida bizni m aftu n qiladigan narsa milliylik va sh e’riy g o ‘zallikdir” . 2) “0 ‘zbek prozasida rom an ja n rin i b oshlab bergan bu asar jo n li til boytiklarini klassik adabiyotim iz tiliga xos nafislik, obrazliiikka payvand qila bilishning eng xarakterli m isollaridandir” (97-bet). 3) “Tasvirlaridan o ‘zbek xalqining milliy o ‘ziga xosligi, takrorlanm as ruhiy dunyosi, tilini g o ‘zal qilgan go'zal dili ko‘rinib turadi. Yozuvchi x alq n in g dilida b o r g o ‘zal tuyg'ularini topib yozgani u ch u n rom anning tili ham g o ‘zal chiqqan” (97-98-betlar). 4) “0 ‘tg an k u n la r” tili m um toz ad ab iy o t tili bilan hozirgi ad a b iy til o ‘rtasiga qurilgan ko'prikdir. buni Ham za poeziyada qilgan. 5) “C huchm allikka moyil yozuvchi O tab ek n i K um ushning qabri y o n ig a olib kelib, lining tilidan o ‘ta sentimental iboralar aytishi mumkin edi. A .Q odiriy buriday qilm aydi. C hunki uning qalbidagi o g ‘ir m usibat tuyg‘usi va sam im iy kechinm alari m ezon vazifasini bajaradi. ... M ana shu ichki m e z o n -b a d iiy regulator b o ‘lib xizm at qiluvchi m e ’y o r tuyg‘usi “0 ‘tgan k u n lar” n in g tilid a bugun ham biz uchun ibrat bo‘la oladigan b ir fazilatdir” (97-bet). 6) “ 0 ‘tg a n k u n la r” ro m an i n o v a to r a s a rd ir, en g y ax sh i a d a b iy an ’analam ing yangicha taizda ko'rinishidir, binobarin, bu xususiyat en g o ld in uning tiliga taalluqlidir. 7) “0 ‘tgan k u n la r” o ‘zbek xalqi yaratgan tilning q ud ratin i, jo z ib a sin i, eng nozik h is-tu y g ‘ularini ham tasvirlashga q o d ir ekanini b irin ch i b o ‘lib, baralla ko‘zga k o ‘rsatgan asarlardandir (79-bet). Tanqid “0 ‘tgan kunlar”da bir oz didaktika borligini qayd qilgan edi, m uallif bunga xalqning m um toz adabiyot to m o n id a n shu ruhda tarb iy a la n g an in i va lirik chekinish taqozosiligini sabab qilib ko‘rsatgan. Yozuvchi — haq. D idaktika rom anda ohorli, shirali bo'lganligi tufayli, kam chilikka aylanadigan d arajad a emas. Abdulla Q odiriy hajvchi edi. Shu sababli uning hajviy uslubi va tili o ‘ziga xos tus oladi. O ybek bu t o ‘g‘rida sh u n d a y deydi: “ Bir ko ‘p kulgi asa rla rid a Abdulla Q odiriy xalq askiyachilariga yaqin b ir ravishda uslub y a ra ta d i. X alq so'zlari, ifodalari, chapani t a ’birlar, q o ch irm a gaplam i ko ‘p ish latad i, “ tole degan m uttaham yo‘q ”, “men qo‘tir itning keyingi oyog‘i ham b o ‘la o lm ad im ” , “yag‘ir eshagingni chu d e” va h ok azo” . R om an tili sh e ’r tilidangina em as, balki hikoya va hajviya tilid a n ham tafovutlanadi. Buni Oybekning “0 ‘tgan k u n lar” rom ani tili to ‘g ‘risida aytgan so‘zlari ko‘rsatib turadi. Abdulla Q odiriyning romandagi tili, u m u m an , aniqdir. A m m o u m axsus ishlangan, ritm i va m usiqiyligi kuchli. Ayol h u s n i h aq id a so‘z ketganda rom an tili jilvalanadi, ro m antik tus oladi, nafis, g o ‘zal jo n lan ad i. Shaxslar n utqi u lar xarakterini dangal gavdalantiradi. O b raz tilid a n uning qaysi tabaqadanligini, ayol yo erkak kishiligini bem alol bilib olish m u m k in . “ K o‘c h a tili” , uning chapaniligini bildirib turadi. Q ah ram on lar tiligina emas, balki m u allif n u tq i h a m em o tsio n a l kartinali, b adiiy vositalari yangi, kutilm agan darajada, o'xshatish va sifatlashlarga boy. M uallif tilida eski o ‘z b e k tili t a ’siri sezilarli, tasvirlangan voqea iboralari o 'z la ri oid boMgan z a m o n uslubiga yaqinlashishga intiladi. Buni tarixanlik (istorizm ) talab qiladi. “ 0 ‘tgan k u n lar” ro m a n id a yozuvchi til ustida k atta m aho rat ko‘rsatadi. R o m an n in g tili, h aq iq ata n boy, b o y o q li, sodda, ifoda kuchi z o ‘r, om m aga angiashilarli b ir tildir. 0 ‘zbek adabiy tilining shaküan ishid a bu asarning roli, shubhasiz, g ‘oyat kattadir. Y ozuvchi xalq tilini ju d a yaxshi biladi. V oqealarni anglatish uchun sira qiynalm asdan xalq tilining boy xazinasidan istaganicha m aterial oladi. Asarning b a d iiy t o ‘qim asida y u z la rc h a m aqollar, m axsus ifo d alar, tu gal gaplar, q o ch irm a la r, so ‘z o ‘yinlari yarqiraydi. M an a b u lar tilni jo n li, o b ra zli bir til qilgan... “0 ‘tgan kunlar” yangi o ‘zbck adabiy tilining taraqqiyotida katta rol o ‘ynaydi... o ‘zbek badiiy prozasi “O 'tg a n kunlar” romanida qo‘yila va shakllana boshladi” (143- 149-betlar). Adabiy asarda h ar bir so‘z muayyan obrazni yuzaga keltirishga xizm at qiladi. Yozuvchi so ‘z yordam ida turli-tum an his-tuyg‘ularning, fikr va h o disalarn in g jonli, g o ‘zal, ta ’sirchan holda tasvir etilishiga erishadi. Voqelikni so ‘z yordam ida obrazli aks ettirishda yozuvchi o ‘z milliy tilining b u tu n boyiigidan, b itm a s-tu g an m as im koniyatlaridan unum li ravishda bahra oladi. O brazni vujudga keltirish u ch u n h ard o im maxsus so'zlardan, xususan, o ‘xshatish, epitet, istiora, jo n lan tirish singan tasviriy vositalardan foydalanish sh a rt em as. A lbatta, b u n d ay vo sitalar ham adabiyotda aham iyatga ega, lekin o b ra z hosil etishn ing eng asosiy shartlaridan biri shuki, u o ‘z o ‘m id a, zaru r jo y d a q o ‘llanishidan, m a z m u n d o r b o ‘lishidan iborat. A dabiy asar tilining badiiyligi o ‘nlab tom larda ham ifodalab bo ‘lmaydigan n a rsa n i b ir s o ‘z, b ir alo m at y o rd a m id a yuzaga chiqarishdan iborat. Lirik asarlarda, aw alo, so ‘z, ibora va ifodalami turli fikr-tuyg‘ulam i imkon b o ric h a c h u q u r yoritishga m os qilib tanlanadi. lkkinchidan, bunday asarlarda yozuvchining tasvirlanayotgan hodisalarga. his-tuyg‘ularga m unosabati bevosita s o ‘z la m in g o ‘zidan anglashilib turadi. D ra m a tik asarlarda esa, m u allifn in g qahram onlarga, narsa-hodisalarga m u n o s a b a ti, asosan, ishtirok e tu v c h i shaxslar n utqi orq ali yuzaga chiqadi. U larda m uallif nutqi bo‘lmaydi: qahram onlam ing kimligi ham , aks ettirilayotgan d a v r, intilish ham , m uallifn in g m aqsadi ham p erso n ajla r n u tqi vositasida a y o n b o ‘ladi. Personaj nutqi H ayotda h ar bir o dam n in g tili, so‘zlash tarzi u n in g qanday tu rm u sh kechirganligi, madaniyati, ongi, mhiyati haqida m a’lum tasaw u r beradi. Shunga k o 'ra , badiiy asarlardagi qahram o n lam in g n utqlari, s o ‘zlash tarzlari ham turli-tum an, o'ziga xos b o lib , ularxarakterining m a/m u nin i anglashda muayyan vazifani o ‘taydi. Yozuvchilar qahram onning so‘zlash taizini, o'zjga xos ohangini qisqa va lo‘n d a ju m la la rd a n ta sh k il topgan suhbatlar, dialoglar, m onologlar orqali tasvirlashga, qahram on xarakteridagi belgilarning shakllanishini uning orqali aks ettirishga alohida e’tibor beradilar. O datda, shaxslar nutqi ular qurshagan sharoit bilan bo g ‘!iq holda yuzaga keladi. S haroit k o ‘p in c h a p e rso n a jla r s o 'z in in g a h a m iy a tin i o sh irad i, m azm unini chuqurlashtiradi, m uayyan vaziyatda perso najnin g gapirishi shart ekani psixologik jihatdan asoslanadi. D e m a k , y o zu v c h ila r p e rso n a jla r n u tq i o rq a li u la rn in g o ‘ziga xos xususiyatlarini, ru h iy d u n y o la rin i, yashash ta rz la rin i, x arak terlarin in g m an tig ‘ini, m uayyan sharoit u ch u n m ushtarak to m o n la rin i ochib beradilar. S hunga ko‘ra personajlar n utqi qahram onlarni alo hid alash tirish vositasi hisoblanadi. Personajlar nutqi adabiy asarlarda ularning o ‘z a ro s o ‘zlashuvlari, y a’ni d ia lo g la r yoki bo shqalarga q aratilg a n so ‘z lari, ich k i su h b a tla ri, y a’ni m onologlar shaklida ko‘rinadi. A dabiy asardagi personajlarning o ‘zaro so ‘Zlashuvi, su hbati dialog deb ataladi. Dram atik asarlarbutunicha dialoglardan i bo rat b o ‘ladi. Epik asarlarda ham dialoglarga ancha keng o ‘rin beriladi. Lirik-epik va ayniqsa, link asarlarda esa diolog kam qo'llaniladi. Lirika tili ko‘proq monologikdir. Dialog personajlarning o ‘zaro m unosabatlarini, x arak ter qirralarini, ruhiy dunyolarini va u m um an asar m azm unini ochishda m u ayy an vazifani ado etadi. Adabiy asarda personajning boshqalarga qarata so'zlashi yoki o ‘z -o ‘zi bilan ruhan suhbatlashishi m onolog d eb ataladi. M o n o lo g n in g tu rli ko'rim shlari m avjud. Agar u personajning t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri bosh qalarg a qaratilgan nutqi tarzida berilsa, ochiq shakldagi m onolog b o ‘ladi. M o n o lo g n in g bu xilidan V.Shekspir “Otello” va “G am let” tragediyalarida muvaifaqiyat bilan foydalangan. “ G a m le t” dagi “yo qolish,yo o ‘lish” , deb boshlanuv chi h a m d a U yg'un va Izzat Sultonlarning “Alisher N avoiy” dram asidagi: “ Kuy. G ‘azal...O h... qaytadan tirn ar yaram n i...” , d e b boshlanuvchi m o n o lo g la r ochiq shaklda bo‘lib, o ‘zining mazmundorligi, qahram onlar ruhiy dunyosini chuqurochishga xizmat qilganligi sababli xalqorasida keng tarqalgan. A dabiy asa rlard a m onolog personajlarning ichki nutqi, o ‘z -o 'z i bilan so‘zlashuvi, su h b ati tarzida ham berilishi m um kin. Bu m onologning yopiq shakli hisoblanadi. U n d an yozuvchi A bdulla Q odiriy unumli foydalangan. U “0 ‘tgan ku n lar”d a O tabek va K um ushning dram atik holatlarini aks ettirishda k o ‘p ro q u la m in g ichki nutqidan foydalangan. X uddi shu xildagi ichki m onologdan b a h ra olish O ybekning “ Q u tlu g 1 q o n ” , A bdulla Q ah ho rn in g “Sinchalak” povestiga ham xosdir. B a’zan b u tu n asar davom ida hikoya birinchi shaxs tilidan, y a’ni m onoiog shaklidaaytilishi h am mumkin. Asqad M uxtorning “ Davr mcning taqdirim da” rom anida rivoyat asarning boshidan oxirigacha bosh q ah ram o n-A hm ad jo n tilidan olib boriladi. Bunday usul yozuvchiga qahram onning his-tuyg‘ularini, o ‘y-fikrlarini, turli hodisa va kishilarga m unosabatini ishonarliroq tarzda bayon qilish im k onini bergan. M onolog q an d a y shaklda b o lish id a n q a t’i nazar, h a rd o im q ah ram o nlar ruhiy o lam in i, o ngidagi o'zg arish larn i, turli kishilarga va narsa-hodisalarga m unosabatini anglatishga olib keladi. Y ozuvchilar p erso n ajla r nutqiga ju d a ustalik bilan va m e’yorni saqlagan holda xalq m a q o lla rin i kiritadilar. B unda h am ular q ah ram on larning ruiiiy dunyosini tera n ro q ochishni ko‘zda tutadilar. “ B e m o r” A b d u lla Q a h h o rn in g “ A n o r” , “0 ‘g ‘ri” , “ M illa tc h ila r” , “Tomoshabog“ ‘ singari “0 ‘tmishdan ertaklar” turkuiniga kiruvchi hikoyalaridan biridir. “ S otvoldining xotini-kasal, ko‘zi tinib. boshi aylanadi. T o ‘rl yosh qizchasi onasiga k elgan p ash sh alarn i ko‘rib o ‘tirad i, goho qoMida ro ‘m olchasi bilan uxlab qoladi. S otvoldi esa kasaldan boxabar b o lib turish uchun savat t o ‘qish xonaki kasbi b ila n shug'ullanadi. U savatlarni ulgurji oladigan baqqoldan 20 so ‘m q arz so 'ra y d i. S haharda b ittagina dorixona bor. D oktorxona deganda, Sotvoldining k o ‘z oldiga izvosh va oq podshoning surati tushirilgan 25 so‘mlik pul kelar ed i” . Kasallikni bartarafetish uchun b a’zi choralar ko‘riladi: o'qitadi, tabibga k o ‘rsatadi, qon oldiradi, baxshiga qaratadi, tovuq so‘yadi va bem om i qonlaydi, to! xipchin bilan savalab ko‘chirtiradi, chilyosin qildiradi.Hammasiga pul ketadi. Sotvoldining esa qo‘li qisqa, zam on-nochor. Dard og‘irlashaveradi. H ik o y ad a y e ttita personaj bor. A bdug‘aniboy chigit p o ‘ch o q bilan savdo qiladi, u Sotvoldining xo‘jayini. Sotvoldi undan maslahat so‘rasa, u: Q o ‘shni k am p ir esa: “ B egunohgo‘dakning saharda qilgan duosi ijobat b o ‘ladi, uyg‘otin g qizingizni!” - deydi. Q izalog‘i turib yig'laydi va : “X udoyo ayamdi daydiga davo b ey g in ...” deydi. X otin esa bir kuni: “ Xudo qizim ning saharlari qilgan duosini dargohida qabul qildi. Dadasi, endi tuzukm an, qizim ni saharlari uyg‘o tm a n g !” deyd i. U ning so ‘zlarid a onalik m ehri bilinib turadi. “ Kelgan gadoy-hey d o 'st, S haydullo banani alio, sadaqa ra d d i b alo, baqavli rasuli X udo...” - deydi. Personajlaming so‘zlarida davrsaviyasi, noilojlik, muhtojlik, qoloqlik sezilib turadi. Qizcha so‘zidan “ r” o ‘m ida “y ” keladi. Ko‘pgina bolalar dastlab “ r”ni talafTuz qilolm aydi. Sotvoldining s o 'z i y o 'q , u qilgan ishlar, asosan, muallif nutqidan ayon bo‘ladi, uning kimligi h am shu orqali m a’lumdir. Muallif aytishicha, u “oftobshuvoqda gavranlarga k o ‘milib, savat to ‘qiydi” . U o ‘z nutqida xalq sajidan “bunday vaqtlarda y o ‘g ‘o n c h o ‘ziladi, ingichka u ziladi” degan gapni keltirgan; “b em o r oxiri o ‘sal b o 'ld i” , “ Saharga b o rib uzildi” deydi. M uallif nutqiga bu jum lalar xalq jo n li tilidan olingan va u lar muallif nutqini chiroyli qilgan. Hikoya shunday tugallanadi: “ Sotvoldi qizchasini o ‘lik yonidan olib, boshqa yoqqa yotqizayotganda qizch a uyg‘ondi va ko‘zini ochm asdan odatdagicha d u o qildi: “Xudoyo ayam di daydiga davo beygin!!!” . Yozuvchi voqea q anday bo‘lsa, shunday tasvirlayd i, unga baho b erib o ‘tirmaydi. Hikoya fmali har qanday kitobxonning h am ko'zigayosh keltiradi, begunoh yosh go‘dakning boshiga shunday og‘ir va dahshatli kulfat tushganligiga chiday olmaydi. Lirikada personaj masalasi o ‘zgacharoq. Dram adagi dialogik nutq, hikoyadagi m u allif nutqi lirik s h e ’rda lirik q a h ra m o n n in g m o n o lo g ik nutqi b ila n alm ashinadi; n u tq “ m e n ” (yo “biz”) tilid a n s o ‘zlanad i. Bunga E rk in Vohidovning “0 ‘lka” sh e’ri misol bo'la oladi: Bog‘laringda sayr etganimda, Sen b o r eding qalbda, V atanim . Bog‘ h usn ig ash e’rbitganim da. U ni dastlab senga atadim. M inglab tilda madhingni so‘zlar Bunda o ‘sgan har bitta daraxt. N u r em adi millionlab ko‘zlar K o'kdan sening husningga qarab. Jilm ayadi o ‘zida yo‘q shod Yangi oy ham ketm ay qoshingdan . E tak-etak olib koinot Y ulduzlarin sochar boshingdan... Bu she’rda bironta ham lirik personaj yo‘q. V atan his-tuyg‘ularining sohibi lirik qahram on (“m e n ”)gina mavjud, xolos. A m m o ayrim sh e ’rlar lirik personajga eg a b o ‘lishi m um kin. A b d u lla O ripovning “ D o ‘zaxiylar” sh e’ri b u n g a m iso ld ir.B u sh e’r shoirning “ H aj daftari” turkumiga kiradi: Y ovlashdi bir kun ikki m usulm on, O ra d a n adolat tam om an ko'chdi. U la r olishdilar uzoq, b eom on, O q ib at birining kallasi uchdi. K im d ir Payg‘am bardan so‘radi kelib: -A yo, R asululloh, aylagil javob. H o ynahoy, raqibin qonga g‘a ib qilib, U1 K a sja h an n am d ato rtg a y d irazo b ? R asulloh dedi:-U ham va bu ham M ahkum b o ‘lg‘usidir do'zax to ‘riga. Ikkov h am m aydonga tushganlari dam 0 ‘lim tilag an lar biri-biriga. Bu she’rda link q ahram ondan bo‘lak, Payg'am bar, ikki do ‘zaxiy va “kimdir” bor. Link q ah ram o n voqeani o ‘z kechinm asi sifatida bayon qiladi. Bayon esa sh e’riy, bin o b arin m av zu n d ir. “ K im dir” d o ‘zaxiylarning oxiri ne b o ‘lishini Payg'am bardan so‘raydi. Payg‘am bar esa ular d o ‘zaxga tushishini aytadi. Sabab u larning b ir-b irla rig a o ‘lim tilaganlaridir. S h e ’r abab tarzida qofiyalanadi, binobarin, janri qofiya tartibiga ko‘ra, kesishgan deyiladi; 6+5 vaznida yozilgan, bu-asosiy vazni, 6 + 3 + 2 k o ‘rinishi ham bor. Q o n g a g ‘arq qilish m ubolag‘asi bor. U m um an, sh e ’r serb o ‘yoq til bilan yoziladi, am m o mazkur she’r nisbatan sodda tilda dunyoga kelgan. Bu hoi uslub bilan bog‘liq. S h e’r A bdulla O rip o v uslubiga xos ta rz d a qisqa, sodda va ravon yozilgan. Tasviriy-ifodaviy v o sitalar Badiiy asardagi h a r b ir so ‘z tasviriy vosita hisoblanishi m um kin, chunki u, albatta, m azkur a s a r m azm u n in i ifodalashga xizm at qiladi. Shunga k o 'ra, yozuvchilar voqelikdagi hodisalarni aks ettirish va baholash uchun za ru r so ‘z topa bilishlari lozim. U lam i o ‘z o ‘m ida qo'llash va ular vositasida ko‘zda tutilgan m a ’noni to ‘g‘ri ifo dalash ustida timmsiz m ehnat qilganlar. Tasviriy-ifodaviy vositalar va tilning maxsus leksik im koniyatlari nihoyatda k o ‘p. ular o rasida s in o n im va anto n im larn i, arxaizm va neologizm larni, dialektizm , jarg onizm va professionalizm larni, varvarizm lam i alohida-alohida k o 'rib o ‘tish zarur. Sinonim va a n to n im la r. M a ’n o jih atd an bir-b iriga yaqin b o ig a n so 'z la r sin o n im lar deb a ta la d i. U la r o ‘zaro yaqin boMgan, lekin bir xil hisoblan- m aydigan hodisa va tu sh u n ch alam i ifodalashda m uhim vazifani o ‘taydi. Z a ru r b o lg a n m a 'n o n i, h is-tu y g ‘uni ifoldalash u c h u n sinonim ik so 'zlar qatoridan eng mosi va m aqbulini tanlash yozuvchi badiiy asar tili ustida olib b o ra d ig a n ishning m uhim i h iso b la n a d i. A yniqsa, b u n d a y ish o ‘zbek yozuvchilari ijodi uchun ahamiyatli. C hunki o ‘zbek tili sinonim larga nihoyatda boydir. Eski o ‘zbek tilida sin o n im lar m utashobih d eb atalgan. “ M uhokam at ul-lug‘atayn” asarida misollar asosida isbotlangan. Ju m la d a n , u “yig‘lam oq” tushunchasining ko‘rinishlarini farqini ifodalovchi b o ‘xsam oq, yigMamsinmoq, ingram oq, singram oq, siqtam oq, o ‘kirm oq, ch in q irm o q s o ‘zlarini quyidagi adabiy parchalar misolida ko‘rsatib beradi: Hajri anduhida b o ‘xsabmen, bila olm an netay. May ilojimdur q o ‘pub dayri fanog‘a azm etay. Zohid ishqin dcsak i, qilg‘ay fosh, Yihlamsinuru k o ‘ziga kelmas yosh. Istasam davr a h lid in ishqingni p in h o n aylam ak, K ech alarg ah in g ram a q d u r od atim , g ah singram ak. U1 oyki kula-kula qirog‘latti m eni, Yig‘latti m eni d em ay k i, siqtatti m eni. Ishim tog1 uzra haryon ashk selobini surm akdur, Firoq oshubidin hard am bulut yanglig‘ o 'k u rm a k d u r. Charx zulm idaki, b u g ‘uzum ni qirib yigMarmen, Ichirur charx (u ra r) inchkirib y ig 'larm en . A gar A lisher N avoiy k e ltirg a n p a rc h a d a h a d e b “ y ig ‘la m o q ” s o ‘zi q o ‘llanaverganda, asar tili g ‘aliz, uslubi siyqa chiqqan b o 'lu r edi. S inonim - lard a n to ‘g ‘ri va unum li foyd alan ish badiiy tiln in g ra n g -b aran g lig ig a, takroriylikning kamayishiga va uslubning ravonligiga yo‘l ochadi. Fikrimizning dalili sifatida Ham id O lim jonning “ Z aynab va O m o n ” d o sto n id a n quyidagi p arch an i eslash mumkin: Shod o ‘tadi Z ay n ab kunlari, Ko‘ngli b ah o r k o kkiday toza, Ko‘kda uchgan qushlam ing bari Shodligidan o la ra n d o z a . U yashaydi besitam , bezor, U bilmaydi q ay g 'u n i, g ‘am ni, Oyoqlari ostiga bahor T o 'sh ab q o ‘ygan alvon gilamni. Bu m isralard a ikki xil sinonim ik s o 'z la r qato ri mavjud. Birinchi qatorga “sh o d ”, “b e s ita m ” , “b ez o r” so ‘zlari kiradi. “ Qayg‘u ” , “g ‘a m ” so ‘zlari esa ikkinchi qatorga mansub. Agar shoir m ana shunday sinonimlardan foydalanmay, aynan b ir s o ‘z n in g o ‘zini qayta-qayta ishlataverganda, she’r tuzilishiga ham , ohangdorligiga h a m , tilning ravonligiga ham p u tu ry etg an b o ‘la re d i. M a’no jih a td a n o ‘zaro zid tu rg an s o ‘zlar antonim lar deyiiadi va u lar ham adabiyotda keng q o ‘llaniladi. A ntonim lardan yozuvchilar ko'pincha turli kishilar yoki hodisalarn i bir-biriga q aram a-q a rsh i q o ‘yish, kontrast h o latlar hosil etish m aq sad id a fo y d ala n ad ilar.S h o ira Z u lfiy a“ O ra d a sah ifa q o lip ti b o ‘m - b o ‘sh ” n o m li sh e ’rida “yosh” va “ k eksa” singari antonim so‘zlar yordam ida quyidagi k o n trast jih atn i ifodalaydi: 0 ‘rta d a sa h ifa q o lip ti b o ‘m -b o ‘sh, N a q yoshlik-keksalik ufqlari ora. O ro y o 1 -g o ‘yoki ja ro h a tli to ‘sh. G o h bitib, ochilib turgu vchi yara. Ba’zi y o zu v c h ila r m uayyan b ir hodisaning o'zidagi zidlikni an to n im la r vositasida n ih o y a td a o 'tk irlash tirib , t a ’sirchan bayon etadilar. S h o ir Erkin V ohidov “ B arc h a shodlik senga b o ‘lsin ...” deb boshlanuvchi g ‘azalida lirik qahram o n qalbidagi m uhabbat tuyg‘usida, sevgilisiga m unosabatida, fikrlarida b o ‘lgan zidlikni anton im lar vositasida nihoyatda ta ’sirli va yorqin ko ‘rsatadi: Barcha shodlik senga bo‘lsin, B or sitam , zo rlik menga. Barcha dildorlik senga-yu, Barcha xushtorlik menga. Sen m ening jo n im n i olgin, M en sening darding olay. Barcha sogiik senga bo‘lsin, Barcha bem oriik menga. Senga b o lsin barcha husn-u M enga b o ls in barcha ishq. Kori xunxorlik senga-yu, M ehri poydoriik menga. Bu jahonning rohatin ol, B orazobin m enga ber, Scnga boMsin barcha orom , Barcha bedoriik menga. 01 o ‘zing koshonalam i, Menga qo‘y m ayxonani, Barcha xushyorlik senga-yu, Barcha xummorlik menga. Senga bo‘lsin nurli kunduz, Menga qolsin qora tun. Barcha gulshan senga bo'lsin, B ortikanzorlik m enga. Sen shahanshohlikni olgin. Menga qullik bo‘lsa bas, Bor jafbkorlik senga-yu Bor vafodorlik m enga. Mayli, ostonangda yotsam , Mayli, quvsang to sh otib, Bor dilozorlik senga-yu, Bor dilafgorlik m enga. Senga she’m i bitsin Erkin Yirtib otm oq, o ‘z ishing Kasbi inkorlik senga-yu, Aybi iqrorlik m enga. Bu she’rda k etm a-k et kelgan a n to n im la r lirík qah ram o n m u h ab b atin in g g‘oyat teranligini yaqqol tasaw ur qilishga im kon beradi. D em ak, a n to n im la r shoir niyatining aniq-ravshan ifodalanishiga yo i ochadi. Arxaizm. Jonli so‘zlashuvtilida ishlatilmaydigan yokijuda kam qo'llaniladigan eskirgan so ‘z va iboralar arxaizm lar d eb ataladi. A rxaizm lar adabiy asarlard a turli m aqsadlarda ishlatiladi. U lar ko ‘p ro q tarixiy asarlarda q o ‘llan ad i va tasvirlanayotgan davr ruhini aks ettirishga xizm at qiladi. Oybekning “ N av o iy ” romanidagi ikkinchi bob arxaizniga boy bo‘lgan quyidagi parcha bilan boshlanadi: “ Sultonm urod dars uchun mudarrís m avlono Fasihiddinning hujrasiga kirib, hayratda qoldi. Y ap-yangi ko‘k shohi to ‘n kiygan ustod yangi takyaga sallan i bejab o ‘ram oqda edi. U ning h ar vaqt m uloyim , och iq yuzli, oq k o ‘rk a m soqoli, butun savlatdorgavdasi uning shoshilayotganini, quvonchini b ild ira r edi. Sultonm urod uning biron oliy dargohga otlanganini faraz qildi. M udarrís sallani o ‘rab b o ‘lib, to ‘nining silliq shoh isin i q o ‘llari bilan asta silab -silab qo‘ydi-da, tabassum bilan Sultonm urodga m urojaat etdi: — M axdum , bukun sizga ta ’til. Alisher Navoiy janoblarini podshoh hazratlari m u h rd o rlik vazifasiga tayin etm ish lar,... janob A lish erb ir n ech a vaqt m enda t a ’lim olm ish edilar. R utbaiy oliylari bilan tabrik etm oq vazifam izdir” . Bu parchadagi “ m u d a rris” , “ m avlono”, “takya” , “ m ax d u m ” , “t a ’tii” , “ m u h rd o rlik ” , “ rutbaiy o liy ” singari arxaizm lar A lisher N avoiy yashagan d av rn i his qilishim izga, k ish ilarn in g so ‘zlash tarzi va uslubini anglashim izga y o rd am beradi. H aq iqiysan’atkorlar arx aizm lardanjuda ehtiyotkorlik bilan foydalanadilar, ch unki eskirgan so‘z va iboralam i haddan tashqari ko‘p q o ‘llash badiiy asaming kitobxonga tushunilishini qiyinlashtirib qo‘yishi m um kin. O datda, yozuvchilar arxaizm lardan imkoni boricha kam foydalanishga, ishlatganlarida ham o ‘zlariga zam ondosh bo‘lgan kitobxonga tushunarlilarini topib qoMlashga hamkat qiladilar. A b d u lla Q odiriy n in g “ 0 ‘tg a n k u n la r” , O ybekning “ N av o iy ” , M aqsud S h ayxzod aning “ M irzo U lu g ‘b e k ” singari asarían fikrim izning yaqqol dalili b o ‘la oladi. Ba’zan arxaizm lar poetik n u tqqa alohida tantanavorlik va ulug‘vorlik baxsh etadi. A rxaizlar ayrim h ollarda asardagi b a’zi shaxslarni kulgili, kinoyali tarzda k o ‘rsatishga h a m x izm at q ila d i. Yozuvchi Abdulla Q odiriyning “ Kalvak M ax z u m n in g x o tira d a f ta r id a n ” nom li asaridagi b a ’zi arxaizm lar xuddi s h u n d a y vazifani o ‘tay d i. B u n g a iq ro r bo‘lm oq u c h u n asard an quyidagi p a r c h a n i o ‘qish kifoya: “ M a rh u m M ekalay oq p o d sh o h n in g xazinasida c h a x o ry o rlard an q o lg 'o n b ir m usxafi sharif b o ‘lur erkan . M ekalay podshoh u sh b u K alom i sharifga b e n ih o y a t ixlosm and b o 'lib , b ir m ing besh yuz sarboz bilan m azkum ing m uhofazasiga qo‘shish qilur erkan. Vaqtiki mastravoy d e g a n xaloyiq b ep a rh ez la r b o sh k o ‘tarib, orada ko ‘p ja n g -u jadal yuz berib, n e c h a o d am o 'lu b va n ec h a n a fa r m ajruh va m a’yub b o ‘lib, b a’daz on o ‘shal m astrav o y degan xaloyiq b e p a rh e z la r g ‘o!ib b o ‘lub, b arch a tax t-u baxtlarni q o ‘lg‘a olib, yana ul fitn a c h ila r ich id an bolshebik d eg an yana b ir beparhez c h iq ib va yana m astrav o y la r b ilan benihoyat q attiq ja n g qilib va m ag‘lub a y la b va yana oq p o d sh o h n in g qiziga uylanib, b a h d a z o n taxtda b arq aro r b o ‘lg‘o n e rd i” . Bu p archadagi “c h a x o ry o r” , “ musxafi s h a r if’, “sarb o z” , “m uh o fazat” , “ b e p a rh e z ”, “b a ’daz o n ” singari arxaizm lar Kalvak M axzum ning qiyofasiga, s o ‘zlash tarziga kulgili tu s beradi. So‘zlam ing arxaizm qatlam iga kirganligini yoki kirmaganligini aniqlaganda, ta rix a n an iq , ya’ni til ta ra q q iy o tin i hisobga oigan h o ld a yondashish lozim , c h u n k i h o zir arxaiklashib q o lg a n so‘z va iboralar b ir vaq tlar yangi b o ‘lgan. N eologizm . T ild a ilg ari m avju d b o 'lm ag an y an g i s o ‘z va ib o rala r n eo lo g izm lar d eb ataladi. A dab iy o td a neologizm larning ikki xil ko ‘rinishi mavjud: agar birinchi xildagi ncolo g izm lar jum lasiga tilning lug‘at tark ib id a en d i payd o b o 'lg a n va yozuvchi asarid a foydalanilgan yangi s o ‘ 2 la r kirsa, san ’atkom ing o ‘zi ijod etgan yangi so ‘zlar neologizm larning ikkinchi turidir. B irinchi holda neologizm lnr y ozuvchilar to m o n id a n milliy tiln in g lu g ‘at boyligidagi boshqa so‘zlar bilan b ir q ato rd a q o ilaniladi. N eologizm , san ’atk or tasvirlayotgan hodisa uchun tilning lug‘a t tarkibidan aniq n o m to p m ay , o ‘zi yangi so ‘z kashf etganda, maxsus tasviriy-ifodaviy vositaga aylanishi m u m kin (bu hoi o 's h a s o ‘z keng qo'llanadigan vaziyatga kirib, o ‘zining yangi b o ‘yog‘ini yo'qotgunga qadar davom etadi). X alq tilining boy xazinasida yozuvchi u chu n zarur so‘zlar topilm ay qolish hollari ju d a kam boMishi sababli san ’atko rlam ing o 'z la ri yuzaga keltirgan n eo lo g izm larn in g p o etik nu tqidagi s a lm o g 'i h am n ihoyatda cheklangandir. Hech b ir ehtiyoj sczilm agan hollarda yangi s o ‘zlar yaratilishi yoki mavjud so‘zlarning shakli su n ’iy o'zgartirilishi p o etik n u tq q a katta zarar yetkazadi. Bunday qilinishi xalq tilini, shuningdek, poetik nutqning keraksiz, tushunilishi qiyin bo‘lgan so 'z la r hisobiga to'ldirib yuborishi m um kin. U nday so‘zlar xalq tilida va poetik n u tq d a q a t’iy joylashib qololm aydi h am d a tezda iste’m oldan chiqib ketadi. H aqiqiy sa n ’atkorlar eng zarur paytlardagina neologizm larni yuzaga keltiradilar. S h o ir M aqsud Shayxzoda “ K elajakn ing savollariga ja v o b ” nom li she’rida x alq n in g kosm osni zabt etish sohasidag i yutuqlari va im koniyatlari beqiyos d a ra ja d a ulkanligini ifodalash u c h u n “ fazoshum ul” so ‘zini ijod etadi h a m d a uni o ‘z m aqsadiga m uvofiq ravishda quyidagi taxlitda o ‘rinli ishlatadi: Q it’alar o ;rt asida qisqarib m asofaiar. Ro'znomaga qo‘yilar fazoshumul vazifalar. Shoir shu sh e’rida yana bir neologizm hosil etadi: Tinim kuni o d am lar Borishar oy sayliga, Otlanib nur uch q u n larg a Jo ‘nab Somon yo‘liga. Bu yerda “kosm ik kem a” tushunchasi “ n u r u ch q u n ” degan so ‘z birikm asi bilan ifodalangan. Natijada mazkur neologizm she’rga milliy ruh, o ‘ziga xoslik va ohangdorlik baxsh etgan ham da m uallifning kelajak haqidagi orzulari, o ‘y- tuyg‘ulari chuqurroq anglashilishiga sharoit tu g ‘dirgan. D ialektizm , jargonizm va professionalizm lar. Asarlarda badiiy tasvir vositasi sifatida adabiy tilda q o ilan ilm a y d ig a n , faqat muayyan viloyat, tu m an aholisi jo n li tili u chun xos boMgan so ‘z va iboralar, ya’ni dialektizm lar yoki, ikkinchi n o m bilan aytganda, shevachilik h am qatnashadi. S heva so 'z la ri, y a’ni dialek tizm lar bilan bir q ato rd a jarg o n iz m va professionalizm lar ham ifodaviy vosita sifatida qo'llaniladi. M uayyan ijtim oiyguruliga m ansub b o lg a n kishilar to m o n id a n ishlatiladigan, fa q at u larn in g o ‘ziga tu sh u n arli b o ‘lgan maxsus so ‘z va ib o rala r jarg o n iz m lar d e b atala d i. Bunday so‘zlar o ‘zbeklar orasida “ ab d al tili” d eb ham yuritilgan. Q adim gi savdogarlar, o ‘g ‘ri!ar, qim orbozlar va boshqa guruhlaming o ‘zjaigoni bo‘lgan. Bular o’zaro so'zlashuvda boshqalardan sir tu tish uchun sun’iy so ‘z va ib o rala r yasaganlar, m avjud so ‘zlarni ko‘chm a m a ’noda ishlatganlar. M uayyan k asb -h u n ar kishilarin in g nutqiga xos b o 'lg an m axsus so ‘z va ib o ra la r professionalizm lar d eb ataladi. Jargonizm va professionalizmlar adabiy asarlarda birm uncha kam qo ‘llaniladi. D ialek tizm lar ularga n isb atan k o 'p r o q ishlatilaai. B unday so ‘z va iboralar, asosan, adabiy asardagi personajlar nutqida ularning o ‘ziga xos so‘zlash tarzini k o ‘rsatish, qiyofalariga m ahalliy, sinfiy, ijtimoiy va k a sb -h u n a r xususiyatini a to etish m aqsadida qoM laniladi. “ 0 ‘tgan kunlar” ro m anid a usta Olim: “ Bir n e c h a k u n shu yo‘sin ikkilanib yurgach, nihoyat, o ‘zim ga tushunilm agan bir zavq o stid a v a’dam ni ifoga b o sh lab m an , bir kiyim shohi d eb o ‘ttiz kiyim boM adigan ip ak n i b o ‘yash, ta n d a , arqoq, gulam ashaqqatlari ko‘zim gahech k o 'r in m a b d i” , — deydi. Bu g a p d a g i “ta n d a ” , “a rq o q ” , “g u la ” singari p ro fessio n aliz m la r usta O lim la rn in g b o ‘z t o ‘quvchilikka a lo q ad o r shaxs ekanligini osongina tushunib olishim izga yordam beradi. Y ozuvchi Husayn S ham sning “ H uquq” rom anidagi personajlardan biri R ustam bek: “Seni H aydar “ k u z u r” deydilar. Shu bugun b itta “ kuzur”ligingni k o ‘rsatsang, og‘ayni...” , - deydi. “ K uzur” so‘zi o ‘g‘rilar, qim orbozlar orasida ishlatiladigan jargon hisoblanadi. U ning yordam ida biz R ustam ning ham , H aydam ing ham o ‘g‘rilikka, qimorbozlikka aloqador shaxslar ekanligini osongina bilib olam izJum aniyoz Shari povning “Xorazm” romanidagi personajlar nutqida “ n a g a p la r b o r” , “ha, O ysha xola, y er olsangiz ham du nib qoldingiz?” , “dim hord in g iz” singari jum lalarni uchratam iz. Bu yerdagi “n a ” , “du nib” va “dim ” s o ‘zlari o ‘zbek tilining X o razm shevasiga xos b o ‘lib, m a ’no jih atd an adabiy tildagi “ n im a” , “o ‘ylanib” va “j u d a ” so'zlariga m os keladi. M uallif m azkur dialek tizm lar yordam ida X o ra z m d a yashovchi kishilam ing so'zlash tarzini, m ahalliy sharoiti ruhini ifodalashga harakat qiladi. D ialek tizm , ja i^ o n iz m va professionalizm lar, o d a td a , m uallif nutqida q o ‘llanilm aydi. U larning m u a llif tilida ishlatilishi h a tto zararli hisoblanadi, c h u n k i yozuvchi adabiy tild a gapirishi lozim, shu bilan birga, unday so‘zlar asa rn in g kitobxon to m o n id a n tushunilishini qiyinlashtirib qo'yadi. Varvarizm. C het tillardan olingan, lekin yozuvchilarning milliy tili leksik qatlam iga kirib ulgurm agan yoki kirmaydigan s o ‘z va ibo ralar varvarizm lar deb ataladi. Yozuvchilar zarur paytlarda ulardan ham n a f oladilar. Varvarizmning turi ko'p. Yozuvchi o ‘z tilida aniq uom olib ulgurmagan hodisani tasvirlaganda. uning chet tildagi nomiga murojaat qiladi. Furqatning “ N ag‘ma va nag‘m agarva aning asbobi va ul n ag ’m a t a ’siri xususida” sh e 'rid a g i quyidagi m isralar fikrimizning yaqqol dalili b o 'la oladi: Xusus ikki tom osha a w a l oxir, Biri n a g ‘m a, b in erdi teatr... E shitganlar ani holin bilurlar, B ag'oyat n ash’a la r hosil qilurlar. 0 ‘zim ga tushdi b ir kunu shu ahvol, B o re rk a n nag‘ma oni oti rayol. 0 ‘tta Osiyo Rossiya tom onidan bosib olingandan keyin bu yerga xalq teatridan boshqa, professional te a tr san ’ati va royal m usiqa asbo bi kirib keldi. 0 ‘zbek tilida o ‘sha davrda ularning m a’nosini anglatadigan so‘zlar yo‘q edi. Shu sababli, F urqat o ‘sha tu sh u n ch alam i ifodalash m aqsadida c h e t tili so'zlarin i olishga m ajbur bo‘lgan. Keyinchalik “te a tr” va “royal” so ‘zlari o ‘zbek tilining lug‘a t tarkibida yashab kelmoqda. Yuqoridagi parchada ko‘rganimizdek, varvarizmlar yozuvchilar nutqida eng zarur paytlardagina qo‘llanilishi m umkin. 0 ‘z o n a tilida m uayyan tushunchani ifodalovchi so‘zlarm ayjud bo'lgani holda, yozuvchining ular o ‘m ida chet tili so 'zlarin i ishlatishi salbiy hodisa hisoblanadi: b u n d a y qilinganda, o ‘rinsiz parallelizm hosil b o ‘ladi. Am mo bu fikr atam alarga tegishli emas. Varvarizmlar personajlar nutqida birm uncha ko‘proq duch keladi va bu obrazlam i o ‘ziga xos tasvirlashga xizmat qiladi. Ba’zan varvarizmlar o ‘z tilini buzib, turli-tu m an ch e t el so‘zlarini n o o ‘rin qo'llabgapiruvchi shaxslaming kulgili, hajviy qiyofasini jonlantinsh m aqsadida ham ishlatiladi. Yozuvchi M irm uhsinning “ U m id” rom anidagi Jan na nutqida boshqa tillardan olingan so'zlar xuddi shunday vazifani bajaradi. M ana, Ja n n a nutqidan bir parcha: “C h o y icham iz, vsyo... M am am kasalga b o ‘shroq, goh u yeri, goh bu y en ... Erka! P apam ju d a erk alatad ilar. K am pir buvilarim kelishibdi... M am am tuzuklar, panikaga tushganlar. S inor... chiqib koridorda qoMingizni yuvib keling” . Bu parchadagi “vsyo” , “m a m a ” , “p ap a” , “ p a n ik a ” , “sin o r” so ‘zlari J a n n a n in g yengiltakligini, y o m o n tarbiya k o ‘rg a n lig in i, to ‘g‘ri so ‘zlay bilmasligini osonroq, dangal ta sa w u r qilishimizga y o rd am beradi. Shunday qilib, varvarizm lar ham adabiy asarlarda turm ush hodisalarini ohorli aks ettirishga, q ah ram o n lartilin i o ‘ziga xoslashtirishga xizm at qiluvchi qurolga aylanadi. Tilning m axsus tasviriy vositalari Adabiy asarlarning badiiy jihatdan m ukam m al chiqishida epitet, o ‘xshatish, m etafora, m e to n im iy a , giperbola singan tasviriy-ifodaviy vositalar ham muayyan vazifani o ‘taydi. Y ozuvchilar bunday m axsus vositalar yordam ida o ‘zlari tasvirlayotgan narsa-hodisalarning ba’zi b ir tom onlarini yoki belgisini aniq va qisqa x arak terlab berishga erishadilar. Yozuvchi h ar bir hodisani aks ettirganda, u n in g m uayyan sharoitda m uhim hisoblangan sifatini ajratib ko‘rsatadi. Ham id O lim jon “Zaynab va O m o n” poemasida bizni o ‘z qahram oni Zaynab bilan ta n is h tira re k a n , uning g o ‘zailigini, qalbida m uhabbat tuyg'usi uyg‘onganligini ko‘plab lasviriy vositalar yordamida alohida ta ’kidlashga intiladi: Z aynabning ham toza, osuda. D o g 4 ko‘rmagan m a’sum qalbida Sevgi yaproq yozib qolibdi Va fikriga g‘avg‘o solibdi. K okillari uning tol-tol, Lablarida bitgan qora xol Bir dunyoga arziguday bor, K o ‘z lar yonib ax tarar bir yor, Y o rax tarib boqqanda qiyg‘och, Q oshi boMib xuddi qaldirg'och, A trofida oylar charx urar, Tegrasini yulduzlar o ‘rar, P okizadir qizning tilagi, O p p o q qorday bo‘!ib ko‘kragi K o ‘tarilar hanion yuqori, U1 hozircha sevgining zori. Yozuvchi tasv irlay o tg an hodisa va x arakterlar uchun m uayyan turm u sh sharoitida m u him d e b hisoblangan belgilarning alohida ajralib turishi barcha tasviriy-ifodaviy vositalarning vazifasidir. U lam ing h ar biri bu vazifani o'ziga xos tarzda o ‘taydi. Shu sababli, maxsus tasviriy-ifodaviy vositalarning ayrimlarini alohida-alohida k o ‘rib o ‘tish joizdir. Epitet (sifa tla sh ). Tasvirlanayotgan hodisa u c h u n yozuvchi m u h im d e b bilgan belgini k o ‘rsatishga xizmat qiluvchi badiiy aniqlovchi sifatlash y oki epitet deb ataladi. E pitet mantiqiy aniqlov chinin g aynan o ‘zi em as. A g a r m antiqiy aniqlovchi b ir narsa-buyum belgilarini boshqasinikidan o d d iy farqlasa, epitet ongim izda, qnlbimizda yozuvchi tasvirlayotgan n arsa-h o d isa haqida yaxlit, bir b u tu n , ko‘chm a m a’noli tasavvur tug'diradi. “Q o ra k iy im ” deyilsa, “q o ra ” so ‘zi, y a'n i mantiqiy aniqlovchi m uayyan kiyim ning ra n g in i jo ‘n bildiradi. “Zaynab va O m on” poem asidan olingan quyidagi parch ada esa bu so‘z boshqacha vazifani bajaradi: Y arim oqshom, ch u m ch u q la r tingan, H am m a qora liboslar kiygan, Soylarda tun, sahrolarda tun, Davralarda, vodiylarda tu n , Yaproqlarda tun yotib uxlar. Soyliklarda tun qotib uxlar. T u n o ‘rm alar tog‘ boshlarida, T u n Zaynabning qarashlarida. Bu yerda “q o ra ” so 'z i badiiy aniqlovchi, y a’ni qandaydir a lo h id a b ir rangnigina bildirm aydi, balki tasavvurim izda q o p -q o ra libos, tu n n in g yax lit m anzarasini paydo qiladi. H ar xil so‘z tu rkum iga mansub so ‘zlar e p ite t b o ‘lib kelishi m u m k in . K o'pincha, bunday vazifani turli narsalarga nisbatan berilgan sifatlar bajaradi: Zaynab turar, qora ko‘zidan Jovdiragan yoshi tirqirar, Q oni qochib oppoq yuzidan, Talvasadako‘kragin urar. Bu yerda “ q o ra ” va “ oq” kabi sifatlar e p ite td ir, ot turkum iga oid s o 'z la r epitet boMib kelgan hollar ham anchagina: O fto b yiqar qayg‘u to g ‘ini, O ylar yoqar tu n chirog'ini. Bu parchada ot turkumiga mansub bo'lgan “qayg‘u ” , “tu n ” so'zlari epitetdir. Ba’zan ravish, ravishdosh va sifatdoshlar h a m epitet bo‘la oladi: Q uyosh botdi, bir to ‘da qizlar, G lam bilm agan kular yulduzlar, O voz q o ‘yib qo'shiq aytadi. Z ay n ab bilan xushchaqchaq Xuri, A dol b ilan yallachi Nuri. Asal b ilan o ‘yinchi Sora, S urm a bilan quvnoq Ruxsora Sarvi bilan dutorchi G ulnor Y ulduz bilan Suqsur va Anor, B iiga-biiga qaytadi xandon, Birga chaqchaq qiladi chandon. Bu yerda ham “b ilm a g a n ” sifatdoshi, “k ular” ravishdoshi ham da ravish turkum iga m ansub “c h a n d o n ” so'zlari epitet bo‘lib kelgan. Mazmuniga ko‘ra epitetlar tasviriy va link bo'lishi m umkin. Tasviriy epitetlar aks ettirilayotgan n arsa-h o d isalarn in g m uhim to m o n in i ko‘rsatadi. Bunday epitetda o ‘sha narsa-hodisaga yozuvchining munosabati o ‘z ifodasini topmaydi. “ Z aynab va O m on” dagi: T o r k o ‘chan in g boshiga kelib, Z aynab en d i o'zga yo‘l oldi. H a r biriga chandon tikilib D o ‘stlaridan zo‘rg‘a ajraidi. singari m isralarda “to r” , “ o ‘zga” so‘zlari tasviriy epitet hisoblanadi. L irik e p ite tla r esa m u a llifn in g ta sv irlan a y o tg a n n a rsa -h o d isa la rg a m unosabatini alohida ta'kidlaydi: G 'a z a b id a n olam -olam o ‘t, T ushunchasi qop-qora bulut Kabi b o rg a n sari quyular A n o r g o ‘yo sochini yular. Bu yerda “o la m -o la m ” , “ q o p -q o ra ” so‘zlari lirik epitetdir, chunki shoir u la r yordam ida A nor xola g ‘azabini nihoyatda kuchli qilib idrok eta olgan. Ba’zan sifatlashlarda tasviriy va lirik unsur qo'shilib ketgan. Bunday hollarda e p ite t narsa-hodisalardagi m uhim tom onlarni t a ’kidlashga ham , muallifning ularga bo‘lgan m unosabatini anglashga ham d a’vat etadi: T un ustiga kun nuri yotdi, Bir ajoyib g o ‘zal tong otdi. Bu yerdagi “ k u n ” , “ ajoyib g o ‘zal” epitetlarida ham tasviriy, ham lirik u n s u r mavjud. B unday b ad iiy aniqlovchilar lirik-epik epitet, deb ataladi. Q adim z a m o n la rd a xalq ijodida avval tasviriy ep itetlar yuzaga kelgan. K eyinchalik badiiy tafakkur rivoji bilan b o g ‘liq hold a lirik e p ite tla r p ay d o b o ‘lgan. Y ozuvchilar hozirgi davrda e p ite tla r yordam ida m uayyan sh aro itd a ko‘rsatilgan narsa-hodisalam ing tu rli-tu m a n belgilarini im kon bo rich a keng miqyosda qam rab olishga intiladilar. Q adim da daryolam ing tezligi yoki rangi, asosan, bir-ikki ep itet bilan tasvirlangan b o ‘lsa, yozuvchi A sqad M u x to r “C hinor” rom anidan olingan quyidagi parchada ko‘plab sifatdoshlar yordam ida A m udaryoning turli-tum an tovlanishlarini, xususiyatlarini keng k o ‘lam d a aks ettiradi: “ Bo‘ta n a A m u keng yoyilib, to 'lq in siz , lekin sirli bu ulug‘vorlik, haybat bilan, yuzadan qaraganda juda sekin, a m m o kuchli, teran oqim b ilan siljib borardi. Quyosh tikkaga ko‘tarilganda, ikki qirg‘oqda oltinlanib saig'aya boshlagan chakalaklar, kuz sham olini pisand qilm aydigan quyuq qoram tir yashil qam ish o ‘rm onlari, tin m a y n urab yotgan q u m lo q ja rlik la rsu z ib o ‘ta boshladi. A m u g o 'z al, am m o sehrgar, jodugar daryo, o ‘zan i b o ‘sh, q irg‘oqlari tayinsiz, kutilmagan joyda farvaterda qumtepalar, balchiq orollari, tosh to ‘g ‘o n lar paydo b o 'lad i. Loyqa daryo tubidan ularni p ay q a b , o ‘z vaqtida ch ap b erib o ‘tish uchun kapitan to ‘lqinlarning aroyishini, m avjlam ing aldam chi jim jim alarini, oqim larning teran y o‘llari, asov xulqi va hiylakor tovlanishlarini k o ‘z bilan ko'ribgina em as, ichki bir his bilan sezib, te z va dalil qarorga kela olishi kerak. Aks holda, kem aham , yukham , ek ip a j h a m h a r lahzahavf ostida. Lekin h o z ir xatarli bahor emas. A m u ku n sayin o ‘zini d am c h a p g a, d am o ‘ngga tash lab , b em a’n i to ‘lg‘o n m a y d i, h o z ir kuz, q irg 'o q la r o ‘s h a - o ‘sha. Biroq kuzning ham o ‘z makri, o ‘z qiliqlari bor. K uzda daryo d a f a t a n sayoz tortib, o ‘zan n in g toshloq joylarida o ‘tk ir qoyalam i yalong‘o c h la b ketadi. S hu lard an b iro n tasi ko‘ndalang tu rib q o lsa, o ‘ziga to 'q n a sh m a s a h a m , ikki tom onidagi kuchli oqim ni yorib o ‘tish m ahol b o ‘lad i” . 0 ‘x sh atish . Badiiy adabiyotda keng q o 'llan ilad ig an tasviriy -ifod av iy vositalardan b in o ‘xshatishdir. Y ozuvchilar m uayyan narsa-hodisa yoki uning asosiy belgilari haqida kitobxon o n g id a a n iq ta s a w u r hosil qilish m aq sad id a uni q an d a y d ir boshqa, tanishroq n arsa-h o d isag a yoxud u n in g belgilariga o ‘xshatadilar. 0 ‘tm ishda o ‘xshatish tash b ih d eb ham yuritilgan. 0 ‘xshatishlar “dek” , “d ay” , “o'xshash”, “xuddi” , “m o n a n d ”, “g o ‘y o”, “m isli” , “ singari” , “kab i” , “yanglig“ ‘, “sim on” kabi s o ‘z va q o ‘shim chalar y o rd a m id a yuzaga keltiriladi. 0 ‘xshatish tasvirlanayotgan narsa-hodisa yoki uning asosiy belgilarini yorqinroq, aniqroq qilib ko‘rsatishga xizm at qiladi. H am id O lim jon “Z ay n a b va O m on” poem asida to'yga kelgan raqqosalam ing harakatini yorqin, an iq aks ettirish u c h u n quyidagi o ‘xshatishni ishga soladi: Qushday yengil u c h a r edilar, O q bulutday ko‘c h a r edilar. B a’za n y ozuvchilar o ‘xshatish lard an k etm a-k et foydalanishlari ham m um kin. 0 ‘xshatishning b u turi o 'zbek mumtoz adabiyolida tashbihi musalsal d eb atalgan. “Zaynab va O m o n " d a ham tashbihi musalsalga anchagina misol to p ish m um kin: D aryo tin m a y solardi shovqin, Qiz ko‘ziday qora edi tun. Q iz qalbiday pok edi havo, Qiz qalbiday sevgidan davo. Bunday ketm a-ket o ‘xshatishlar asardatasvirlanayotgan narsa-hodisalaming yoki insonning bir necha belgisini yorqinroq holda yuzaga chiqarishga imkon beradi. X ud di sifatlash singari o ‘xshatish ham m a’lum hissiylik, t a ’sirchanhk bo‘yog‘igaeg ab o ‘lib, muallifning tasvirlanayotgan narsa-hodisalatga munosabatini ifodalashga qaratilgan. “Zaynab va O m on”da Hamid Olimjon Zaynabning qoshini q ald irg ‘o chga o'xshatish b ila n o ‘z qahram onining tash qi qiyofasini go‘zal tasvirlashga intilsa, A n o r xo laga nisbatan o ‘zining salbiy m unosabatini anglatganda esa, uning g ‘azabini, tushunchasini qora bulutga o'xshatadi: G ‘azabida olam -olam o‘t, Tushunchasi qop-qora bulut. M ajozlar. Kishilar nutqida h a r b ir so‘z turlicha m a’n oda ishlatilishi mumkin. K o ‘p chilik so ‘z va ib o ralar o ‘zlari bildirgan m uayyan m azm u n d an tashqari, ko‘chm a m a’noga ham ega boMadi. Ko‘chm a ma’noda qo‘llanilgan so‘z va iboralar m ajo zlar d eb ataladi. K o‘p ho llarda bir n arsa-h o d isa belgisini boshqasiga k o ‘chirish yo ‘li bilan u n in g asosiy to m o n in i h e c h b ir t a ’rifsiz, osongina, an iq -rav sh an ifodalash m um kin. “Ternir odam ” deyilganda, “tem ir” so'zi ko‘chm a m a’noda qo‘Uanilgan b o ‘ladi. M azkur ibora o d a m n in g tem ird an , ya’ni m etalld an qilinganligini an g latm ay d i. Bu yerda “te m ir” s o ‘zi orqali m etallga xos belgi, ya’ni uning qattiqligi, pishiqligi odam ga k o'chiriladi. Natijada, “tem ir o d a m ” deyilganda, k o ‘z oldim izga irodasi m u stah k am , jism oniy jihatdan b aq u w at inson keladi. M ajo zlar adabiy asa rlard a , ay niqsa. she’rlarda ju d a k o ‘p q o lla n ila d i. Y o zuvchilar m ajozlardan sh u n ch a k i oddiy bezak sifatida em as, balki zarurat tu g ‘ilgandagina foydalanadilar. Adabiy asarlarda majozlar o ‘rinli va asosli ravishda qoM langandagina ijobiy s a m a ra la r beradi. Yirik sa n ’atk o rla r m ajozlardan tasvirlanayotgan narsa-hodisalam ing asosiy tomonlarini aniq va yorqin ko rsatish m aqsadidagina foydalanadilar. M ajozlam ing barchasi turli xildagi hodisalaming belgilarini o ‘zaro yaqinlashtirish, taqqoslash, k o ‘chirish orqali yuzaga keladi. Bunday yaqinlashtirish va ko'chirishning tartib-qoidalari nihoyatda xilma-xil b o ‘lib, ular m ajozlarning ko‘plab turlarini vujudga keltiradi. Majoz tu rlari orasidam etafora, g ip erb o la , litota, ironiya, p erefra z vaboshqalarni ajratib ko‘rsatish m umkin. M ajoz turlari haqida aniq ta sa w u rg a ega boMmoq u ch u n ularni alohida-alohida ko‘rib o ‘tish zarur. M etafora (istiora). Ikki narsa-hodisaning o ‘xshashligiga asoslangan m ajoz metáfora yoki istiora deb ataladi. Metafora yopiq o‘xshatishdir. O ddiyo‘xshatishda biron narsa-hodisa ikkinchisigao‘xshatiladi. M etaforada faqat ikkinchi unsuming, ya’ni o ‘xshatilgan narsa-hodisaning o ‘zi bo‘ladi. Shunga ko‘ra, metafora orqali o ‘xshagan narsa-hodisa faraz qilish yo‘li bilan tasavvur etiladi. Hamid O lim jon “Z aynab va O m o n ” dostonida qishloq yigitlari haqida gapirib, deydi: A garbiri yoysa qulochin, Parvoz qilar ko‘klarda lochin. Bu yerda faqat o ‘xshatilgan narsa, ya’ni lochin tilga olinadi. Lekin shuning o ‘ziyoq, yigitlaming lochinga o‘xshashini, epchilligini, katta ishlarga qodirligini fahm lashim iz uchun yetarii. 0 ‘xshatish u chun za ru r b o lg a n so ‘z va q o ‘sh im ch a!ar m etaforada tu sh ib qoladi. Poetik asarlarda barcha m ajozlar kabi istiora h a m narsa-hodisalarni a n iq - ravshan. ta ’sirchan, ohorli tasvirlashga q aratiladi. U lu g ‘ shoirlar o ‘z asarlari m azm unini yaxshiroq ifoda etish uchu n za ru r b o ‘lgan paytlardagina istioraga m urojaat qilganlar. U lar sirtdan yaltiroq, lekin m azm u n an qashshoq istioralar ishlatishdan yiroq boMganlar. Adabiy tajribada butunicha biryoki u n d an ortiq m etafora asosiga qurilgan asarlar ham uchraydi. Shoira Uvaysiyning m a sh h u r chistonida a n o r istio ra vositasida o ‘quvchi ko‘z o ‘ngida yaqqol ko‘rinadi: Bu na gum bazdur, eshigi, tuynu gidan yo ‘q nishon, N echa gulgun pok qizlar m anzil ay labdu r makon. Tuynugin ochib alarning holidan olsam xabar, Yuzlarida parda to rtig iiq , turarlar bag‘ri qon. Badiiy asarlarda, k o ‘pincha, “oltin vodiy” , “o ‘t yurak” , “tem ir in tiz o m ” , “p o ‘lat iroda” singari so‘z birikmalari uchraydi. Bunday hollarda butun birikm a em as, balki faqat aniqlovchining o‘zi m etaforik xususiyatga e g a b o ‘ladi. H a m sifatlash, ham istiora vazifasini bajaruvchi b u n d a y aniqlovchilar m e ta fo rik epitetlar deb ataladi. Ham id Olim jon “Z ay n ab va O m o n ”da O m onning o g ‘ir yoshligini, o d a m la rn in g unga m unosabatini tasvirlaganda “achchiq javob m etaforikepitetini q o ‘llagan: D aryo kabi mavj u rib to sh d im , Vodiylarda yolg‘iz adashdim, H a r k o'rgandan ayladim so ‘roq, A chchiq javob eshitdim biroq. Jonlantirish. M etaforaning o ‘ziga xos ko‘rinishlaridan b in jonlantirishdir. U nda insonga v ajo n li mavjudotga xosbelgilar tabiat hodisalariga, narsalarga va tushunchalarga ko'chiriladi. Jonlantirish she’riy asarlarda juda ko‘p duch keladi. H am id O lim jon “ Z a y n a b va O m o n ”d a jonli m avjudotga xos “o 'x sh ash ” va “ o ‘rm alash” singari xususiyatlarni tunga k o‘chirish y o i i bilan Z aynabnm g muayyan vaziyatdagi h olatini aniq ko‘rsatishga m uvaffaq boMadi. Ju d a ko‘p h o lla rd a ta b ia t hodisalari jo n lan tirilad i. B unday jonlantirish “ Zaynab va O m on”d a ham juda ko‘p: Bir guvohi suvlar shildirar, Bir guvohi ko‘kda oy yurar, Bir guvohi yulduzlar qator, T u ra r qizning diydoriga zor. S h e’riy asarlarda tu rli hodisalar va hatto ayrim tu shu nch alarga ham jo n kiritiladi. H am id O lim jo n Z aynab oilasining fojiali taqd irin i his e ta r ekan, “ kulm oq” so‘zi y o rd a m id a “qashshoqlik” tushunchasini harakatga keltiradi: Y illar o ‘tdi, faqir xonadon M uhtojlikda taslim etdijon, H am xonada qashshoqlik kuldi V a oila tutday to‘kildi. M isollarda k o 'rg a n im iz d e k , jonlantirish tasvirning hayotiyligiga p u tu r yetkazm aydi, balk i u n in g hissiyligini, obrazliligini oshiradi. Anegoriya. U m etaforaga yaqin majozlardan biridir. Allegoriyada aytilmoqchi b o ‘lgan fikr bosh q ach a shaklga solinadi. O datda, istiora nom etaforik iboralar orasida kelsa, allegoriya deyarii butun asarga taalluqli bo ‘ladi: allegorik asarlarda tasvirlangan kishilar, h o d isa la r orqali har d oim boshqa shaxslar, dalillar, nareatar tasaw u r qilinadi. K o‘pm cha xalq m aqollari (“ Boq otingni arpa bilan, b o q a r qazi q arta b ila n ” , “ O ti b o m in g qanoti b o r ”), to pish m o q lar (“O tdan b aland, itdan past” , “ Boshi taroq . dum i o ‘roq”), m asallar va shunga o'xshash asarlar allcrogik xususiyatga ega boMadi. Boshqa m ajozlar knbi allegoriya h am tasvirda eng m uhim tom onni ajratib ko‘rsatish ishini bajaradi. Ayniqsa, in so n xususiyatlarini hayvonlar obrazi orqali aks ettiruvchi masallar va ulaiga o ‘xshash asarlarda allegoriyaning m azkurtom oni ko‘zga tashlanadi. Ularda ko‘p in c h a ayyorlik tulki, o c h k o ‘zlik va qizg'anchiqlik b o ‘ri, q o ‘rqoqlik quyon qiyofasi orqali nam oyon b o ‘ladi. Ayrim ho llarda allegoriya faqat bir obraz em as, balki asardagi h a m m a obrazlar tizmasi paydo bo'lishini ta ’minlaydi. U n d a ham allegoriya yo'li bilan tasvirlanayotgan hayotdagi muhim tom on alohida b o 'rtib turadi. Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari butuniligicha allegorik shaklda yozilgan, barcha q ah ram o n lari qushlar bo‘lib, u larn in g o ‘zaro m uom alalari, x a tti- harakatlari mufassal tasvirini topgan. Muallif o ‘zi yashagan davrdagi xalq hayotining og'irligiga, kishilar o'rtasidagi aloqalarga, tengsizliklarga qushlar orqali ishora qiladi. Aniqrog‘i, qushlar obrazi orqali Gulxaniy o‘zi yashagan davrdagi xonlik tuzumidagi hayotni ko‘z oldim izga yaqqol keltirishimizga yordam beradi. Allegoriya turli sabablarga ko‘ra, o ‘z fikrini boshqacha shaklda ifodalovchi personajlar nutqida ko‘proq ish ko‘radi. S obir “ Z aynab va O m o n”da o ‘zin in g sevgilisi borligi haqida shunday deydi: M ening ham bir suygan gulim b o r, M ening ham bir o ‘z bulbulim bor. Hamzaning “ Paranji sirlaridan bir lavha” pyessasida Mirzakarim G u ljo n d an “Tulkimisiz, b o ‘rim i?” deb so‘raydi. Bu allegorikjum lalardan M irzakarim ish o ‘ngidan kelgan-kelm aganligini so'rayotganligi anglashiladi. M uallif n u tq id a allegorik ifodalar ko p in c h a xalq og ‘zaki ijodi a n ’a n a la ri asosida yozilgan asarlarda uchraydi. H a m id O lim jon “ S em urg“ ‘ d o s to n id a P arizodn in g sh a rtin i bajarishga kelgan y ig itla r h aqida sh u nd ay m is ra la rn i yozadi: Necha manman deganlar, lion po‘stin yeganlar, Yiqila berdi bir-bir, Makon bo‘la berdi yer. Bu yerda “ilon p o ‘stin yeganlar” iborasi allegorik tarrda bo‘lib, u yigitlarning nihoyatda ustaligi, ayyorligini osongina tushunishim izga imkon beradi. Metonimiya. Metonimiya, metafora va unga yaqin majozlardan farqli o ‘laroq, bir hodisadan ikkinchisiga ma’no ko'chirishda boshqacharoq qoidaga tay an a d i. M etonim iya yoki ko‘chim narsalar va ularning belgilarini o ‘zaro chog‘ishtirish yo‘li bilan emas, balki m a’lum darajada ichki va tashqi aloqadorlikka ega bo‘lgan n arsa-h o d isalam i o ‘z aro yaqinlashtirish yo‘li bilan yuzaga keltiradi. N arsa- hodisalar orasidagi bog‘liqlik turli-tum anligi sababli bir hodisadan ikkinchisiga m eto n im iy a orqali m a ’n o k o ‘chirish yoMlari va qo idalari ham xilm a-xildir. M etonim iyaning b ir tu rid a b iro n bir narsa m a’nosi u joylashtirilgan idish n o m i orqali ifoda etiladi. K ishilar orasida “bir laganni b itta o ‘zi tu sh ird i” degan ibora yuradi. Bu yenda “lagan” deyilganda. undagi osh tushuniladi. Bunday ib o rala r xalq orasida keng tarq alib ketganligi sababli u larning m etonim ik xususiyati sezilm aydigan b o ‘lib qolgan. Poetik n u tq d a esa o ‘z m etonim ik xususiyatini saqlagan so ‘z va iboralar tasviriy vositaga aylana oladi. M etonim iyaning b o sh q a b ir turid a badiiy asarlar o ‘rnida u larni yozgan yozuvchilarning ismi yoki taxallusi keltiriladi. H am id O lim jonning quyidagi satrlarida bunday m eto n im iy an in g yorqin nam unasi bor: Pushkin p a y d o b o ‘lgan h ar bir eshikda, Navoiy sharafi y ash ar muqaddas. B a'zan m etonim iyada m uayyan harakat yoki uning natijasi o ‘m ida m azkur harakat qurolining nom i keladi. Shoira Zulfiya o ‘zining Oybekka bag‘ishlangan dostonini “Quyoshli q a la m ” d eb atagan. Bu yerda oddiy qalam ning o ‘zi emas, balki shu qalam bilan O ybekka m ansub b o‘lgan ijod ko‘zda tutiladi. G o h id a m eto n im iy a d a q an d a y d ir narsa o ‘z n o m i bilan ataladi. Shoir X ayriddin Salohning “ S h ah rim qizlari” nomli q o ‘shig‘ida: M uhayyo, S u rayyo, R a ’no, M uqaddas, K o‘zim ni y ash n a tib kiyibsiz atlas. m isralari bor. Bu yerda “ a tla s ” so ‘zi shunday d eb ataluvchi m ato nin g o ‘zini e m a s, balki undan tik ilg an k o ‘ylakni bildiradi. B a’zida m etonim iyada kishilar o ‘m ida ular yashayotgan yoki yig‘ilgan joy, m am lakat nom i idro k e tila d i. H am id O lim jonning “ S em urg“ ‘ poem asidagi xon: Y urtga x ab a r beringiz, A ytingiz h a r biringiz, X on qiziga xaridor, Parizod husniga zor, Bo‘lganlaiga baxt kuldi. deydi. Bu yerda “yurt” deyilganda kishilar, xalq k o 'z d a tutiladi. M isollardan ayon bo'ladiki, m etonim iyaning sanab o 'tilg a n tu rlari har xil yo‘l bilan bir maqsadga, ya’nitasvirlanayotgan narsa-hodisalam ing m uhim tom onini alohida ajratib ko'rsatishga dastyoriikqiladi. S inekdoxa. S inekdoxa-m etonim iyaning o ‘ziga xos b ir k o 'rin ish i, u nda butun b ir narsa-hodisa m a’nosi lin in g b ir qismiga yoki ak sin ch a, qism ning m a ’nosi hodisaga ko‘chiriladi. H a m z an in g “ Paranji sirlarid an b ir lavha” dram asida Xolisxon Tursunga sh unday deydi: “A chchiq choy, yangi chilim , darrov b ir siqim osh qilasan, tu zu k m i? Oyxolani chaqirib q o ‘y!” bu yerda “bir siqim o sh ” deyilganda, “bir q o z o n osh” ko‘zda tu tilad i. D em ak, bu o ‘rinda qism orqali bir butun narsa anglanadi. Hamid O lim jonning “ Sem urg1“ poemasida Semurg' Bunyodga: Dengizlardan o ‘tganda, D unyoni suv tu tg a n d a Ko‘zlaring ochilm asin, Xayoling sochilm asin. deydi. Bu yerda “ dunyo” deyilganda, b utun olam em as, balki uning bir qismi tushuniladi. Ayrim hollarda sinekdoxada bidik sonda qo‘llanilgan narsa-hodisalar ko‘plikni va aksincha k o ‘plikda ishlatilganlari birlikni anglatadi. “ S em u rg “ ‘da Parizod Bunyodga: Q o‘ling bilan o d am zo d Balodan bo‘lsa ozod. deydi. Bu yerda “q o iin g ” so'zi birlikd a b o is a -d a , ko ‘plikni anglatadi, ya’ni kitobxon u orqali Bunyodning qoM larini anglaydi. M az k u r p o em ad a so ‘z ko‘plikdadir, quyida birlik m a'nosini anglatishga ham misol bor: H aiqum lar b o ‘lib qoq, Toqatlari bo‘lib to q , Q im irlar edi sekin, Z o ‘rg‘a o la r edi tin. Ba’zan sinekdoxada aniq bir so n orqali mavhum m iqdor ko'rinadi. Bunday sinekdoxaga misolni hasharot yoki gul nom laridan topish m um kin. C hunonchi, “ m ingoyoq” deyilganda, oyoqlari ju d a ko‘p b o ‘lgan hash aro t k o ‘z oldim izga keladi. “Q irq og‘ayni” deyilganda, a n iq qirqta gul em as, balk i q an c h ad ir g ullar jam ligi ta sa w u r qilinadi. G o h id a m uayyan n a rsa -h o d isa la r turi uning biror k o 'rin ish i orqali va aksincha b iro r k o ‘rinishining o ‘zi m ansub bo'lgan tu r vositasida ifodalanadi. G ‘a f u r G ‘u lo m n in g “ Sog‘in ish ” s h e ’ridagi: Z o ‘r karvon yoMida yetim bo‘tadek, Intizor ko‘zlarda halqa-halqa yosh. Eng kichik zarradan Yupitergacha, 0 ‘zing m urabbiysan, xabar ber quyosh. singari m isralard a “Y upiter” so ‘zi orqali b archa sayyoralarni, h a tto , b utun b o rliq n i ilg‘aydi. K eyinroq sh o ir o ‘g ‘li jangdan qaytganda b ir savat shaftoli bilan kutib olishini aytadi. “Shaftoli” so ‘zi o ‘m ida unga m ansub bo'lgan “bog“ ‘ tu sh u n ch asi ishlatiladi: E y o ‘g‘lim , jong in an g salom at boMsin, 0 ‘z bog‘ing, o ‘z m evang danagin saqla. Shu m eros bog‘ingni o ‘z qoMingga ol, M enga topshirilgan mecosiy haq-la. G iperbola va litóla. A dabivotda badiiyorttirish, kattalashtirish giperbola yoki m u b o la g ‘a , badiiy kichraytirish esa litota deb ataladi. 0 ‘zbek m um toz a d a b iy o tig a o id n a z a riy m a n b a la r d a g ip e rb o la “ b u lu g 4“ y oki “ if r o t” , lito ta e s a “t a f r i t ” d eb y u ritilg a n .B o s h q a m a jo z la rd a n fa rq li h o l d a g i p e r b o la va lito ta d a tilga olingan narsa-hodisa o 'rn id a boshqa narsa yoki hodisa tu sh u n ilm a y d i. U la rd a n a rs a -h o d isa la m in g hajm i, k o 'la m i h aq iq atg a m os k elm ay d ig an d a ra ja d a k atta la sh tirila d i yoki kichraytiriladi. S hu y o ‘l bilan k ito b x o n n in g ta s v irg a o lin g a n n a r s a - h o d is a la r h a q id a g i ta a s s u r o ti k u ch a y tirilad i. O ybek “ Q u tlu g 1 q o n ” ro m an id a Y o rm atn in g b o y la ru c h u n te r t o ‘kib ish la sh in i, o ‘z uyida esa c h o y qaynatish ga h a m olovi y o ‘qligini b ild iris h m a q s a d id a x o tin i tilid a n q u y id ag i g ip e rb o la n i q o ‘llaydi: “ H a r yili a h v o l sh u . Y o z d a to g ‘- to g ‘ o 't i n tayyorlaysiz. H u z u rin i x o ‘ja y in la r k o ‘ra d i” . A b d u lla Q a h h o r “ S in c h a la k ” povestida Q alan darov ning Saidaga boM gan d a s tla b k i m u n o s a b a tin i, y a ’n i yosh q izn i m e n sim a y , u n g a p ast n a z a r b ila n q a ra sh in i o 'q u v c h i o n g ig a an iq -rav sh an yetkazish m aq sadida u n in g tilid a n b e rilg a n quyidagi lito ta d a n fo y dalan adi: “ S in c h a la k degan q u s h n i b ila s iz m i, o y o g ‘i ip d a y ...S h u qush “ O sm o n tu sh ib k etsa, ushlab q o la m a n ” d e b o y o g ‘ini k o ‘ta r ib y o ta r ek an!” G ip e r b o la va lito ta y ir ik o b r a z la r hosil etish vositasidir. Bu, ayniqsa, xalq og ‘zaki ijodida yaqqol k o 'rin a d i. 0 ‘zbek xalq og'zaki ijodida Alpom ish va b o s h q a q a h r a m o n la m in g o b r a z in i b u n y o d q ilish d ag i g ip e rb o la , lito ta n in g m avqeyi katta: Oh ursa olam ni b u z a r dovushi, To'qson m olning terísidan kovushi. Yoki: Tikilsam, quriydi daryoning gumi, N a’ra tortsam , q u la r qo‘ig‘onning timi. Shunda dev urmoqchi bo'lib, ch o ‘yan kaltakni ko‘tarib, R ustam ning qaddi- qom atiga, siyosatli kelbatiga qarab o ‘ylaydi; “ Bunday yigit bu kam pirning uli em as. Uli b o ‘lgan vaqtda, qo'ii b o rib , shunday ulini o ‘ldirarm idi?! Bu kim ni biladi. S hunday bir ulini bilm agan, m enga vafo qilarm idi. K e l-e shashtim qaytm asin, d eb to ‘qson botm on c h o ‘y and ek b o ‘lgan kaltak b ila n k am pim i q o ‘yib yubordi. K am pir tariqday tirq irab ketdi” . X alq o g 'z a k i ijodi n a m u n a la rig a ta y a n ib bitilgan a s a rla rd a ham g ip e r- bola va litota ko‘p. Hamid Olim jon “ S em urg4“ poem asida o sm o n d an uchib kelgan qushn ing dahshatini, q u d ra tin i aniq m uhrlash u c h u n k etm a-k et m ubolag'alar keltiradi: Kun choshgohdan oqqanda, Quyosh tikka boqqanda, Q o‘zg‘algan kabi b o ‘ron, Guvillab qoldi o sm o n , Yashin uchganday b o ‘ldi, Ñola ko‘chganday b o ‘ldi. Ko'kni tutib q an oti. Butun olam ning o ti- Sem ur qushi kelib qoldi, Bunyodni bilib qoldi. “Oygul bilan Baxtiyor” da mubolag‘alar bilan bir qatorda tasvim i birm uncha ishonarli qilish m aqsadida shoir lito tala rd an ham foydalanadi: Oygulni Jayxunbaliq Oldi-yu yutib ketdi. Tom og‘idan qilchalik O p-oson o ‘tib ketdi. R ealistik adabiyotda h a m z a ru r p a y tla rd a g ip e rb o la va lito ta d a n foy- d alaniladi. Buni biz yuqorida “Q u tlu g 1 q o n ” va “ S in c h a la k ” asa rlarid an keltirilgan misollardayaqqol ko‘rdikA dabiyot tajribasi ko‘rsatishicha, giperbola va litota realistik asarlarda o‘rinli, aso slitarz d a qoM Ianilgandagm a ijobiy natijalar b eradi. Ayniqsa, m ub o lag 'a — rom antizm adabiyotda yetakchi badiiy v o sitalard an biri. Ironiy a (kinoya). Badiiy adabiyotda, ayniqsa, satira va y um o m i o ‘z ichiga oluvchi hajviyotda ironiya va kinoya deb ataluvchi usul keng qoMlaniladi. Ironiya kulgini ifo dalash usullaridan biri b o ‘lib, unda ifodaning tashq i shakli ichki m azm u n ig a zid b o ‘ladi. Iro n iy a s irtd a n qaraganda, m uayyan b ir m a ’n oni anglatuvchi s o ‘z va ibora, chuqurroq o'ylab ko‘rilganda, kitobxonda kulgi ham uyg'otuvchi ichki m azm unga ega b o ‘ladi. Kinoya Abdulla Q ahhom ing “0 ‘g‘ri” hikoyasidagi A m in bilan Q obil b o b o o ‘rtasidagi dialogda yorqinroqdir. Talmovsirash, bilib turib, bilmaslikka olish, mazax va kalaka qilish birga qo‘shilib ketgan: — H a , sigir yo‘qoldim i? — Y o ‘q ...sig ir em as, h o ‘kiz, o la h o ‘kiz edi. — H o ‘kizm i?... H o'kiz ekan-da! xm m ... Ola ho‘kiz? Tavba? — B o r-y o ‘g ‘im shu bitta h o ‘kiz edi... — O la h o ‘kiz... — Y axshi h o ‘kizm idi yo y o m o n ho'kizm idi? — Q o ‘sh m ahali... — Y axshi h o ‘kiz birov yetaklasa keta beradimi? — B isotim da hech narsa yo‘q... — 0 ‘zi q ay tib k elm asm ik an ?... Birov olib ketsa qaytib k elab er deb q o ‘yi!m agan ekan-da! N ega yig'lanadi? A? Yig‘lanmasin! Q obil b o b o yerga qarab tek qoldi. — Q idirtirsam m ikan-a? — ded i A m in chinchalog‘ini etagining ostiga artib, suyunchisi n im a b o ‘ladi? S u y u nchidan chashma olib kelinm adim i? A m in n in g bu gapi Q obil bob o g a “ M a, h o ‘kizing” deganday b o iib ketdi. — K am b o ‘lm ang, — dedi p u ln i uzatib, — yana xizm atingizdam an. A m inning so'roqlarini Qobil bobo to ‘ppa-to‘g‘ri tashqi m a’nosida tushunadi. S huning u c h u n bu so 'zlar “ m a, h o 'k iz in g ” degandek tuyuladi. Kitobxon esa, u s o ‘ro q la r n in g ichki m a ’n o s in i an g lab , avvalo, q o tib -q o tib k uladi, ik k in c h id a n , A m inning b ir k a m b a g ‘al cholni laqillatib, m u no fiq larch a pi- ching qilay o tg an in i, unga past n a z a r bilan qarayotganini c h u q u r his etadi. K in o y an in g kesatiq, zil ketgizish, qoqitish, qochirim kabi tu rlari boMib, ular o ‘zbek adabiyotida kengqoilaniladi. Nihoyatda achchiq, zaharxanda kulgiga su y an g an kinoya sarkazm d eb a ta la d i. Abdulla Q ah ho m ing “O g‘riq tishlar” k o m ed iy asid a m adaniyat uyida sh arm andasi chiqqan, k o(p xotinliligi fosh b o ‘lg a n Z a rg a ro v X u m o rx o n g a: “ M en Z argarovning x o tin i em asm an , o ‘y nashim an desangiz, m en qutulib ketam an... X o tin lie rk a k o ‘ynashtutm asin degan z a k o n yo ‘q ” , - deydi. S h u n d a X um orxon aw al: “Ablah!” deb baqiradi. K eyin esa Zargarovga quyidagi sarkazm bilan javob qaytaradi: “Oyog‘imning tagiga yiqilib, soqoling bilan poyafzalim ni cho'tkalab yui^an vaqtlaringdayam m enga o ‘ynash bo'lgin dem aganding-ku!” K inoyaga boy nutq, birinchidan, tasvirlanayotgan n arsa-h o d isalarn in g , shaxslarning m ohiyatini ochishga y o rd am beradi, ikk in chidan , m uallifning ulaiga munosabatini oydinlashtiradi. Yuqoridagi misoltarda biz kinoya vositasida A m in va Zagarovlarning qiyofasini, ularning qanday shaxs ek an lig in i aniq bilib olam iz. Ikkinchidan, xuddi shu kinoya kitobxon va to m o sh a b in ko ‘z o‘ngida Abdulla Qahhoming Amin va Zaigarovlaiga salbiy munosabatda ekanligini, ularni kulgi y o l i bilan qoralashga, fosh etishga intilganligini aniq -rav sh an anglatadi. P erifraz. B a’zan yozuvchilar b iro n n arsa-hodisa yoki shaxsni o ‘z nom i bilan atash o ‘m igaungaboshqata’rifiy iboratopadilar. Hamid Olimjon “ Pushkin” sh e’rida u lu g ‘ sho ir ijodini “rus s h e ’rining b a h o ri” d eb atay di. M irtem ir “Senga, respublikam...” she’rida “0 ‘zbekiston” tushunchasini “oltin paxtazor” iborasi bilan alm ashtiradi. N arsa-hodisalaryoki shaxslarning o ‘z nom i o ‘rnida boshqacha ta ’rif-tavsifi bilan ifodalanishi perifraz, deb ataladi. Perifraz ham , boshqa tasviriy vositalar kabi tasvirlanayotgan narsa-hodisa yoki kishilarning m uhim to m o n in i ajratib ko‘rsatishga, unga m antiqiy u rg ‘u berishga xizm at qiladi. H a m id O lim jon Pushkin ijodini “rus she’rining bah o ri” deb atar ekan, ulug‘ sh oir faoliyatining eng m uhim tom onini, ya’ni uning o ‘z xalqi adabiyoti tarixida yangi bosqichni boshlab berganligini, realistik usullarga va rus adabiy tiliga asos solganligini k o ‘zda tu ta d i. M irtem ir 0 ‘zbekistonni “o ltin p a x ta z o r” d e b a tag a n d a, respublikam izning eng muhim belgisini, y a’ni u “oq o ltin ” k o n i ekanligini alohida ta ’kidlaydi. P oetik sintaksis. H ar bir yozuvchi tili o'ziga xos qurilishga ega. Agar uning so‘z boyligi ona tilining lug'at tarkibi tom onidan belgilansa, qoilaydigan gap tuzilishining o'ziga xos shakllari ham m azku r tilning sin tak tik qurilishi taqozosi bilan ro ‘yobga chiqadi. Y ozuvchi poetik sintaksisining o ‘ziga xosligi ijodining um um iy yo‘nalishiga, tasvir etilayotgan aniq n arsa-h o d isalarg a va asar qanday kitobxonga m o‘ljallab yozilayotganligiga bog‘liq boMadi. A w alo , yozuvchi ijodining u m u m iy yo‘nalishi, xususiyati un ing poetik sintaksisiga o ‘z m uhrini bosadi. L .N . T olstoy hayotini, k ishilarning yashash tarzini, xarakterlarini, “qalb dialektikasi”ni, qiyofalarini ju d a keng epik ko‘lamda qam rab olishga uringan. Shu bilan bo g ‘liq holda, uning e n g yirik asartarida, xususan, “ U rush va tinchlik” ep o p ey asid a u z u n -u z u n ju m la la r, b ir necha eigash gapli qo‘shma gaplar nihoyatda ko‘p qo‘llanilgan. G ogol, Abdulla Q ahhor esa fikriarini lo ‘n daroq, ixcham roq ifodalashga, ju d a o z s o ‘z ishlatib, katta m a’noni yuzaga chiqarishga, bir-ikki t a ’kid yordamida inson m h iy dunyosidagi nozik o 'zg arish lam i qam rab olishga intiladilar. Shu sababli ularning asarlarida qisqa-qisqa, lekin m azm u n d o r ju m la la r, kichik-kichik gaplar, siqiq iboralar, lakonizm k o ‘p uchraydi. F ikrim izning dalili sifatida A bdulla Q ahho rn in g “ B em or” hikoyasidan bir kichik p arch an i o ‘qish kifoya: “ Sotiboldining xotini og‘rib qoldi. Sotiboldi kasalni o ‘q itd i-b o ‘lmadi, tabibga ko'rsatdi. Tabib qon oldi. B eto b n in g k o ‘zi tin ib , boshi aylanadigan b o ‘lib qoldi. Baxshi o'qidi. A llaqanday x o tin kelib tolning x ip c h in i bilan savaladi, tovuq so ‘yib qonladi. B ularning h am m asi, alb atta, pul bilan b o ia d i. Bunday vaqtlarda yo ‘g ‘on c h o ‘ziladi, ingichka uziladi” . Y ozuvchining poetik sintaksisi k o ‘p jihatdan tasvir manbayiga, ya'ni qanday kishilam i, n a rsa -h o d isa la m ik o ‘rsatishigabog‘liq. Oybek “ Navoiy” rom anida XV asrdagi davr ruhini berish, sharoit haroratini his ettirish m aqsadida o'sha ¿a m o n n in g ro m an tizm ijodiy m etodiga xos takallufli gap tuzilishini m a’lum darajad a “tiriltirish ” y o 'lin i tu tg a n . Bu hoi, ayniqsa, gaplarni tugallovchi, kesim yasovchi q o ‘shim ch alard a va personajlarning o ‘zaro s o ‘zlashuvlarida ko‘rinad i: “ C h o i xanjarga b ir zu m q arab , ko‘zlari allaqanday quvonib ketdi. Keyin T o ‘g ‘onbekka boshdan-oyoq razm soldi, molni arzonga tushirish uchun sovuqqonlik, beparvolik bilan gapirdi: - Bek yigit, m en sotuvchim an. Shunday buyumlarimning qadriga yetadigan x aridor q id iram an , lekin g ‘oyat ilojsiz qolgan bo'lsang, u vaqt seni m uhtojlik va zarurat panjasidan xalos etm oqqa tayyorman. Chunki umrimda masjid-madrasa so ld irm ad im . A ziz-avliyolar u c h u n m aqbaralar bino qilm adim . Makkayi M ukarram aga borib, payg‘am barim iz bosgan tuproqlam i ko'zim ga surtmadim. Bas, ollo h n in g dargohiga ne bilan borurm en?! - Q a riy a, - d ed i T o ‘g ‘o n b e k m anglayini qashib, - sotish niyatida em asm en. ~ X o ‘sh, m aqsading?-deya u zu n , uchi ingichka soqolini tutam ladi chol. - X a n ja r sizga g a ro v b o ‘lib qolsin , — deb javob berdi T o ‘g ‘o n b e k d o ‘kon chetiga o ‘tirib. -M enga besh d in o r bering, rosa bir oydan keyin m en sizga olti d in o r k eltirib , b u y u m n i qaytib o la m a n . Agar taq d ir nasib etm ay, aqcha to p o lm a y q o lsa m , u c h o g 4 sav d o sin i qilg‘aym en. 0 ‘zingiz in so f bilan b ah o larsiz ...” A bdulla Q odiriy esa “ Kalvak M axzum ning xotira d aftaridan ” nom li hajviy asarida hikoyani birinchi shaxs tilid an olib borish yo‘li bilan poetik sintaksisga o ‘tm ish d a g i ruho n iy lar, din ah llarin in g bejam a, hasham li nutqiga xos gap qurilishini d astak qilib oladi. Bu sintaksisning o ‘ziga xosligini ta sa w u r qilmoq u c h u n a sa rd an quyidagi p a rc h a n i o ‘qish kifoya: “ Ey boshi b o ‘sh d on olar. ey q o voq kiygan dind o sh lar, voy m u su lm o n i komillar! Z am o n a oxir boMdi: xo'b behuda ishlar chiqdi. Shariat peshvolarining ishlari avj olib, bizningdek faqirlar x o r b o id i. K iyim lar q isqarib, so ch lar uzaydi: crkaklar xotun, xotunlar erk ak qiyofasiga kirdilar. B arc h ad an aql ketdi, ham m a guvoh: borar yo‘lidan, q ilar ishidan adashdi; u lam o g ‘a hurm at, yoshlarga shafqat, o ‘gion larg a m u habbat yo‘q! Bas, b u lam in g b arch asi oxir zam on alom nti b o lm ay , n im ab o ‘lsun?!” Yozuvchining poetik sintaksisi o ‘ziga xosligi, asarlari qaysi davr o ‘quvchisiga va qanday kitobxonga m o‘ljallanganligi bilan ham belgilanadi. A garda m uallif ho/irgi davr kitobxoni uchun asar yoza turib, uning poetik sintaksisiga butunicha eski o 'zbek tilidagi murakkab gap qurilishini asos qilib olsa, m azku r kitobning o'quvchilarga tiishunilishi ancha qiyinlashadi. Xuddi shuningdek, kichik yoshdagi bolalar u chun asar yozganda, nuqul keksalar nutqidagi g ap tu zilishi, ju m la va iboralar q o ‘Ilanaversa, unday asarni ham kichik kitobxonning tushunishi va ayniqsa, u n d a n zavq olishi oson em as. O ybek “ N avoiy” ro m a n id a XV asr kishilari nutqiga xos gap tuzilishini m a iu m darajada “tiriltirilgan” b o ‘lsa-da, XX asr kitobxoni uchun yozayotganligini hech qachon unu tm agan va qadimgi sintaksis unsurlariga haddan ortiq o ‘rin berm agan, m e ’yorni saqlagan. D em ak, yozuvchi sintaksis v o sitalarini tanlagand a, voqelikni badiiy aks ettirishdagi o ‘z prinsiplariga ta y a n a d i, m uayyan asar m avzusi va m azm u- n id a n , tasvir m anbayidan kelib c h iq a d i va uning q a n d a y k ito b x o n g a moMjallanganligini nazarda tutadi. Yuqoridagi poetik leksikada tilning maxsus qatlamlari va tasviriy vositalarida m uayyan vazifani o ‘tashi ko‘rib o ‘tiladi. P oetik sintaksisda x u d d i shunday vazifani badiiy n utq figuralari (iboralari) bajaradi. B unday fig u ralar k o ‘p b o ‘lib, eng m uhim lari bilan a lo h id a -a lo h id a tanishib o ‘tish z a ru rd ir. U lar qatoriga, xususan, ritorik so‘roq, m u rojaat va xitob, ta k ro r, kuchaytirish, parallelizm , qaram a-qarshi qo'yish, inversiya, asindeton, p o lisín deton kabilar kiradi. 1. Ritorik so ‘roq, murojaat va xitob. Yozuvchi kitobxon diqqatini muayyan hodisaga yoki m uam m oga jalb qilish, o ‘z hayajonini m u h rla sh va pafosni kuchaytirish maqsadida asarda ba’za n ritorik (undovli) so'roqlar beradi. Asarda ritorik so ‘roq q o ‘yilar ekan, u n g a k im d an d ir javob olish m aq sad i ko ‘zda tutilm aydi, balki shu orqali kitobxon yoki tom oshabinning m uayyan hodisaga, m asalaga jiddiyroq, e ’tibor bilan qarashiga erishiladi, y a’n i o ‘z hissiyotini 0 ‘quvchiga yuqtiradi. Quddus M uham m adiy “ B izningkuz” sh e’rini b ir necha ritorik so‘roq bilan boshlaydi: Kuzimizning g o (zalligin, Og‘ayni!ar, ko ‘rganmisiz? Tog‘d an husayni, yerdan qirqm a, Shoxdan behi uzganmisiz? U zum uzib, sharbat suzib, Shinniga o ‘t yoqqanmisiz? G ala-gala, shoda-shoda. D uv-duv yon g‘oq qoqqanmisiz? Bulami ham q o ‘yavering, Dalamizga chiqqanmisiz? Paxtazordan uyum -uyum O q o ltín n i yiqqanm isiz? S h o ir b u so 'ro q la r y o rd a m id a , a w a lo , kitobxonni kuz haqida o ‘ylab ko‘rishga d a ’vat etadi. Keyin shu so ‘roqlaming o ‘zidayoq, kuz fasliga xos ayrim xususiyatlam i ta ’kidlaydi. K itobxonni kuz fasli haqida o ‘ylab ko‘rishga va uning b a ’zi belgilarini idrok etishga tayyorlab olgandan so ‘ng m azkur saxovatli fasl m anzarasini chizadi: H ar baig tilla tu sin olib, Shildirashib t o ‘kiladi, O lm a shoxi olm asini K o‘tarolm ay bukiladi. H ar m uyushda t o ‘p -to ‘p xirm on, Tog‘-to g ‘ b o ‘lib uyuladi. Kuz hosili o m borlaiga M ashinalab quyiladi. Q o'zivoylar pushtasiga Sig‘m ay sek in yum alaydi. K o‘kdan yog‘ib hayot suvi M ayin-m ayin shivalaydi. S h e ’r b o sh id a berilgan ritorik sav o llar m azkur tasvirning t a ’sirchanligini oshiradi. B adiiy asarlarda ko‘p uchraydigan ritorik m urojaat va xitoblar ham xuddi shunga yaqin vazifani bajaradi. Ba’zan yozuvchi asanda ishtirok etuvchi shaxslaiga, tasvirlanayotgan narsa-hodisalarga m urojaat qiladi. Bunday murojaat qilganda, bizda tasvirlanayotgan narsa-hodisalarga nisbatan munosabat bildiriladi. O ybek m ash h u r “T ovushim ” s h e ’rini ritorik m urojaat bilan boshlaydi: Og‘aynilar! Davrimizni Qalbgasolganman. C ho'llardagi sarob izni Onglab olganman. Kurashadi ikki toMqin, Q arab turaymi? Yosh tarixning te m ir q o ‘lin Ketgaburaymi? S hoir “ O g‘aynilar!” deb m urojaat qilish bilan diqqatn i sh e ’rd a o ‘zi ifodalamoqchi bo'lgan fikrga, yoritiladigan masalaga qaratadi. R itorik x ito b la r ezgulikka d a ’v atdir. A bdulla O rip o v “Y u rtim s h a m oli” she’rida shunday xitob qiladi: Esgin, ey bog‘lam in g jam o li kulsin, Moviy nafas bilan to ‘lsin etaklar, U chqur qo'shiqlarga bu o lam to isin . S ha’ningga shoirlar aytsin ertaklar. Esgin, V atanim ning taralsin boli, O, yurtim sham oli, y u rtim shamoli! Bu misolda ritorik xitob dolzarb fikrga qaratilgan. U matnga jonli ruh kiritadi. 2. T a k ro r, kuchaytirish, parallelizm , qaram a-q arsh i q o'yish. A d ab iy o td a muayyan fikmi ifodalovchi so‘z va lboralam ing takrori asosiga qurilgan sintaktik birikm alar h am k o ‘p. U lar ham adabiy figuralar jum lasiga kiradi. B adiiy asarlarda so‘z va iboralar turli o ‘rinda, turli m aqsadlarda takrorlanishi m um kin. Agar so ‘z yoki iboralar bir n ec h a gap , sh e ’riy m isra yoxud b a n d b o sh id a takrorlanib kelsa, bu hodisa anafora d eb ataladi: Bunda hamma, ham m a narsa bor, Bunda qizga tole b o ‘lar yor. Bunda oizu qozonadi ot, Bunda sevgi yozadi qanot. (H am id Olimjon. “Zaynab va O m o n ”). So‘z va iboralaming bir necha gap, sh e’riy misra yoki b an d oxirida qofiyasiz takrorlanib kelishi epifora deb ataladi: Bo‘lub m ag‘ru r o ‘z ganjinasina, N e muhtoj o 'z g a la r ganjinasina. (“G u lv a N avro‘z”). Ba’zan muayyan so‘z va iboralar birinchi m israning oxirida kelib, ikkinchi m isran in g boshida tak ro rla n ad i. Bunday qaytariq tu ta sh ta k ro r d eb ataladi. S h o ir O g a h iy n in g q u y id a g i g ‘a z ali b o sh id an o x irig a c h a shu aso sd a q u rilg a n : U1 yuzi gul n ig o m in g m ehrijam olini ko‘ring, M ehri jam oli u stid a ikki hilolini ko‘ring. Ikki hilolini k o ‘rib qon m asa, m ehringiz agar, Sahifayi orazi uza nuqtayi xolini ko‘ring. N uqtayi xolini k o ‘rib sabr eta olm as ersangiz, Husnu jam oli bo g ‘ida qaddi niholini ko‘ring. Qaddi niholini k o 'rib ko‘nglingiz etm asa qaror, Jo n ko‘zi birla b o q ib o n la’li zilolini ko'ring. La’li zilolini k o ‘rib joningiz etsa iztirob, C horayi holingiz u c h u n shahdi m aqolini k o ‘ring. Shahdi m aqolini k o ‘rub topmasa chora holingiz, N uktaga lab o c h a r chog‘i g'unju dalolini ko‘ring. G ‘unju dalolini ko‘rub, istasangiz m urodi dil, Ogahiydek q u ch u b belin ayshi kamolini ko‘ring. B a 'z a n so ‘z va iboralar sh u n d a y tartibda joylashtiriladiki, g o ‘yo binning m a ’nosi keyingisi to m o n id a n ku chaytirib , rivojlantirib b o rilgan dek b o ‘ladi. Bu kuchaytirish deb ataladi. K uchaytirish ham boshqa figuralar kabi hayajonni oshirishga, muayyan uyg‘unlik vujudga keltirishga d a’vat etadi. G o h id a ikki yoki u n d a n o rtiq o ‘xshash hodisa bir-b irig a yaqin sintaktik q u rilm a la rd a y o n m a-yon q o 'y ib qiyoslanadi. Bunday figura parallelizm deb ataladi. Parallelizm o ‘z vazifasiga ko‘ra o'xshatishga yaqin turadi. U xalq og‘zaki ijodida h am keng q o ‘llaniladi. U n i xalq maqollarida ham ko‘rasiz: “Boy boyga b o q a r , suv soyga o q a r” , “O sh n in g ta ’m i tuz bilan, o d a m n in g t a ’m i so ‘z b ila n ” . P a ra lle liz m la r yozm a a d a b iy o t nam unalarida n a rsa-h o d isan in g , his- tu yg'uiam in g aniq-ravshan aks etishiga ko‘maklashadi. H am id Olimjon “Zaynab va O m o n ” poemasida Zaynab hayotini dangal ko‘rsatishda parallelizmga murojaat qiladi: Endi u n in g h a r narsasi bor, Endi unga h am m a gap tayyor, O dam zod gulistonida, Saodatning baxt bo'stonida, Orzulaiga to‘liqdir ko‘ngil. Vahimasiz osoyishta dil 0 ‘ziga bir yo‘ldoshni istar, Bir qadrdon sirdoshni istar. 3. A ntiteza. Bir yoki bir necha h o d isan in g belgilarini o ‘z a ro a lo q a d o r holda tasvirlanishi k o ‘p uchraydi. B unday figura qaram a-qarshi q o ‘yish yoki antiteza deb ataladi. A ntiteza ko‘p in ch a an to n im so‘zlar orqali hosil b o ia d i. B uni yuqorida sh oir Erkin V ohidovning “ Barcha shodlik senga boM sin...” she'ri misolida ko‘rgan edik. Antiteza ham parallelizm kabi xalq og'zaki ijodida keng tarqalgan. Bunga iqror b o'lm oq u ch u n quyidagi xalq m aqo llarin i eslash kifoya: “ Bug‘doy noning boMmasin, b u g ‘doy so‘zing b o isin !” , “Yaxshi s o ‘z- jo n ozig‘i, yom on so ‘z-bosh qozig‘i’\ “Yaxshi topib gapirar, y o m o n q o p ib gapirar”. H am id O lim jon O m onning kishilar o ‘rtasida o b ro ‘- e ’tib o r to p g an lig i, yaxshi nom chiqarganligini ko‘rsatish u c h u n antitezani ishga soladi: El so‘ylarkan doim yom onni, Atamaydi h ech b ir O m on ni. B a'zida sukut figurasi ham yordam ga keladi. Bunda nutqdagi ayrim so ‘z!ar tushib qoladi, yozuvda ko‘pincha ular o ‘rniga ko‘p nuqta qo'yiladi. Ju d a qattiq hayajonlanganda, o ‘z fikrlarini to iiq va m antiqli ifodalay olm aydigan kishining nutqini berish m aqsadida m azkur figuradan bahra olinadi. A sqad M u x to r “Tug‘ilish” rom anida o ‘g‘rilik qilib, poyezdda Pochchayev to m on idan quvilgan va Ju m an tara fid an qoplar orasiga yashirib q o ‘yilgan Bekning h ay ajo n li his- tuyg‘ularini, betartib nutqini bayon etishd a sukut figurasidan naflangan: — O ting nim a? - dedi Jum an bolaga. - B e k . — 0 ‘z otingm i? — O ta-o n an g bormi? — D adam bor. — Qayerda? — Bilm aym an. — X o ‘sh... Bu ishni o ‘zing bilib qilyapsanm i yo birov o 'rg a td im i? Sukut ayrim hollarda tasvirlanayotgan narsa va h o d isalam in g n ih o y atd a m urakkabligini, so‘z yordam ida t a ’riflanishi qiyinligini anglatish u c h u n q o ‘l keladi. Asqad M uxtorning “C h in o r” rom anidagi Akbarali o ‘zining b ir odam halokatida aybdorligini, soxta sh u h ra t bilan yashab yurganligini tu sh u n ib y e tg a n d a n keyin S hodasoydan b u tu n lay ketadi va bu h o d isan in g m urakkab sab ablarin i onasiga tu sh u n tirib berolm aydi. Sukut bu h o latn i ifodalashda ish beradi: “Sharofat xola shum x ab a r eshitgandek, ichidan qaltirab ketdi. Yo‘q, b u gap n in g m azm unidan em as, o ‘g‘lin in g g ‘alati tovushidan seskandi. —. B utunlay-a? — B oshliqlaring bilan chiqisholm adingm i? — N ega axir, bolam? — Y o b iro r ish qilib q o ‘ydingm i? — Y o‘q! Y o‘q! Yo‘q!-deb b ird an lovullab ketdi Akbarali. B o‘g ‘ilib o'shqirdi. — K e ts a m h a q q im y o 'q m i ? Is ta g a n jo y im g a b o r o lm a y m a n m i, so ‘rayverasizmi?-U asabiy holatda yoqasini bo'shatib, taraqlatib derazani ochib y u b o rd i” . 4 . In v ersiy a, asindeton va polisindeton. Ba’zan gap b o ia k la r i m atnda o datdagidan boshqacharoq tartib d a o ‘rin oladi. Bu hodisa inversiya deb ataladi. Yozuvchi o ‘zida katta m azm unni mujassamlashtirgan so‘zlam i gapda o‘zgacharoq ta rtib d a joylashtirish yo'li bilan kitobxonni unga jiddiyroq aham iyat berishga u n d ay d i. O ybek “ Bolalik” asarida ko‘p o ‘rinlarda gap b o ‘laklarini gram m atik q o id a la rd a n farqli holda keltiradi va o (zi istagan so‘zga m antiqiy urg‘u berib, kitobxonning diqqatini unga qaratadi: “Olisdagi to g la r xavolimda juda yaqinday k o ‘rin ad i m enga” , “Tabib qattiq ta n g ‘ib bog‘laydi oyog'im ni” , “O tda dalalar, q irla r osh ib u zo q yurishni sev a m a n o ‘zim ham ” . Inversiya nazm iy asarlarda k o ‘pincha she’r unsurlari, xususan, vazn, turoq, qofiya, b an d taqozosi bilan h am kelib chiqadi. “Zaynab va O m o n ” dagi quyidagi m isralar fikrim izning dalili: Kirib keldi jim gina A nor, Q ovog'idan yog‘a r ed i qor. B a’z a n ad ab iy asarlarda k o ‘p la b uyushiq bo'lak lari kelgani holda, ular orasida bironta ham bogMovchi b o ‘lmaydi. Bu hodisa, ya’ni uyushiq bo'laklaming, s o ‘z va g ap lam in g m atn d a h e c h b ir b o g ‘lovchisiz jo y olishi asin deton deb ataladi. Asindeton nutqqa m a’lum shiddatkoriik bag‘ ishlaydi va odatda tez almashib tu ra d ig a n m anzara yoki his-tuyg‘u lar tasvirida duch keladi: K o‘m -k o ‘k, K o‘m -k o ‘k... K o'klam quyoshidan ko‘kargan qirlar, P o la t yag'rinlam i K o‘targan yerlar K o'm -ko'k!... SaJqin saharlarda uyqudan tuigan, Buioq suvlariga yuzini yuvgan, M arm ar havolarning qo‘yniga cho'mgan, Zilol bo'shliqlarga keng quloch qo‘ygan, Mustaqillik ishqi bilan yongan dalalar, ko‘m -ko‘k... (H am id Olimjon. “ Baxtlar vodiysi”). A ksincha, badiiy asarlarda bir yoki bir n e c h a gap davom ida k o ‘p la b bog‘lovch ilarqo‘llanishi hollari ham yo‘q em as. B unday hodisa po lisín d eto n deb ataladi. O datda, yozuvchilar b o g lo v c h ila m i qoMlash yo‘li bilan p o e tik nutqning ayrim qism larini alohida ajratib ko ‘rsatishga, so‘zlarning m a’n o sin i ta ’kidlashga harakat qiladilar. Bog‘lovchilardan u n u m li foydalanish hodisasi Alisher N avoiyning nasriy asarlarida ko‘p u ch ray d i, un in g “ M ah bu b u l- q u lu b ”idan oiingan quyidagi parchada “v a” b o g ‘lovchisi bir necha m a rta takrorlangan: “A m m o ba’d fuqaroning gadoyi va g‘aroib masturalaming chehrayi kushoyi al-faq ir u l-h a q ir A lisher-al-m ulaqqob Ibn -N av oiy... m u n d o q a rz qilur va adosin farz bilurkim , bu xoksori parish on ro ‘zg‘o r shabob o v o n in in g bidoyatidin kuhulat zam onining nihoyatig‘a d av ro n voqiotidin va s ip e h r i gardon hodisotidin va d ahri fitnangiz b u q a la m u n lig ‘idin va zam onayi r a n - gom iz gunogunlig‘idin m uddati m adid va ahli b a n d h a r nav’ shiq va s u ra td a aqdom urdum va h ar tavr suluk va kisvatida y ugurdim ” . Badiiy til nazariyasining yuqorida qilingan tah lili asosida quyidagi x u lo - salarga kelish m um kin: Badiiy til tarixi quyidagi uch katta davrga b o ‘linadi: a) qadim gi tu rk iy til davri (XI asrg ach a); b) eski o ‘zbek tili davri (XII asrdan X IX asrgacha); v) milliy til davri (XIX asrdan bosh lan ad i). Qadim gi turkiy til hozirgi oddiy kitobxonga lu g 'atsiz anglashilarli emas. Eski o ‘zbek tilida esa kitobiylik, jimjimadorlik m avjud edi. Badiiy tilni estetik va lingvistiko'rganish bor, ularni aralash holda tekshirib b o lm ay d i. Til badiiy asa rn in g shakli em as, faqat shakl yaratish vositasidir. Y a’ni til m azm un va shaklni b o g ‘laydi. Til obrazga nisbatan shakldir, obraz esa asar g‘oyasiga nisbatan shakldir. “ Badiiy til nazariyasi...ad ab iy o t nazariyasiga oid m asalalarning birinchi qatorida turadi” . Poeziya tilining xususiyatlarini, aw alo , ikki turga ajratish mum kin: I. Faqat poeziya tilining o ‘zigagina x o sb o ‘lgan xususiyatlar. II. Proza tilida m av ju d , am m o poeziya tilida y anada b o ‘rtibroq turgan xususiyatlar. Bu xususiyatlar uchta: 1) his va yangi ilg‘o r fikr; 2) serbo‘yoqlik; 3) siqiqlik (lak o n izm ). Faqat poeziya tilining o ‘zigagina xos boMgan xususiyatlar quyidagicha: 1) poeziya tilin in g ad a b iy tu rla r va poetik ja n rla r tabiati taqozo etadigan o ‘ziga xos xususiyatlari; 2) musiqiylik (asosiy elem en tlar: ritm , qofiya, ban d ); 3) poeziya tilin in g o 'z ig a xos b o ‘lgan slilistik vositalari, so‘z o 'y in lari, harfiy obrazlar; 4) poeziya tilining m orfologiyasi va sintaksisi bilan b o g iiq bo 'lgan o ‘ziga xos xususiyatlari (inversiya). Nasr tilining proza tilida mavjud bo‘lgan, ammo poeziya tilida bo‘rtibturadigan xususiyatlaridan tash q ari boshqa tom onlari ham y o‘q em as. Poeziya tili qayta tashkil qilinsa, p ro z a tili j o ‘ndir, soddalik, aniqlik, k o ‘ptarm oqlilik, tarixiylik, xarakter yaratish p ro z a tilining m uhim fazilatlaridir. Prozaning saj’ va b m isralar va b a n d la rg a ajratilm agan asarlar h a m prozaga kiradi. “ Q u r’oni K a rim ”ning ayrim o y a tla ri hazaj, rajaz bahrlariga m os keladi, am m o ular s h e ’r e m a s , K o m iln in g “T av il” asari aruzda, lekin u sh e ’r em as, chunki u misralar va bandlarga ega emas. Badiiy til (va u n in g tarix i ham da nazariyasi), um um xalq tili va adabiy tiln in g bir b o ia g i sifa tid a , m urakkab, ko‘pqirrali hodisadir. ^ Badiiy tilning b u n d a y vositalari ilgari she’r s a n ’a tlari yoki ilmi b a d i’ deb atalgan , ularni a ra b c h a -fo rsc h a m urakkab atam a la r bilan izohlash an anaga ayiangan. I V b o b BAD1IYLIK Badiiylik deb, asarlarni adabiyotning iste’d o d ustuvorligi va xosiyati (spetsifikasi). an ’a n a va yangilik, m ahorat ham ta ’sirchanlik m uam m olarini o ‘z ichiga oigan holda baholash usuliga aytiladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi FA Alisher N avoiy n o m id ag i Til va adabiyot institutida adabiyot d a badiiylik muammosi ishlab chiqildi. Bunga ko'ra, badiiylik adabiy asarga baho berish mezon (norm a)lari t o ‘g ‘risidagi ilmdir, uni barcha kitobxonlar bilishi lozim . Tekshirishda shu narsa ayon b o ‘ldiki, badiiylik m ezo nlari beshta, u la r iste’dod, xosiyat, a n ’ana va yangilik, mahorat va t a ’sirchanlikdir. Badiiylik “badaa” deganda arabcha fe’l (masdar)dan olingan bo‘lib, “yangilik yaratish” degan m a’noni bildiradi. Haqiqatan, badiiy asar milliy adabiyotdagina em as, balki ja h o n adabiyotida ham ohorli (o rg in al), yangi hodisa b o ‘lishi shart. “ Badiiyliksan’at sohasigadoir ijodiy m ehnat m ahsuliga m ansub bo'lgan ichki (tuzilish) xususiyatlarini aniqlovchi m u rak k a b , uyg‘un birlik (k o m p - leks)dir” . Iste’dod-m ezonlam ing birinchisi va asosiysi. Iste’d o d va boshqa m ezonlam i ham O ybekning “ N avoiy” rom ani m isolida estetik tahlil qilib k o 'ra m iz (“ N avoiy” rom ani 1942-yili yozib tugallangan, 1944-yili bosilib ch iq q an ). H om il Yoqubov, M atyoqub Q o‘shjonovlarning yozishiga qaraganda, O y bek iste’dodli yozuvchilardan biridir, badiiy asar yaratilishining bosh sabablaridan biri muallifning iste’dodli ekanligidir, iste’dodsiz yozuvchi yaxshi badiiy a sa r yoza olmaydi. H ar qanday ta la n t asosida layoqat, qobdlik, q odirlik turadi, layoqat o ‘ta sezgirlik va faoliyat (praktika) bilan bog‘liq. ü ila n t, um um an , ham m ada bor, u biron so h ad a b o ‘ladi, m asala u n i e r ta sezib, yuzaga chiqarishdadir. Talant tug‘m a b o ‘lmaydi, uning nishonalari tu g ‘m a b o ia d i, kuzatuvchan- lik, mustaqillik, xotira o ‘tkirligi, xayolchanlik, individuallik ravnaqi talan tn in g paydo bo‘lishiga olib keladi, am m o u doim o tashqi ta ’sirga m uhtoj, qiziqishga qaraydi. Talant taraqqiyot uchun zarur, u jam iyatni tez o ‘stiradi. Talant ^rekcha m ezon deganidirva u darajalarga ega. Talant ishini yaxshi, tez va sifatli bajaradi, am m o inson o ‘zida nim aga talan t borligini bilishi lo zim va u bilan maxsus shug‘ullanishi kerak. Talant shu sababli shaxsiyat, bilim donlik (bilim , dunyoqarash va m alaka), yetarli m e h n a t qilish, sharoit m avjudligi kabi m asalalarga bo g ‘liq. Q atag‘onlik davrida ijod u chu n yetarli sharoit yo ‘q edi. Talantli b o 'lish n in g bu shartlari Oybekda mujassamdir. Y ozuvchilik d arajalari havaskorlik, yosh yozuvchilik, talantli yozuvchi deb tanilish, s a n ’atkorlik, buyuklik, geniallik (daholik) va titan (gigant)Iikdir. O ybekni genial yozuvchi deb bem alol aytish m um kin. G enial inson buyuk shaxsgina emas, balki xalq va millatning tug‘ilishi va taraqqiyotiga oid jamiyatdagi yetilgan m u a m m o la rn i o ‘z vaqtida dadil k o ‘ta ra d i va ularni oson h al qilib beradi. “G eniallik jam iy at hayoti uchun tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan, ijodda ifodalangan oliy darajadagi layoqatdir” . U mislsiz va betakrordir, o ‘tm ishning boy m adaniy m e ro sin i t o ‘la, tez va chuqur, ijodiy va tanqidiy o ‘zlashtirib oladi. G enial inson favqulodda tez ijod qiladi va serm ahsuldir, u eski, yaroqsiz norm a, ko‘rsatm a va a n ’analam i, kerak b o 'lg an d a, dadil rad etadi va buzadi. G enial odam k o ‘p q irrali b o ia d i, ko‘p tilni biladi, b ir necha tilda ijod etadi. Ijodi olamshumul va umum insoniy ahamiyatga ega bo‘ladi. “Navoiy” romanining jahonda yigirmadan ortiq tillaiga taijima qilinishida buni yaqqol ko'rish mumkin. Bu roman o ‘zbek adabiyotini XX asrda jahon miqyosiga olib chiqqan asarlardan biridir. Turkiy xalqlar ic h id a n chiqqan “titan sh o ir” d eb Alisher N avoiyni aytish m um kin, C hingiz A ytm atov ham titanlikka qarab borayotir. Qisqasi, Iste’dod badiiylikning b osh m ezo n id ir. B adiiylikning ik k in ch i m ezoni xosiyat (adab iy o tn in g spetsifikasi)dir. A dabiyotning xosiyati obrazlilik, uning til orqali ifodalanishidir. A dabiyotda narsa, hayvon, p a rra n d a obrazlari ham bor, am m o inson hayoti ular orqali, ko‘chm a m a’n o d a k o ‘rsatilgan b o ia d i, biroq inson obrazini bevosita yaratish adabiyot m arkazida tu ra d i, bu sohaning biro n m asalasini uningsiz hal qilib b o ‘lm aydi. B u n d an ta sh q a ri, adabiyot adabiy tu rlarg a , adabiy tu rla r adabiy jan rla rg a b o 'lin a d i, h a r b ir adabiy tu r va h ar b ir j a n r o ‘ziga xos xususiyat va tuzilishga molik. Bu “adabiy texnika” deyiladi. U adabiyot xosiyatining m uhim tom onidir. U m um an, obraz yaratish om illari ko‘p. U lar konflikt, sujet, kompozitsiya, ijodiy m etod, tip ik lash tirish , individuallashtirish, badiiy to ‘qim avauslubdan tashkil topadi. “ K onflikt lo tin c h a , t o ‘qnashuv, xarakterlar, g ‘oyalar, ruhiy holatlarning qarshilik ko‘rsatishidir” . “ N avoiy” rom anida konflikt adolat va adolatsizlikning o ‘z a ro kurashi asosiga q urilgan. K uchlar-kishilar uchga b o ‘lingan, ad o lat tarafdorlari Navoiy boshchiligidagi S ultonm urod, A bdurahm on Jom iy, X o‘ja Afzal, Arslonqul, Z ay n id d in , D ildor, Darveshali va boshqa ko ‘pgina ilm ahli, s a n ’at nam oyandalari h ayoti negizida oldin xalq m anfaati va adolat masalasi tu ra d i, ham m a n arsan i shu jih a td a n hal qilish lozim , deydilar. Lekin bosh vazir M ajididdin, A m ir M o ‘g ‘ul, T o ‘g‘onbek, Y odgor M ireo va boshqa salbiy yo'nalishdan iborat ikkinchi guruh hirinchi guruhga nisbatan teskari ish tutadi, ularning ijtimoiy-siyosiy faoliyati asosida, eng a w alo , shaxsiy m an faat, xalq va davlatni talo n -to ro j qilish tu rad i. U chinchi y o ‘n alish -m u n o fiq lik va ikkiyuzlamachilik, shoh Husayn Boyqaro uning yagona yetakchisidir. U vaziyatga qarab, goh Navoiy tom oniga, goh M ajididdin to m o nig a o ‘tad i. Oxiri uning nabirasi M o 'm in M irzo an a shu riyokorlikning q u rb o n i b o 'lad i. Konilikt ro m anda xalq dostonlari a n ’analariga o'xshagan h o ld a, ijobiy hal qilinadi, y a’ni oxir Navoiy boshliq b o ig a n adolat g u ru h in in g m aqsadi yengadi, adolatsizlarguruhi yengiladi, M ajididdin zindondan b u tu n m o l-u dunyosini davlatga berish yo‘li bilan qutuladi, Nizom ulm ulkning terisiga som on tiqiladi. Sujet qahram onlar xarakteri tarixi sifatida konfliktga suyanadi va u beshta elem e n td a n iborat, ular ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulm inatsiya va yechim dir. Ekspozitsiya “ Navoiy” rom anida l-III boblarda berilgan, am m o u bundan keyingi boblarda ham (yoyiq holda) davom etadi. H usay n B oyqaro podsho ek a n lig i, Z ay n id d in , S u lto n m u ro d , M ashh adiy ta la b a lig i, D arveshali Navoiyning ukasi ekanligi ayon b o ia d i, X o‘ja Afzal esa Navoiyning do'stlaridan biridir, T o ‘g ‘onbek M ashhadiyning m adrasadagi m e h m o n i va hokazo. Ekspozitsiya rom andagi qah ram o n lar bilan dastlabki tanishishdir. “ Navoiy” romani sujetining tuguni shunday shakllanadiki, Navoiy haqiqiy ahvoldan kelib chiqib, podshoh atrofidagi p arv o n ach i M ajid id d in , A m ir M o 'g 'u l, qim orboz vazir N izom ulm ulkni “itla r” d eb atay d i, shohni esa shu itla r ichidagi “q o p lo n ” d eb biladi. X o ‘ja A bdulla b o sh liq so liq ch ilar xalqni talaydi. Yodgor M iizo isyon qiladi. M am lakat b irto m o n d a n tem uriyzodalar, boshqa tom o ndan soliqchilar zulm iga qarshi b o‘lgan o dd iy xalq isyoni ichida qoladi. Soliqchi T o ‘g ‘onbek A rslonqulga unashtirib q o ‘yilgan D ildorni olib q o c h a d i. S h ah o b id d in o ‘n m in g d in o rlik v a q f m u lk in i o 'z la sh tira d i. P o d sh o h n in g bosh, sevimli xotini X adichabegim ic h u v c h a n , y engiltabiat, hiylagar sifatida taniladi. B ayqaro boshliq erkaklar, X a d ic h ab eg im boshliq ay o llar h a r kuni ichkilik-bazm i jam sh id qiladilar (fiqh ga oid b a ’zi eski m anbalarda aytilishicha, mast qiluvchi bu ichimlik shariat to m o n id a n e ’tiro f etilgan va oqlangan, chunki u maxsus tayyorlangan, b iro q ro m and a bu haqda aytilm agan). O m m a isyonini, M ajididdin aytishicha, q ilic h o rq ali bostirish lozim . Navoiy fikricha, adolat o ‘rnatish, zolim larni ja z o la s h kcrak. Y odgor M irzo n in g siyosiy isyonini M ajid id d in jan g orqali b a r ta r a f qilish m um kin desa, N avoiy uni hiyla, aql-zak o v at orqali yengish, q o n t o ‘km aslik kerak, deydi. A m m o isyonlar y an g id an b o sh lan averadi, tin c h im a y d i. N atijad a, davlatni boshqaruvchilar, uning ichki va tashqi muxoliflari o ‘rtasidagi kurashni o ‘z ichiga oluvchi tugun paydo b o ‘ladi. Bu tu g u n v o q ea rivojini taqozo etadi. V oqea rivoji sujetning uchinchi elem entidir. V oqea rivoji rom anda N avoiy va uning d o ‘stlari ham da raqiblari faoliyati b ila n belgilanadi. M am lakatda z o ‘ravonlik avj oladi. A ka-uka bir b o ‘zchining qizini o ‘ldirib qochib ketadi, Navoiy ulam i toptirib, hibsga oldiradi. N avoiy isyo nkor Y odgor M irzoni uxlab yotgan joyida qoMga oladi, shoh uni qatl ettiradi. T o ‘g ‘onbek Dildorni oiib qochib ketib, Majididdinga, Majididdin esa podshohga sovg‘a qiladi. Majididdin buning uchun parvonachi b oiadi. Dildor Navoiy x ati o rq a li zin d o n d an ozod qilinadi. U qorovulni yaralab, haram dan qochgani u ch u n zindonga solingan edi. Navoiy natijada xalqparvar, insonparvar, adolatp arv ar, xaloskorboM ibgavdalanadi. U amirlikka tayinlanadi. Podshoh M irqobilni N av o iy ustidan p in h o n a jo su s qilib'belgilaydi. M ajid id d in N avoiyning d u sh m an larin i yig‘ib, shoir ustidan podshohga shikoyat xati uyushtiradi, unda N avoiyga ikkita ayb qo‘yishadi, birida Navoiy davlat xazinasini obodonchilik uchun sovurgan deyiladi; ikkinchisida, Navoiy B oyqaro o ‘rn ig a u n in g o ‘g ‘li B adiuzzam onni shoh qilib ko‘tarm o q c h i deb ayblanadi. H a r ikki q o ‘yilgan ayb h am tu h m at edi. B oyqaro, M ajid id d in , T o ‘g ‘o n b ek N avoiyni nim a qilish kerakligi haqida fikrlashadi. T o ‘g ‘onbek Navoiyni yo‘qotishni taklif qiladi. Oxir shoir Astrobodga hokim qilib y u b o rilad i, asli bu surgun edi. N avoiyni yo‘qotish m asalasida Husayn Boyqaro taraddudlanadi. Majididdin Astrabodga-Navoiyga Abdusamadni bakovul qilib yuboradi. A lisher N a v o iy davlatda islo h o tlar o ‘tkazish m asalasini q o ‘yadi, bu islohotlarning asoslari quyidagicha edi: 1) “Jam ik i m u q ad d aso td an xalq s o ‘zi aziz” (421-bet). 2) “ M am lak at, davlat, el-ulus sulh va osoyishtalikka nihoyat tashna ekan, hayot va sa lo m a tlik yolg‘iz shu kalim aga b o g iiq ” (432-bet) (am m o bu o ‘sha davrda “im konsizdir”). 3) “ M a m la k a t b oshida tili bilan dili bir b o ‘lgan, yolg‘iz xalq m anfaatini o ‘ylagan, oliy ru h li, po k vijdonli in so n lar turm as ekan, hayot sabzasi tobora so‘lu r” (378-bet). 4) “ B e h u d a q o n t o ‘km ak, y u rtn i parchalam oq dan azim g u n o h y o ‘q ” (376-bet). 5) “ H a tto to jd o r podsho ham davlat va xalqni o ‘z kayflari uchun o ‘yinchoq qilm oqqa haqli em as” (417-bet). 6) “ D avlatning q o n u n va qoidalari oldida shoh-u gado b arob ar” (381 -bet). V oqea rivoji N avoiyni nazariyotch igina em as, balki am aliyotchi sifatida ham ko ‘rsatadi. K ulm inatsiya shuki, Abdusam ad sh o ir sho‘rvasiga zahar solib beradi. Buni Navoiy oshpazning oyoq olishi va kayflyatidan sezib qoladi. Sho‘rva itga beriladi, it o ‘ladi. A b dusam ad qochib ketadi, am m o uni, sim i yashirish va ishni “yopti- y o p ti” qilish uchun, suiqasdni uyushtirgan M ajididdin va boshqalar o 'ld irib yuborashadi. Yechim quyidagicha: Navoiy Badiuzzam on bilan sulh tuzadi, Balx shahri B adiuzzam onga beriladi. Shoir fikricha, B ad iu zzam o n n in g o ‘g ‘l* M o ‘m in M irzoning qatl qilinishida xalq ayb dor em as, shun in g u c h u n urush qilish, u n d a xalq qonini to ‘kish nohaqlikdir. Ig‘vogar N izo m u lm u lk o ‘rniga X o ‘ja Afzal bosh vazir b o la d i. N avoiy tarki vatan q ilm o q c h i edi, u, yaqinlari bergan m aslahatga ko‘ra, bu fikrdan qaytadi. N avoiy asli yum shoq ko‘ngil, nozik ta ’b, ziyrak, sezgir, d o n o , ishbilarm on b ir kishi sifatida gavdalanadi. A rslonqul T o ‘g‘on b ek n i oMdiradi, qilich, k am ar va o tin i Navoiyga dalil sifatida olib keladi. Majididdin hajga ketadi. Alisher N avoiy vafot etadi. Sujet Navoiyni adolatli podsho g ‘oyasi uchun kurashuvchi va tem uriylar saltanatini himoyaga oluvchi etib ko'rsatishga qaratilgan. Kompozitsiya sujetni boblaiga ajratish orqali n am o y o n b o ‘ladi. Yozuvchi boblarda goho voqeani uzib qo‘yib, uni keyinroq boshlash va izchillashtirish yo 'lidan boradi. Bayon qiziqarlidir, voqea kitobxonni o ‘z ketidan ergashtirib ketadi. Roman realistik metodga usuliga mansub. Bu hoi m avzuni tanlash, tasvirlash va baholashda aniq k o ‘rinadi. Y ozuvchi Navoiy biografiyasi asosida davrni, faol jam iyatning rivoj to pgan darajasini real jo n la n tirg a n . N avoiy o ‘zining m urakkab hayoti jarayonida haqqoniy ko‘rsatilgan. V o q ealar silsilasi sababiy b o g ‘lanish orqali shakllanadi va N avoiy x arak terin i jo n li g avdalantirishga xizm at qiladi. N avoiy obrazi XV asr u ch u n tip ik , ay n i h o ld a, inson va tip sifatida individual, u n d ad o n o , irodali, m utafak k ir b ir davlat arbobini ko‘ramiz. Boyqaro, aksincha, m unofiq shoh, M ajididdin esa ochko‘z, g‘alamis b o sh v az ir; N a v o iy , H u say n B o y q aro , X a d ic h a b e g im , M a jid id d in , N izom ulm ulk, Badiuzzam on, M uzaffar M irzo, Y o d g o r M irzo tarixiy shaxs; A rslonqul, Dildor, T o ‘g ‘o n b e k to ‘qim aobrazlardir. H a r ikki tip d ag i qah ra- m o n la r ham badiiy t o ‘q im a d a n b e b a h ra em as. N a v o iy x a ra k te rin in g jozibadorligi badiiy to ‘qim a sam arasi hamdir. H usayn Boyqaroning inson va podsho sifatida b ir q a n c h a ojiz to m o n lari bor. Raqiblar va yulg‘ichlar bundan foydalanadilar. Bu ojiz tom o n lard an biri uning aysh-u ishrat va xotinbozlikka mukkasidan ketishidir. H aram da turkm an qizi G ulsanam o ‘zini o'ld irad i. Q izlar shohga to ‘xtovsiz n az ir qilib turiladi. B oyqaro oddiy xalqdan c h o ‘chiydi va unga past n a z a r bilan qaraydi; u h atto N avoiyga ham uncha ishonm aydi. Navoiyni yo‘q o tish t o ‘g ‘risidagi taklifga q a t'iy qarshi chiqolm aydi. Bu esa, uning inson va sh o h sifatida o ‘z in i-o ‘zi boshqara olmasligini ko‘rsatib turadi, shu holat uni riyokoiga aylantiradi. Podsho shaxsiyatidagi bu kam chiliklar A m ir T em ur asos so lgan , m arkazlashgan davlatni tan az zu ! yoqasiga olib kelib q o ‘yadi, bunga qarshi tu rg an N avoiy harakatlarining ko ‘p incha zoye ketishiga olib keladi. Biroq H usayn B oyqaro shoir, ilm parvar, harbiy ishni biluvchi, tajribali kishi. U N avoiyning turkiy til (o'zbek ti1i)ni oliy m aqom ga ega qilish taklifini m a’qullaydi. A m m o u A m ir T e m u r darajasid a tu rad ig an ta d b irk o r shoh emas. M ajididdin m ijoz jih a tid a n asabiy, qiziqqon, am m o ayyor va firibgar bir shaxs, b u n d a y k ishilar, o d atd a, m urakkab o dam deyiladi. N av karlar xalqni talaydi. B oyqaro esa m aoshi oz deb, ularni him oya qiladi, bu tuturuqsizlik Navoiy tom onidan qoralanadi. Majididdin o‘ziga naziretilgan Dildomi podshoga lo z im to p a d i. U x u sh o m ad n i ham joyiga q o ‘yadi. Bazm , ichkilikbozliklarni tashkil qiladi, h a tto Shayxulislom ham m astlikdan behush b o ‘lib yiqilib qoladi. Pista, b o d o m la rg a o ltin , kum ush q o plab sochishadi. Bu d abd ab alar xalq hisobiga ed i. M ajididdin dunyoviy ilm larni sevm aydi, m u d arris olim S u lto n m u ro d n i dunyoviy bilim lam i tashlarb, diniy ilm bilan shug‘ullanishga taklif qiladi. N izom ulm ulk M ajididdinni fosh etadi. U ning aytishicha, xalqdan kelgan m ablag'ning yarm i M ajididdinning uyiga tushirilgan. T o ‘g ‘o n b e k k a tta y erd o rlar zakotini ozaytirish y o‘li bilan u lard an k o ‘p m ablag' olishni M ajididdinga maslahat beradi; u M o‘min Mirzoni qatl etishda qatn ash ad i va o x ir q o ch ib borib Y odgor M irzo xizm atiga kiradi, Y odgor Mirzo o ‘ldirilgach, yana M ajididdin huzuriga keladi. M uzaffar M irzo davlat hisobiga h ad d an tashqari katta, hasham atli t o ‘y qilib uylanadi. A bdusam ad bakovul Navoiyni o ‘ldirish uchun ko‘p dinorga M ajididdinga yollanadi. 0 ‘tm ish a d a b iy o ti yutuqlarining kelgusi adabiyot to m o n id a n tanq id iy va ijodiy o ‘zlashtirilishi, bu muvaiTaqiyatlarning m ustahkam lanishi, anglanishi; shu orqali g ‘oyaviy -badiiy jih a td a n , yangi yetuk obrazlar orqali badiiy idrok etilishi a n 'a n a d ir. N ovatorlik adabiyotning m azm u nan va shaklan yangi q ah ram o n , yangi ijodiy m eto d , yangi uslub, yangi badiiy aslaha bilan yangilanishi va boyishidir. “ N avoiy” rom ani adabiyotning ana shu qonuniga bo‘ysunib yozilgan. U nda ilg‘or adabiy a n ’analar qayta ishlanadi va yangilanadi, zam on talabi, taq o zo si, didi orqali rivojlantiriladi. R om an ja n rid a ilk m arta Navoiy xarakterini ijod qilish yangilikdir. Buyuk shoir ko‘p to m o n lam a ko‘rsatilgan. U adolat uchun kurashadi va uning g'alabaga tantanasiga erishadi. S ultonm urod D ildom i sevadi, am m o buni Arslonqulga bildirmaydi, chunki Arslonqul ham D ildom i sevadi. Bunda sevgiga yangicha m unosabat aks etgan. Y aqinlik, g ‘o y adosh lik shuni taqozo qiladi. R om anda ot va p arranda obrazlari ham uchraydi va ular turli vaziyatlarda ko‘reatilgan. Shoir qushga katta m ehr ko‘zi bilan qaraydi. Bunda tabiatga buyuk ehtirom yorqin ko‘rinadi. Tarixiy shaxslarga tarixiy haqiqat nutqayi n a z a rid a n yo ndashilgan. X adichabegim ning ayyorligi vayovuzligi, H usayn B oyqaroning beqarorligi, ichkilikka ruju q o ’yishi, m aishiy-axloqiy ay n ish i, M ajididdinning o ‘t a ochko'zligi shu jum tasidandir. 0 ‘tmish folklori va adabiyoti boy merosga ega edi. 0 ‘zbek xalqi qahramonlik, romantik hamda m um toz yozma eposi J a h o n va m usulm on Sharqi xalq og‘zaki va yozma eposiga ega. Firdavsiyning “Shohnoma” , Navoiyning “Xamsa” asadari alohida ajralib turadi. Yaqin o ‘tm ishda Abdulla Q odiriyning “0 ‘tgan kunlar” , ChoMponning “ Kecha va kunduz” , Sadriddin A yniyning “ Q ullar” rom anlari m ashhuredi. Oybek “ N avoiy” rom anida bu ulkan ichki va tashqi a n ’analarni o ‘rgandi va o ‘ziga tegishli xulosa chiqardi. “ Navoiy” rom ani birinchi tarixiy-biografik asardir. U nda Navoiy hayoti ilk m aria o ‘z davri ilg‘o r g koyalari fonida, psixologizm (ruhiyat) rejasi usulida, yuksak badiiy idrok etildi. Navoiy obrazi yetuk va barkam ol nasriy, epik xarakter darajasiga ko‘tarildi. Navoiy o ‘z muhiti kishilari doirasida, sababli. shartlangan voqealar ichida real gavdalantirildi va qayta yaratildi “ N avoiy” rom ani XX asr o ‘zbek adabiyotidagina emas, balki butun o'zbek adabiyotida ham badiiy kashfiyot va yangilik b o ‘lib qoldi. “ N avoiy” rom ani O y b ek n i gen ial (daho) yozuvchi darajasiga ko‘tard i, bu rom an Oybekning ja h o n adabiy oti rivojiga q o ‘sh g an m unosib ulushidir. D avrva yozuvchining o ‘ziga xos uslublari ijodiy m etodlar, ya’ni rom antizm va realizm jihatdan farq etadi. “Navoiy” rom anidagi uslub realistik, Oybekning bu rom anidagi uslubi bilan boshqa yozuchilam ing realizm da yozilgan asarlari uslubi o ‘rtasida um um iylik bor. Ayni holda, b u asarlarn in g o'ziga xos uslubi ham mavjud. Oybekning “ Navoiy” romanidagi uslub ham shu asarning g‘oyaviy- badiiy xususiyatlari va bayon tarzida nam oyon b o 'la d i Oybek asar tilin i XV asr “chig‘atoy tili”ga yaqinlashtirishga urinadi, am m o bunda romanning hozirgi zam on kishisiga tushunarli bolishi nazarda tutilgan. Biz yuqorida adabiyotning xosiyatiga kiruvchi obraz yaratish om illan va N avoiy obrazi masalasini tah lil etdik, bu om illardan sam arali n a f olish N avoiy xarakterin in g to ‘laq o n li va yetuk boklishiga olib keladi. M ah o rat m azm un va shakl sohasida b o ‘lishi m u m k in , chunki bu m asala har qanday badiiy asarning butun borlig‘ini q a m ra b oladi. M azm un doirasiga asarning mavzusi, g'oyasi, q ah ram o n i va sujeti kiradi. Biz yuqorida “ N avoiy” rom anining m avzusi s h o ir h ay o tin i aks e ttiris h ekanligini. g‘ova si ado latp arv arlik d an ib o ra tlig in i, q ah ram o n lari a s o s a n N avoiy, B o y q aro va M ajid id d in b o sh q arg an lig in i, sujetin i N avoiy va M ajididd inning o ‘z a ro kurashi tashkil qilishini q isqacha aytib o ‘tgan edik. Navoiy rom andagi b a rc h a qahram onlardan ham aqlli, d o n o va tadbirkorroq qilib ko‘rsatilgan. O ddiy xalq d an ch iq q a n Arslonqul nam oz o ‘qiydi. T o ‘g ‘o n b ek kirsa, zindondagi tutqin M o‘m in M irzo-”Shahzoda to'shak ustida shamga yaqin o ‘tirib q u r’on o ‘qish bilan m ashg‘ul edi” (408-bet). Kom m unistik mafkura zam onida yozilgan bu asa rd a sh u n d ay tasvirlar bo‘lishi yozuvchi realizm i kuchidan shohidlik qiladi va b izn in g yuragim izga jiz etib tegadi (albatta, bu o 'rin la r boshqa kitobxo nlam i b u n d ay qilmasligi m um kin). Oybek “ N avoiy ro m an in i qanday yozdim ” degan m aqolasida aytishicha, N avoiy gigantdir, u haqdagi rom an a w a l ko‘ngilda pishitilgan, yozish m ax- sus tuzilgan rejaga suyanm agan. Oybek “ Navoiy” rom anida asosan u davrdagi sotsial hayotni, k uchli intrigalarni, m urakkab siyosiy voqealarni aks ettirishga tirishdim , deydi. “Navoiy” rom anida tem uriy shahzodalaming o ‘zatx> taxt talashib olib boigan kurashlari tarixiy aniqlik bilan tasvirlanadi va qattiq qoralanadi. “M uallif Navoiy obrazini ishlashda, ayniqsa, katta muvatTaqiyatga erishgan” . “Navoiy” rom ani avtom ing kam olga yetgan badiiy m ahorati bilan bog‘liq. Navoiy o ‘z davrining farzandi sifatida ko‘rsatilgan. Asarda duch kelgan voqea tasvidanavermaydi. Mohiyat ko‘pincha detal (tafsil)lar orqali ochiladi. Navoiy kechqurun tashqariga chiqsa, “kam pir charxining “ h u-huvi” eshitiladi. Shu charxning o ‘zi butun bir davrdan nishon berib tu ra d i” (441-bet). Navoiyning ijod jara y o n lari yaxshi aks etgan, m ahalliy xalqning qiliqlariga aham iyat katta: “ R avshan ko‘rish uchun qo'lini qoshlari ustiga qo'yib tikildi” (340-bet). N avoiy h a r k u n i yetim -yesirlarga osh tarqatadi. Tarixchi keksa M irx o n d , rassom B ehzod va boshqa fan va m adaniyat arboblarining uchrashuvlari zavq-shavq bilan tasvirlangan. M anzara k o ‘p in c h a qahram onning o ‘yi, kayfiyati bilan uyg‘u n chizilgan: “ Elakda elangan u n kabi m ayda qor siypalab yog‘ardi, qancha m arta bu yerda ilk qorni qarshiladi! — D ild o m in g esida ham yo‘q ” (232-233-betlar). Oybek m azm u n n i in ’ikos ettirishda XV astga keng va chuqur kirib boradi. Bu m azm u n a sa rd a o ‘z m unosib shaklini to p o lm a sa, rom an bu nchalik shov-shuvga sabab b o ‘lm asdi. Oybek b u n d an o ldin yozgan “ Q utlug‘ q o n ” rom anida nasriy shakl sirlarini m ukam m al egallagandi. B oyqaro, M a jid id d in , N izom ulm ulk, X ad ich ab eg im , B adiuzzam on, M uzaffar M irzo, M o ‘m in M irzo, A bdurahm on Jom iy, Binoiy, Sohib D oro xarakteri p ro to tip aso sid a yaratilgan. Ilgari shoirlar Alisher Navoiy to ‘g ‘risida ko‘p she’rlar yozgan edilar. Oybek 1937-yili “ Navoiy” dostonini ijod qildi. Oybek “ Navoiy” rom anida h a m , asosiy m atn nasriy b o is a - d a , poeziya nam unalarini ko‘plab keltirgan. U lar ichida o‘nga yaqini fors-tojik tilida, o ‘n beshdan ortig‘i o ‘zbek tilida, sh e ’rlar Navoiy, Jom iy va H usayn Boyqaroga m ansub, ja n r jihatdan g 'azal, ruboiy, m ustazod va boshq a shakllarga kiradi. “X am sa” dan keltirilgan m isollar ham bor. F olklor b aytlari ham uchraydi. M u allif nutqi va d io lo g la rd ag i o ‘xshatishlar a k sa r h o ld a ohorlidir: A bdusam ad o ‘zini “ shishaga q am algan ch a y o n d ay o jiz ” sezadi. Yoki A rg‘u nb ekd a “telbalikka o 'x sh a g an b irsifa t sezilardi, lek in bu xususiyat, xuddi g o ‘zalning kokiliday, unga yarashib tu ra rd i” (3 9 6 -b e t). O tdan fe’l yasash e'tiborga yaqqol chalinadi: “Ayrim jum lalar boshini parm aladi” (214- bet). M usulm on Sharqi o 'r ta asrn in g ruhan jo n la n tirish u c h u n tushunilishi oson boMgan ju z d o n akobirlari, a ’yonlari, sh uarosi, fu zalo si, m uarrix kabi arxaik so ‘zlari o ‘rinli ishlatilgan. O ybek rom anda o d a m n i zeriktirm aydigan, shirin, g o ‘zal, nozik m u allif n u tq in i hosil etgan. Oybek 1968-yili “G uli va N av o iy ” nom li d o sto n yozdi. Bu asar xalq afsonasiga suyanadi va muallifning Navoiy hayotiga do ir izlanishlarini toMdiradi. Abu N asr Forobiy “ S he’r sa n ’a ti” asarida aytishicha, “obraz qilib aytilgan so ‘z kishi ruhini o ‘ziga b o ‘ysundiradigan bir holat kasb e ta d i” . Ba’zi narsalar xush ko 'rin ad i, b a ’zisi kishini bezovta qiladi. F oro biy “ S hoirlarning s h e ’r yozish san ’ati qonunlari h aqida” asarida deydiki: “ Bu ho i ruhiy t a ’sirchanlik natijasi bo‘ladi” (90-bet). A rablar sh e ’rlarning oxirini t a ’sirli qilib ishlashga odatlang anlar (110-bet). Bu buyuk olim yana deydiki: “ Kishi o ‘z fikr- mulohazalarini boshqalarda qanoat hosil boladigan darajada ifodalashga intilishi lozim ” (112-bet). A lisher Navoiy F .A ttorning “ M antiq u t-ta y r” asarin i o ‘qiganda, qattiq ta ’sirlanadi, uni yodlab oladi. Rossiya podshosi “ R ev izo r” ni ko ‘rish vaqtida g ‘oyat t a ’sirlangan, g‘azabga chiday olm ay, sahnadan chiqib ketgan. Yozuvchi o‘z millatiga xos ichki adabiyotdan ham, boshqa xalqqa xos bo‘lgan tashqi adabiyotdan ham ta ’sirlanishi m um kin. K itobxon h am shunday. Adabiy asar ta ’sirchaniigini ta'rninlashda estetik id eal, hayot haqiqatining asarda badiiy haqiqatga aylanishi, milliylik, psixologizm va pafos m uhim aham iyatga ega. “ Estetik id eal-sa n ’at asarlarida, tashqi qiyofada, shaklda va narsalam i moddiy ishlab chiqarish tuzilishlanda o ‘z ifodasini topgan voqealikka insoniy-hissiy m unosabat nam u n asid ir”. Ibn Sino “She’r san’ati” kitobida deydiki: “Asardan m aqsad (faraz) bo‘ladi. Asar yozishdan maqsad: 1) “kishi ruhiga ta ’sir etish” ; 2) “odam lam i taajjubga solish” . M aqsad odam lar fe’l-atvoriga ta ’sir etishni m aqsad qilib olganlar” . H ar q a n d a y estetik idealda diniy-m ifologik, ijlim oiy-siyosiy, axloqiy to m o n la r b o ‘ladi. S hu sababli, estetik ideal tarixiy hodisa, u davr taqozosi bilan o ‘zgarib tu rad i O ybekn ing “ N a v o iy ” rom an in i yozishdan m aqsadi faqat N avoiy hayoti va davrini tasv irlash d a n iboratgina em as, balki od am larda adolatga h urm at hissini ta rb iy a la sh h am dir. R om an yozilgan davrdagi bizga qarshi ochilgan fashizm u ru sh i u la r u c h u n ad o latsiz edi. C h u n k i u lar q o ‘qqisdan bostirib kelgan edi. Ta’sirchanlikning boshqa elem enti hayot haqiqati yoki tarixiylik (istorizm) va badiiy haq iq atdir. A dabiyotda tarixiylik (istorizm ) u yoki bu davrning aniq tarixiy m azm unini va shuningdek, uning qiyofa va koloriti (o'ziga xos belgilari)ni badiiy o ‘zlash tirish d ir. Istorizm inson, tarix, davrga xos m uhim xususiyatni topib tasv irlash d ir. O ybek “ N avoiy” ro m an id a tem u riyzo dalarn in g taxt talashishini, m aish iy aynishi va ichkilikbozligi, axloqiy buzilishi va xotin- bozligini m arkazlashgan davlat parchalanishining asosiy sabablari sifatida ajratib ko‘rsatgan. 0 ‘tm ish d a n yozilgan bu asarda o ‘tm ish ruhini ko ‘rsatish b o ‘rtib turadi. B alzakning ay tish ich a, ro m an davr falsafasidir. Oybek N av o iy n in g adolatli podsho idealidan kelib chiqib, m am lakatda adolat hukm ronlik qilishining badiiy falsafasini vujudga keltirdi. Tarixiy faktning o ‘zini keltirib q o ‘yish kishini ishontirm asligi m um kin, shuning u ch u n tarixiy voqea kishi ish o n ad ig an qilib k o ‘rsatiladi, bun in g u chu n voqea yo faktning kam-ko‘sti qo‘shiladi va to ‘ldiriladi. Bu haqda ibn Sino shunday deydi: “ Mabodo to ‘g‘ri so‘z sal o ‘z g artirilsa-yu, odatd agiday aytilm aydigan b o ‘lsa, buning ustiga u n c h a -m u n c h a narsalar q o ‘shilgan b o isa , u holda bu narsa inson ruhiga xush kechadi” (40-bet). Tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga aylantirish shunday bo‘ladi. O ybek N avoiyning taijim ayi holini b ir necha sahifada yozib chiqishi m um kin e d i, a m m o u m antiqiy fikrlashga suyangan biografiyagina b o ‘lishi m um kin. U n i ro m a n qilish u c h u n yozuvchi o ‘zidan ko ‘pgina narsalarni q o £shgan. Psixologizm t a ’sirchanlikning yana bir boshqa qismidir. Bu hol qahramonning ruhiy ahvolini k o ‘rsatishdir. U obrazn in g o ‘yi, kechinm asi, xayoli orqali ham yuzaga chiq ad i. U goho hayajonli nutqqa aylanadi: M o‘m in M irzoning qatl etilishi vo q easin i eshitgan Navoiy sh und ay deydi: “ Bu m ash’um hodisa qarshisida fikr, m u lo h a z a yuritgan inson afsus va n ad o m at bilan b enihoya dahshatli va o la m sh u m u l natijalai^a keladi. F ikran asrlarning, d avrlam ing manzarasiga n a z a r tashlasangiz, tarix m antig‘ining ajoyib xulosalarini ko ‘rasiz. Q ahram onlar, h u k m d o rlar, jaho ndorlarn ing um ri b o ig a n i kabi, davrlam ing, davlat va saltan a tlam in g , xonadon, sulolalarning ham um ri bor; daryo-daryo qon oqizib m uazzam tarix binosi yaratgan erdilar, nihoyat b ir tom chi qonning gunohiga g ‘arq b o ‘Iib, na o ‘zlarid an , na azam at tarix larid a n n o m -nisho n qolm agan. Buning misollarini b izn in g o ‘z tarixim izdan h a m top m og 'im iz mumkin. Ularham maga ham m a’lum. Q o‘rqamanki, unday falokatlarqarshisida ta k ro r qolm asak ed ik L .h a r n echuk falokatni d af e tm o q q a g ‘ayrat qilmoq kerak. Muborak vatanning, el-ulusning salomatligi uchun fidokorlik ko‘rsatmoq vazifam izdir...bir-birim izga, davlatga, yurtga vafo, sad oq at, m u hab bat bilan bog‘lanaylik. Vafo va Muhabbat ulug‘ qudratdir. Bu qudrat bilan to ‘la ko'ngillar hayotni nurlaturlar, ular falokat darvozalariga sad chekib, saodat darvozalarini ochurlar. Bu so‘zlar bo‘g ‘iq nafaslaiga varillab kirgan b a h o r sham oliday ta ’sir qildi” (413-bet). Psixologizm goho o ‘y sifatida ko‘rinadi. Bu ho! Navoiy o ‘z ukasi Darveshalini jazolashga majbur qilinganda yuzaga chiqadi. “Navoiy indam asdan orqaga qaytdi. Boshqa xonaga kirib, qog‘oz va q alam oldi-da, shuursiz ravishda farm on yoza boshladi. lchdan alam titrog‘i q o ‘zg‘alib, ko‘z oldi q o ro n g 'u la sh d i. Qalamni chetga qo 'ydi. Bu qanday haqorat! 0 ‘z inisini o ‘z q o ‘li bilan qam ash! Qay gunohi uchun? M ajididdin va unga o ‘xshash g ‘addorlarga d u sh m an boMgani u c h u n m i? ” (365-bet). “Yuragi q a n d a y tirqillab q o n am asin , N avoiy farm on berishga majbur edi” (o‘sha bet). Psixologizm goho kechinm a, ritorik savol tusini oladi: “ S h o ir o ‘z xonasida ta n h o o ‘tiradi. N echundir u m r quyoshining shom ga k irayo tg an ini u keyingi vaqtlarda, yolg‘izqolarkan, ko‘p ro q o ‘ylay boshladi. 0 ‘lim d o ‘stlarini bir-bir chaqirm oqda. Hasan A rdasher q an i? Pir M uam m oiy, jo n a jo n M uham m ad Said Pahlavon qani? Jom iy q an i?” (439-bet). Psixologizm ning nam oyon b o ‘lish y o ila ri ko‘p, u la r q ahram o n lam in g ichki dunyosini ochish vositasidir. R ealistik prinsiplardan kelib chiquvchi m illiy lik q ah ram o n n i haqqoniy, individuallashgan holda ko‘rsatishga im kon beradi. U um u m insoniylik bilan ham bog‘liq va obrazning ichki va tashqi shaxsiy m a d an iy a tin i ko‘rsatishni talab etadi, milliylik turm ush ta rz i, o d at, xulq x arakterda k o ‘rinadi. H ar bir xalqgina emas, uning har bir vakili ham hayotda o ‘ziga xos. 0 ‘zbeklar soddalik, m e h n a tk a sh lik , m e h m o n d o ‘s tlik , b ird a m lik b ila n ; ru s la r h ushyorlik, xarak tem in g barqarorligi, q a t’iyat, m ardlik, d an g a lc h ilik , shoshm aslik, tab iatan kenglik bilan; ukrainlar g ‘urur, tabiatan yum shoq va osoyishtaliklari bilan ajralib turadi. Ammo bu h olni arifmetik tarzda ko‘rsatib b o ‘lmaydi. Ayni holda, milliy xususiyat ijobiy va salbiy ham da m urakkab o b ra zlar tarzida ham k o 'rin ad i, am m o h ar uchala so h ad a ham o ‘ziga xosligini saqlab qoladi. Buni h ar b ir asarda ham kuzatish m u m k in . Bundan tash q ari, G ‘a rb adabiyotida tabiiylik kuchli, aksincha, S h arq adabiyotida badiiy t o ‘q im a , m ubolag‘a, dekorativlik, o ‘tk irv a nozik didlilik, shakliy go‘zallikka ishqibozlik ro‘yi rost sezilib tu rad i. Lekin G ‘arb adabiyotida ham , Sharq adabiyotida ham o ‘ziga xos g ‘alatilik (ek zo tik lik ) bor. Bu u m u m iy holatlar “ N avoiy” ro m an id a yuksak darajada o ‘z aksini topdi. Sovet davrida intematsionallik so‘ziga “proletar” so‘zi q o ‘shib ay tilar va unga siyosiy tus berilardi va u milliylikka nisbatan yetakchi, hal qiluvchi kuchga ega, deyilardi. Bu asossizdir, mitliylik va intem atsionallik ilg‘orlik tam o y ilig a suyanadi h am da bir-biriga ta ’sir qiladi. U m um insoniylik ilg‘o r m illiy xususiyatlar m ajm uasidir. Mitliylik va um um insoniylik adabiy aloqa va ad a b iy t a ’sir orqali ham b ir-b iri bilan aloqada yashaydi. Boshqa ad ab iy o t milliy adabiyotga h ar bir asardagi m azm un va shaklning m uayyan b irikkan tarzi sifatida kirib keladi. A kad em ik N .I. Konrad “A dabiyaloqalarm asalasigadoir” deganm aqolasida a y tis h ic h a , X IX a s rn in g ik k in c h i y a rm id a n b o sh lab ja h o n x a lq la ri ad abiyo tin in g realizm bayrog‘i ostida bir-biriga yaqinlashuvi avj oldi. Bu hoi u ch ta rz d a k o ‘rindi. A sliyatning kirib kelishi, tarjim a qilish va b a ’zi d aho yozuvchilarga qiziqishning ortishi yoMlari ish ko‘rdi. Boshqa adabiyotning milliy adabiyotga ad ab iy aloqa orqali kirib kelishi asosan to ‘rt xildir: 1) h a r b ir ta rjim a tarixiy, u eskirish i m um kin, a m m o u d u n y o g a kelishi bilan islohot olib boradi. Taijim a boshqa adabiyotning milliy adabiyotga kirib k e lish i sifa tid a ikki xil xalq va ikki xil ad ab iy o t b ir-b irin in g k o ‘zini ochadi, u m u m in so n iy tom o n in i boyitadi; yozuvchilarga, kitobxonlarga t a ’sir qiladi; 2) b o sh q a x alq shoiri asarining m azm uni va g ‘oyalarini m illiy shoir to m o n id a n q a y ta yaratish. Bu ho i xam sachilikda yaqqol ko ‘rinadi. Navoiy d o sto n lari N iz o m iy d osto n larin in g tarjim asi ham , taqlidi h am em as... Bu adabiy aloqa faktidir; 3) “ m illiy a d a p ta tsiy a” yoMi h am b o r. Adaptatsiya ko ‘nikish, m oslashuv, dem akdir. B o sh q a xalq badiiy asari m azm u n i, personajlari (no m lari) milliy zam inga k o ‘ch irilad i (milliy ism va fam iliyalar bilan ataladi); 4) ilgari H in d isto n d a b udda asoschisi to‘g‘risida rivoyat m avjud b o ‘lgan, so ‘ng shu riv o y a t asosida qissa yuzaga kelgan. B unday d in iy qissachilik Y evropa va slavyan xalqlarida ham , S harqda ( 0 ‘rta Osiyo, Kavkaz, Eronda) ham u rf b o i g a n . B unday k ito b la r y ag o n a asarnin g tu rli x alqlardagi turli sh ak llarid ir. Bu asa rn in g kirib kelishi yozilish shakli va badiiy m ah o rati bilan s h a rh la n a d i. XX asrdagi bu adabiy jara y o n O ybek ijodiga ham t a ’sir etm ag an deb b o ‘lmaydi. A yniqsa, taijim achilik a w a lo jadid yozuvchilariga, so ‘ng bu n d an keyingi avlod vakili b o ig a n Oybekka t a ’sir qildi. Bu realizm, m ahorat, yozish usullari t a ’siri “ N av o iy ” rom anida m illiy ruh bilan yo‘g‘rildi. Pafos grekcha ruhiy azob, ruhiy qiynalish, o g 'ir k ec h in ish , ehtiros, his- tuyg‘u dem akdir, u ta ’sirchanlik om illaridan biridir. B elinskiyning fikricha, “tanqidning birinchi vazifasi shoir pafosini tadqiq e tis h d ir” . Q ahram onlik, ko'tarinkilik, d ram atizm , ulug‘vorlik, trag izm , komizm (satira va yumor), sentimentallik, romantika pafos turlaridir. “Navoiy” romanida ko‘tarinkilik, ulug‘vorlik va komizm ham da tragizm qo‘shilib ketgan. Navoiy va M ajididdin o ‘rtasidagi kurash kuchli his-hayajon b ilan b astalan gan . Pafos xarakter harakatini tasdiqlovchidir, u qalbga kirgan, m uhim va aqlli mazmundir. Pafos, Aristotel “ R itorika”sida aytishicha, patetik, y a’n i b u tu n sezgiga ta ’sir etuvchi yaxshi nutqdir. Forobiy, Ibn Sino ham asardagi his-tuyg‘u masalasiga alohida ahamiyat berdi. Bunday hol Navoiy ijodida ham ko‘p uchraydi. Ibn Sino masalaning to ‘rt jihatini ajratib ko‘rsatgan: a) “ m a’noda bo‘lgan odatdan tashqari hayratlanish o ‘sha taqlid va obrazli fikr qilishdan, undan yuzaga keladigan taajjublanish esa m a ’n o d a qo‘l kelgan hiyla-usuldan kelib chiqadi” (92-bet); b) ta ’sir ta ’sirchan so‘zlardan, so ‘z ishlanishidan p ay d o b o ‘ladi (l 10-bet); v) “obrazli gaplar taajjubga sazovor b o ‘ladi va u n d an kishi ruhi lazzatlanib, yengil to rtad i” (91-bet); g) “tahsinga faqat badiiylik va ijodiylik sazovor b o ‘lad¡ xolos” (91-bet). Pafos his-tuyg‘u bilan aloqador bo'lganligi sababli t a ’sirchanlikning ajralmas bir qism idir. A kadem ik lzzat S ultonning badiiylik haqidagi q arash lari hozirgi zam on badiiylik nazariyasiga asos bo‘lgan. Shu sababli, u b u n i m a ’qullagan. Izzat S ultonning aytishicha: 1) asar pafosga ega boMishi lozim , ya’ni unda u m u m in so n iy dard bo ‘ladi, u his va fikrga t a ’sir etish orqali odam ni hayajonga so lad i, yozuvchi o ‘z hissi, dardini kitobxonga yuqtira olishi kerak; 2) kitobxon o ’zini asar qahram o n id ay his qiladi; 3) shoir qanday ahvolda b o 'lsa, kitobxon yo to m o sh ab in ham o ‘sha holga tushadi; 4) t a ’sir etish ilhom lantirish, zavqlantirish, n afratlan tirish , g‘azablan- tirish orqali ro ‘y beradi; 5) ta ’sirchanlik m azm unning ilg‘orlig¡, salm oqdorligi, universalligi, shakl esa bunga muvofiqligi orqali ro'yobga chiqadi; 6) asar san’at asari b o ‘ladim ¡, yo‘qm i, bu u n in g t a ’siriga qaraydi; 7) t a ’sirchan asar yo obrazni b ir u m r sevib q o lam iz. X ullas, iste’dod, xosiyat, a n ’an a va yangilik, m a h o ra t, t a ’sirchanlik badiiylikning besh m ezonidir va u lar Oybekning “ N a v o iy ” rom anida yuksak darajada nam oyon bo‘lgan. Bu asam ing olam shum ul boMishining siri ham an a shundadir. V b o b S H E ’R T U Z IL I S H I Adabiy asa rlar orasida she’rlar o ‘ziga xos shakl, tuzilish, she’riy nutqqa ega ekanligi bilan ajralib turadi. She’riy nutq o ‘ziga xos tarzda yuzaga kelishi sababli voqelik ob razli, serb o ‘yoq va em otsional aks ettirish vositasiga aylanadi; nutq tuzilishiga k o ‘ra , prozaik, nasriy va s h e ’riy yoki nazm iy shaklga b o iin a d i. Proza yoki n a srd a so ‘z va gaplar xuddi jo n li so‘zlashuv nutqidagi singari erkin tartibdajoylashtirilgan bo‘ladi. S he'rlaryoki nazm maxsus tashkil etilgan, muayyan ritm q o nu nlariga suyangan sh e ’riy nutq bilan ajralib turadi. Ritm - s h e ’riy n u tq n in g m uhim belgilaridan biri. M uayyan hodisaning aynan bir xil vaqt o ‘tishi bilan takrorlanib turishi va buni eshitish mumkinligi ritm deb ataladi. Ritm va uning unsurlarini insoniyatga tabiat va m ehnat jarayoni a to etg an: yil fa sllari alm ashinishi, q uyosh chiqishi va botish i, daryo to ‘lqinlarining qirg‘oqqa urilishi va qaytishi ritmik ravishda sodir bo'ladi. Inson yuragining urishi ham ritmik xususiyatga ega. Quyoshning har kuni chiqishida ham ritm ik h a ra k a t b o r, am m o uni quloq bilan tinglash qiyin, am m o ko‘rish sezgisi bilan his qilish m um kin. M azkur tabiiy jarayonlarni kuzatish natijasida qadim gi kishilar o ’z ishlarida, m ehnatlarida, faoliyatlarining turli sohalarida ritmni qoMlash va un dan bahra olish foydali bo'lishi haqida xulosa chiqarganlar. U lar am aliy o td a o ‘z k u ch -q u d ratlarin in g b ir xil m e ’yorda, ritm ik ravishda sarflashni ish larin i yengillashtirishni, o d am larn i birlashtirishni ham d a xatti- h arak atlam i m a ’lu m m aqsad sari o son yo'n altirish n i anglay boshlaganlar. Natijada kishilar m eh n atd a ko‘pchilikni um um iy harakatlarga undovchi ritmik x ito b la ro ‘ylab chiqarganlar. 0 ‘sha xitoblardan keyinchalik ibtidoiyjam iyatda kengyoyilgan va hozirgacha ham saqlanib qolgan m ehnat, ov va jang qo ‘shiqlari kelib chiqqan. A srlar davom ida o ‘zgarib, sayqallanib, bizning zamonam izgacha yetib kelgan o ‘zbek xalq qo‘shiqlaridan “ M ayda qil” g‘alla yanchish jarayonidagi ritmik h arak atlar b ilan bo g ‘liq holda tu g ‘ilgan: Q izilingni qirday qil, Som oningni to g ‘day qil, Tuyog‘ingni mayda qil, M ayda, hay, m ayda!... K o‘p asrla r d a v o m id a poeziyada ritm dan m uayyan ohangdorlik vujudga keltirish, m u h im va ta n ta n a v o r hodisalarn i aks ettirish, k o 'ta rin k i his- tuyg‘u larni, o ‘y -fik rla rn i sh e ’riy ifodalash, asar ta ’sirchanligini oshirish m aqsadida fo y d a la n ib kelinadi. J u m la d a n , ulu g'vo r voqealar haqida oddiy, j o ‘n tild a , nasrda s o ‘zlash e m a s, balki ritm li s o ‘z lash y ax sh iroq deb h isobla nganligi sababli ular antik adabiyotda faqat she'rlar vosit asida aks ettirilgan. Navoiy ham “ Mezon ul avzon” asarid a nasrga n isbatan n azm ning g ‘oyasi buyukroq deb bilgan. 0 ‘rta asrlarda shunday tushunilgan. Tasvirlanayotgan hodisalarning ulug‘vorligi o ‘ziga m os nutq qurilishini ta q o z o qilgan. Sharqda ham uzoq davrlar m obaynida m uayyan ritmga suyangan s h e ’riy n u tq buyuk hodisalarni, ko‘tarinki o ‘y-tuyg‘u larn i aks ettirishning asosiy vositasi deb kelingan. Jahonning ko‘pgina xalqlari adabiyotlarda, sh u ju m la d a n , o ‘zbck m um toz adabiyotida ilgaridan nazm ning yetakchi o ‘rinda turganligi va nasming birm uncha sust rivojlanganligi ham shundan guvohlik beradi. Z a m o n la r o ‘tishi bilan avval kelib chiqqan she’riy va keyin kelib chiqqan badiiy nasriy nutq orasiga keskin chegara q o ‘yish, b irin i yuqori baholab, ikkinchisini kamsitish hollari yo‘qola boshladi. Badiiy nasm ing tarixiy taraqqiyoti uning vositasida ham hayotni h a r to m o n lam a qam rab olish, inson ruhiy dunyosining butun boyligini, shu jum ladan, eng yuksakva eng noziktuyg‘ularini te ra n k o krsatish m um kinligini isbotladi. Shunday b o ‘lsa -d a , sh e ’riy ritmik nutqdan foydalanish o ‘z aham iyatini yo‘qotgani yo‘q. M ing yillar davom ida b o ‘lgani kabi hozir ham lirik asarlarning ko‘pchiligi s h e ’r b ilan yozilm oqda. Epik tarzdagi nasriy asarlarda esa, o ‘ta shiddatkor, keskin, hayajonga to liq lirik chekinishlar ko‘pincha she’r nutqi nihiga yaqin tarzda idrok etiladi. S h e ’rnin g ritm ik asosi S h e’riy asarlarning ritmik quritish qoidalari tu rli-tu m a n b o ‘lib, ular turli xalqlar va ulaming adabiyotlarida o ‘ziga xos ko‘rinishlarga ega. Muayyan millat yoki xalq tili fonetik tizimining xususiyatlari uning sh e’riyatdagi ritm ik o'ziga xoslikni keltirib chiqaradi. Biroq sh e ’riy nutqning m ilo d d a n avval sinkretizm davrida yuzaga kelgan ritmik asosi barcha xalqlar uchun yagona b o ‘lgan. Ritmik asos nutqning bo‘g‘inlar va misralaiga bo‘linishidir. Bunday bo‘linish o ‘ziga xos qonuniyatlarga ega b o ‘lib, ular gram m atikadagi q oidalardan farq qiladi. She’riy misralar bilan sintaktik gaplar ko‘p hollarda o ‘zaro m os kelmaydi. Ko‘pincha bir necha she’riy misra bitta jumlani tashkil etadi. Ham id Olimjonning “ Q am al qilingan shahar tepasidagi oy” sh e’rida t o ‘rt m israd an tugallangan b irju m la kelib chiqadi: Bir c h o g la r tepam izda Sen bo‘lganingda paydo, Bog'larga chiqar edik Bo'lgali senga shaydo. B a’zan s h e ’riy m israda ikki yo u n d a n ortiq gap uchraydi. S h o ir G ‘afur G ‘ulom ning “ Q ish ” she’ridan olingan quyidagi parchaning birinchi misrasida ikkita gap m avjud: Q irq ikki grad u s...G itler akillar: “ Bizning chekinishga qish bo 'ld i sabab...” Sababi — xalqdagi qudrat va sharaf, In fom rb yuro ham shuni t a ’kidlar, U ru sh m ashinangiz y o ‘q o tm ishlar chu, 0 ‘z vaqtida kelgan qad rdon qish bu. A yrim h o lla rd a b ir she’riy m israda bitla gap tugab, ikkinchisi boshlanadi. G ‘afur G ‘u lo m n in g “ K uzatish” sh e’rida shunday misrani uchratish mum kin: — J o ‘ra, shu chistonni d o ‘stlaringga ayt: — B obosi tug'ilgan kun, nabirasi Alifbe o ‘qishga kiribdi, — faqat A ytm agil, yuz yildir b u n in g orasi. S he’riy n u tq d a q anday yo‘l bilan m isralarning ritmik asosga aylanishidagi muvofiqlikka erishiladi? Bunday muvoñqlikka insonning she’r o ‘qish paytidagi nafas olishi va nafas chiqaríshi natijasida nutq paylarining harakatidan yuzaga keladigan ritm ik boMaklar, ya’ni b o ‘g ‘in la r vositasida erishiladi. Lekin b o ‘g ‘in la m in g yolg‘iz o ‘zi ritm ik birlik b o ‘la olm aydi. U la r faqat sh e’m ing ritm ik qurilishi uchun asosdir. Uni tashkil qilish yo‘llari esa turli davr va tu rli x alq lar adabiyotida h a r xildir. M azkur h ar xillik va o ‘ziga xoslik har b ir m illiy tiln in g xususiyatlari va tarixiy taraqqiyoti bilan belgilanadi. Tillam ing o ‘zig a xosligi va tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘liq holda turli xildagi sh e 'r tizim lari vujudga kelgan. Q adim gi d a v rd a ijod etilgan s h e ’riy asarlarning yaxshi nam u n alari an tik adabiyotga m a n su b d ir. U lar jum lasiga G o m e r epopeyalari, P in d a r lirikasi singan n o d ir a s a rla r kiradi. 0 ‘sha d a v rd a y o q sh e ’r yozish qoid alari nazariy jih atd an dalillangan va m etrik sh e ’r tu z ilish i d eb ataluvchi sistem ani shakllantirgan edi. Y u no n va lotin tillan unli tovushlarning uzunligi va qisqaligi bilan ajralib turadi. U lam ing m ana shu belgisi m etrik sistema uchun tayanch bo‘lgan edi. She’riy misraning eng o ddiy b o 'la k c h a si sifatida qisqa b o ‘g ‘inni talaffuz qilish uchun ketadigan vaqt birligi o lin g a n . Bu birlik “ m o ra ” d eb ataladi. U zun b o ‘g‘in lartalaffu zi uchun ketadigan vaqt esa ikki m oraga teng deb qaralardi. Antik davr she’riyatida asosiy ritmik unsur sifatida stopa ishtirok etadi. Misnida bir xil tartib d a takrorlanib, ichki ritm n i yuzaga keltiruvchi uzun. va qisqa b o ‘g ‘inlar birikm asi “sto p a” deb a ta la r cdi. Stopa tu sh u n ch asi boshqa sh e’r tuzilishi sistem alarida harn turli k o ‘rinishda, xususan, ru k n , tu ro q tarzida saqlanib qoldi. Q adim gi sh e’r tuzilishida sto p a n in g o ‘ttizdan ortiq k o ‘rinishi b o r edi. U lar orasida xorey, yamb, daktil, am fibraxiy, anapest kabi tu rla r keyinchalik ko‘plab xalqlar, xususan, Yevropa va m s she’rtuzilishi rivojida katta ahamiyatga ega bo'ldi. S topada m oralam ing m uayyan tartib d a joylashishi sh e’riy m israda qat’iy ritm bo'Iishini ta ’m inlar edi. T eng m orali stopalarning tartibli alm ashinib turishi esa m isra ritm ikasida qonuniyatni vujudga keltiradi. Antik she’riyatda har bir misradagi stopalarning tarkibi va m iqdoriga ko‘ra turli-tum an m etrlar yoki she’riy oMchovlar-vaznlar yuzaga kelgan. U lar orasida, birinchi navbatda gekzametr va pen tam etm i ko‘rsatib o ‘tish lozim . G om erning “ Iliada” va “O disseya”si, Vergiliyning “ E neida”si, O vidiyning “ M etam o r- fo zalar”i h am da antik adabiyotning shularga o ‘xshash k o ‘p lab bosh qa nodir nam unalari gekzametrda yozilgandir. A ntik adabiyot nam unalarining o ‘zbek tiliga tarjim alari u lard ag i sh e’riy m isralam ing o ‘z vaznini tasaw ur qilishga imkon bermaydi. U asarlam in g rus tiliga qilingan taijimalarida ham vazn o ‘zgarib ketadi. M etrik sh e ’r tuzilishi haqida fikr yuritganda uning m u siq a bilan uzviy aloqada b o ‘lganligini, unda nutqiy va m usiqiy ifodaviylik o ‘z a ro q o ‘shilib ketganligini ham unutmaslik kerak. Bu chatishish bo‘g‘inlam ing uzun va qisqaga boMinishi va bu bo‘linishning musiqadagidek vaqtga tayanishidir. Arion va Pindar o ‘z she’rlarini musiqa jo'rligida kuyga solib aytganlar. Keyingi davrlarda san’atning q a t’iy ravishda ko‘plab turlarga boMinib ketishi oqibatida she’r bilan musiqa orasidagi bevosita aloqadorlik yo ‘qola bordi. Xalq o g'zaki ijodidagi term a, q o ‘shiq, d o sto n singari ja n rla r b u n d a n m ustasno, chunki u larda musiqa bilan uzviy b o g 'liq lik hozirgacha saq lan ib keladi. B axshilam ing ko'pchiligi term a va d o sto n la m i deyarli h a r d o im d o ‘m bira j o ‘rligida aytadilar. Ayni holda s h e ’r bilan bog'liq b o ‘lgan q o ‘shiq, op era, gimn va boshqa musiqa janrlari rivoj topgan. K o 'p ch ilik G ‘arb m am lakatlarida, xususan, rus ad a b iy o tid a X V III asr o ‘rtalariga q a d a r sillabik tizimda sh e ’r yozish yetakchilik q ila r ed i. “ Sillaba” so‘zi b o ‘g ‘in m a’nosinianglatadi. Sillabik yoki b o ‘g ‘in she’rtu zilish i b o ‘g ‘inlar soni m isralarda teng b o ‘lishini ta q o z o e ta r edi; bu qoida u rg ‘u k o 'p in c h a so‘zlaming muayyan bir bo‘g‘iniga tushadigan tillar she’riyati u ch u n muvofiqdir. C h u n o n c h i, fransuz tilida urg‘u k o ‘pincha so‘zning oxirgi h o ‘g ‘inida, polyak tilida o xiridan avvalgisida, chex tilida b irin c h ib o ‘g‘inida keladi. Shunga ko ‘ra m azk u r tilla rd a yoziladigan sh e’rlar u ch u n sillabik tizim n ih o y atd a m aqbul hisoblanadi. 0 ‘zbek tilida ham uig‘u ko‘pincha so‘zning oxirgi bo ‘g‘iniga tushadi. Shunga m uvofiq tarzda o ‘zbek she’riyatida barmoq (sillabik) tizimi qo‘llaniladi. A m m o h a r q a n d a y til poeziyasida du nyonin g h ar qanday she’r tizim i islohot orqali yash ash i m um kin. E rkin u rg ‘uli, ya’ni urg‘u s o 'z n in g turli b o ‘g‘inlariga tush adigan tillar, x u su san , ru s tilid a yoziladigan s h e ’rlard a ham sillabik tiz im n i ishlatish m u m k in , u bu tildagi poeziyada d a stla b qo‘llanilgan. Afsuski, u n d a n nohaq voz kechdilar. Rus poeziyasida sillabik-tonikshe’r tizimi paydo bo'ldi. Sillabik- tonik sistem a urg‘usiz va urg'uli b o ‘g‘in tizimi uig‘uli va uig‘usiz b o ‘g‘inlam ing m uayyan tartib d a o ‘zaro alm ashinib kelishiga asoslanadi. M a’lum ki, rus xalq og‘zaki ijodi s h e ’riyatida to n ik sh e ’r tizim i ham ishlatilar edi. U n d a urg‘uli b o ‘g‘inlarga va ulam ing muayyan tartib d a takrorlanib, ritm yuzaga keltirishiga e ’tib o r b e rila r edi. lin in g ayrim xususiyatlari sillabik-tonik tizim d a saqlab qolinadi. A y ni holda, tonik sh e ’r tizim i sillabik-tonik tizim id an ham kelib chiq q an . S h u ningdek, sillabik-tonik sh e’r tizim ini rus poeziyasiga olib kirish va tatbiq etishda qadimgi m etrik she’r tuzilishining tajribasi ham hisobga olinadi. Lekin silla b ik -to n ik tizim da m e trik sh e ’r tuzilishidagi kabi u zun va qisqa b o ‘g‘inlam ing q a t’iy qoida bo‘yichajoylashtirilishi emas, balki uig'uli va urg‘usiz b o ‘g ‘in la rn in g m uayyan ta rtib d a takrorlanishi tayanch qilib o lin ad i (urg‘uli b o ‘g ‘in u rg ‘usizga nisbatan c h o ‘ziqroqligi isbotlangan). 0 ‘zbek sh e’riyatida aruz, b arm oq sh e’r tizimlari mavjud. U lar a n ’anaviydir. H a r ikkisi h a m milliydir. S h e ’r tu zilish i u nsurlardan tashkil topadi. U lar ikki g u ru h g a b o 'lin ad i, biri s h e ’r tu zilish in in g asosiy u n su rlari va boshqasi s h e ’r tu zilish in ing y o rd a m c h i unsurlaridir. S he’r tuzilishining asosiy unsurlari u ch ta, ular vazn, qofiya va b a n d d ir. S he’r tuzilishining yordam chi unsurlari tovush takrorlari, u rg 'u , p a u z a , intonatsiya, inversiya v.b. S h e ’r tuzilishining asosiy unsurlari I. Vazn Vazn sh e’r tizim(sistema)lari asosida yuzaga keladi. 0 ‘zbek she’r tuzilishining s h e ’r tiz im la ri asosan ikkita, u la r b arm oq va aruzdir. Aruz vazni Aruz vazni deb, bir qancha Sharq xalqlari adabiyotida, ju m lad an , o ‘zbck adabiyotida ham q o ‘llanib kelinayotgan o ‘ziga xos vazn sistemasiga aytiladi. Aruz vazni b o ‘g ‘iniam ing talaffuzdagi ch o ‘ziq-qisqaligiga va bu b o ‘g‘inlam in g misralarda m uayyan tartibda guruhlanib kelishiga suyangan. Aruz m usiqa bilan cham barchas bog‘liqdir. Agar yoring xirom etsa, sabolardan ayon b o ‘lgay, Takallum i chaman bergan sadolardan ayon bo ‘lgay. (A bdulla O ripov. Ayon b o ‘lgay). Bu she’r aruz tizim ining hazaj b ah rid a , b u b ahrnin g m usam m ani solim (sakkiz ruknli) vaznida tarkib topgan, sxem asi quyidagicha: V / v ------ / V -------/ V ------ / V / v ------ / V -------/ V ------ / Bu vazn to ‘rt ruknlidir, anizda bayt doirasida hisobga olinadi, shu sababli, ikki misra ruknlari sakkizta bo‘ladi. B uningboisi shuki, she’r baytda shakllanadi, baytning 1-m israsini 2-misrasi takrorlaydi, takrorlanish ritm n ing asosiy qonuniyatidir. H ar bir ruknn ing birinchi b o 'g 'in i q isqa, qolganlari c h o ‘ziqdir. C h o ‘ziq va qisqa bo‘g‘inlam ing she’riy nutqdagi talaffiizi o ‘ziga xos vaqt m iqdorini talab qiladi. N utq tovushlarigina emas, balki musiqadagi fizik tovushlar ham yangrash uchun m uayyan vaqt sarflanishini taq o zo eta d i. Bu hoi aruz va m usiqad agi umumiylikdir, aruz va musiqa bir-biriga yaqinligining sababidir (am m o b u n d an barm oq vazni m usiqadan uzoq degan xulosa tu g ‘ilmaydi. B arm oqda b o ‘g ‘in soni m uhim dir). Aruz vazni arab she'riyatida tabiiy ravishda juda qadimdan qoMlanib kelingan b o isa ham , bu qadimgi ilm VIII asrda vujudga keldi. Uning asoschisi Xalil ibn A hm addir (718-791). Xalil she’rlarin ing vaznini tadqiq qilib, 15 b a h rd a n iborat bir sistemaga solgan va uni “tirgak” degan m a’noda “aruz” deb atagan. Xalildan so‘ng Abdulhasan Axfash aruzga “ m utadorik” deb ataluvchi yana bir bah rn i q o ‘shdi. Keyingi aruzch ilar esa arab sh e ’riyatida q o ‘lla n m a g a n bahrlam i topib, ulam i “qarib”, “ja d id ” va “ m ushokil” deb ataganlar. N atijada bahrlarning soni o ‘n to'qqiztaga yetgan. U lam in g nom lari quyidagicha: hazaj, rajaz, ram al, m unsarih, m uzori’, m u q ta z a b , m ujtass, sari’, ja d id , q arib , xafif, m ushokil, m utaqorib, m utadorik , kom il, voflr, tavil, m a d id , basit. B obur yana arid va amiq kabi ikkita b a h r borligidan xabar beradi. A ruzni hind sh e ’riyati bilan taqqoslagan B eruniy bu haqda b a ’zi fikrlarni aytgan edi. Turkiy tillardan biri b o 'lg a n o ‘zb e k tilid ab irin ch i b o ‘lib a ru z haqida risola yozgan kishi Taroziydir (bu risolaga qofiya va she’r san’atlari ilmi ham kiritilgan). Z ahirid d in M u h am m ad B obu r ham “Aruz risolasi” asarini yozdi. A lisher Navoiy “Aruz” atam asi haqida o ‘zining “ M ezon ul-avzon” asarida quyidagilarni yozadi: “Va bu k im , bu ilmni n echun “a ru z ” dedilar, m uxtalif ah v o l b or. U1 ju m lad in b iri b ilan iktifo qililur. Va ul bu ldu rk im , Xalil ibn A h m a d rahm atullohki, b u fan n in g voziidur, ch u n arab erm ish va aning y aq in id a b ir vodi erm ishki, a n i “ A ruz” derlar erm ish va ul vodida a ’rob u y larin tikib, jilva berib, b a h o g a kiyururlar em ish va ayni arab “b ay t” der. C h u n baytlarni bu fan ila m e z o n qilib m avzuning nom avzu nd in ayururlar, g o ‘yoki qiymatu bahosi m a ’lu m b o ‘lur, bu munosabat bilan “aruz” depturlar”. Dem ak, bayt, Navoiy fikriga qaraganda aruzning mezonidir. Chunki baytdagi ru k n la r besh xil b o ‘ladi, u la r sad r, ibtido, zarb, aruz va hashvdir, ya’ni: M ing yil ham / agar tirik /b o M o y in , --- v / V - V - / V --- / Uzrungni / ne til bila I quloyin --- v / V - V - / V - - / (“ Layli va M ajnun”) 1-m israning 1-rukni sad r, 2-m israning 1-rukni ibtidodir; 1-m israning oxirgi rukni aruz, 2-m israning oxirgi rukni zarb deb ataladi. H a r ikki misrada o ‘rta d a kelgan ruknlar hashv d eb yuritiladi: Bu bayt vazni hazaj bahriga mansub. M aPulu m afailun faulun Bu vazn tarm oq ruknidan tuzilgan bo ‘lib, tarm oq ruknlar esa asl ruknlardan kelib chiqadi. Bu jarayon aru zn in g zih o f degan qism ida bayon qilinadi. D astlabki aruz nazariyasi bizda ham arab yozuvi orqali tushuntirilgan, bu y ozu v d a b o 'g 'in atam asi y o ‘q, u harf, harakat va sukun tush un chalari orqali ifodalanadi. S harq aruzchilari eng k ich ik vazn birligini “ju z v ” (k o ‘pligi-ajzo), juzv a so s b o ‘Igan narsani “ ru k n ” (ko'p lig i-ark o n ) d eb ataydilar. Juzv ikki yoki u n d a n ortiq tovushdan iborat b o ‘ladi. Aruzshunoslar undosh tovushni va cho‘ziq unlini, arab yozuviga ko‘ra, “harf” deb hisoblaydilar, qisqa unlilami esa “harakat” d e b atay d ilar, chunki u lar h a r f em as. Juzvlarning vazifasi u n d a n kattaroq b irlik b o ‘lm ish ru k n lam in g xususiyatini belgilashdir. Bu juzv tushunchasi ilmda bo‘g‘in tushunchasi bo‘lmagan yoki om m alashm agan davr uchun kerak edi. Hozirgi vaqtda esa eng kichik aruz birligi sifatida b o ‘g ‘in olinadi. Bo‘g ‘in tushunchasi ruknning m ohiyatini ochishda va uning turlarini b ir-b irid a n farqlashda zamonaviy qulay birlikdir. Chunki hozir bizda alfavit arab yozuviga tayanmaydi. Aruz nuqtayi nazaridan bo‘g‘in uch xil-qisqa, c h o ‘ziq, o ‘ta cho'ziq bo 'ladi. Qisqa bo‘g‘inning sxem atik belgisi “V ”, ch o ‘ziq b o ‘g ‘inniki o ‘ta c h o ‘ziq bo‘g'inniki shaklidaberiIadi.“ M en”, “ta n ” , “tu n ” , “k u n ”, “biz” tipidagi yopiq bo‘g‘in la rc h o ‘ziq b o ‘g ‘inga o ‘tadi, “a ” bilan tugagan ochiq bo‘g ‘in lar so‘z o ‘rtasida qisqa, so ‘z oxirida ham qisqa, h a m c h o ‘ziq b o ‘g‘inga o 'tis h i m um kin. Boshqa u n lilar bilan bitgan ochiq b o ‘g ‘inlar ham ch o sziq, h am qisqa bo‘g‘inga o 'ta d i, bu hol rukn sxemasiga h a m bog‘liq va shartli tus oladi. O xirida ikki u n d o sh q a to r kelgan b o ‘g ‘in la r h am o ‘ta c h o ‘ziq bo'gM n hisoblanadi, chunki yonm a-yon kelgan ikki ru k n , — undosh, m asalan , “zu!m ”dagi undoshlardan biri harakat (bitta ochiq b o ‘g ‘in)ga o'tadi. Ba’zi b ir undosh bilan tugagan b o ‘g ‘inlar ham o ‘ta c h o 'z iq b o ‘g ‘inga o ‘tishi m um kin. Masalan, “yor”, “zo r”, “ n u r”, “sher” . 0 ‘ta c h o ‘ziq b o ‘g‘in misra o 'rtasida b ir cho‘ziq va bir qisqa bo‘g ‘in (— V) o ‘miga o ‘tadi. S h e ’rda so‘z oxiridagi u n do sh tovushni, agar u n d a n keyin unli bilan b o sh lan g an so ‘z kelsa, vazn talab i bilan keyingi so ‘zga q o ‘shib ham o ‘qiladi. M asalan, “karam aylab” so‘zlarin i k a-ra-m ay-lab d eb fAilAtun (— V —) vaznida h am yo faiLA tun ( W — ) vaznidaham o ‘qish mumkin. Ochiq bo‘g ‘in qisqa b o ‘g‘inga ham, cho‘ziq bo ‘g‘inga ham o ‘tadi. Paradigmada cho‘ziq bo‘g ‘in bosh unli harfbilan yoziladi: M afAIlun (V —). Bo‘g ‘indan keyingi vazn birligi rukundir. N azm da m isralar m a ’lum tartibga ega b o ‘lg an b ir yoki b ir necha b o ‘g ‘in guruhidan iborat. M israning ana shunday b o ‘laklari aruzda rukn, b a rm o q d a tu ro q deb ataladi. R ukn b ir bo‘g 4 n lid an to rtib , b esh b o ‘g ‘iniigacha b o ‘lad i. Navoiyning: Bulbuli ruhim q ilu rb o g ‘i visolin o rzu , Suvu dona o ‘mig‘a ruxsoru xolin orzu (“ Bulbuli ru h im qilur”) bayti 8 rukndan iborat: — V ------ / — V -------- / — V — / — V — / fAilAtun fAilAtun fAilAtun fAilun (2 m arta) Awalgi uchta rukn to ‘rt bo‘g‘inli b o isa , oxirgi rukn uch bo‘g‘inlidir, ch u n k i “ orzu” so‘zi uch b o ‘g4n hisoblanyapti, sababi shuki, “o r” o ‘ta cho‘ziq bo‘g ‘indir. Ruknlarning baytdagi o ‘m iga qarab qo‘yilgan nom i bor, dedik, yuqoridagi baytning “bulbuliru”si “ sadr” , “suvu dona”si ibtido, “onzu”, 1-misrada aruz, 2-m israda zarb, “ him q ilu rb o ” , “g‘ivisolin”, “o ‘rnig‘a ruh” va “soruxolin’Mar hashvdir. Aruzda bir fikrga ko‘ra sakkizta, yana bir fikrga ko‘ra o ‘nta (asosiy asl o ‘zak) rukn b o lib , Sharq aruzchilari ularni “usuli afoilu tafoil” yoki qisqacha “usul” d eb ataydilar. A m aliyotda ishlatilib kelinayotgan sakkizta asl rukn quyidagilar: 1) birinchi b o ‘g ‘im qisqa, ikkinchi va uchinchi bo‘g ‘inlari cho ‘ziq b o ‘lgan u ch b o ‘g ‘inli rukn “ fa U lu n ” ( V ------ ); 2) birinchi va u ch in ch i b o ‘g ‘inlari cho‘ziq, ikkinchi b o 6g‘ini qisqa b o ig a n u ch b o ‘g‘inli rukn. “fA ilu n ” (— V —); 3) birinchi b o cg ‘ini c h o ‘ziq, ikkinchisi qisqa, uchinchisi va to ‘rtinchi b o ‘g ‘inlari c h o 'z iq b o ‘lgan to 'r t bo‘g‘inli rukn: “ failatu n ” (— V ----- ); 4) birinchi b o ‘g ‘ini qisq a, ikkinchisi, uchinchisi va to ‘rtinchi b o ^ 'in la r i c h o ‘ziq b o ‘lgan to ‘rt b o ‘g ‘inli rukn: “m afailun” ; 5) birinchi, ikkinchi va u ch in ch i b o ‘g‘inlari c h o 'z iq , to 'rtin c h i b o ‘g ‘ini qisqa boMgan to 'r t b o ‘g ‘inli rukn: “m a fu la tu ”; 6) birinchi, ikkinchi va t o ‘rtinchi b o ‘g ‘inlari c h o ‘ziq, uchinchi b o ‘g ‘ini qisqa bo‘lgan t o ‘rt b o ‘g ‘inli rukn: “m ustaf ilun” . 7) birinchi, ikkinchi va to 'rtin c h i bo‘g‘inlari qisqa, uchinchi va beshinchi b o ‘g‘inlari c h o ‘ziq b o ‘lgan besh b o ‘g ‘inli rukn: “ m utafA ilun” ; 8) birinchi, u c h in c h i va t o ‘rtinchi bo*g‘inlari qisqa, ikkinchi va beshinchi b o ‘g‘inlari c h o ‘ziq boMgan besh b o ‘g‘inli rukn: “m afA ilatun” . N azm oMchovidagi b u n d a n keyingi birlik vazndir. U b ir yoki b ir n echa ru k n d an iborat b o ‘ladi: vazn nutqni she’riy, y a ’ni m avzun qilish u ch u n kerak. V azn tark ib id ag i ru k n la r bir xil yoki b ir n ec h a xil b o ‘lishi m um kin. B ahr o ‘lchov birligi b o 'lm a y , v az n lartasn ifig a o id tu shu nch adir. Ilm da um um iy va o ‘ziga xos xususiyati bilan boshqalardan farq qiluvchi birdan ortiq narsa, hodisa va tu sh u n c h a la r alohida turkum larga ajratiladi. Bahr ham m ana shunday m aqsadda vujudga keltirilgan. Vaznlami bahrlatga bo‘lishda asl ruknlar n azarda tutilgan. M u taq o rib b ah ri faU lun (V —), m utadorlik bahri fAilun (— V —), hazaj b ah ri m afA Ilu n (V —), ramal b ah ri fA ilA tun (— V —), rajaz b ah ri m u s ta filu n (— V —), tavil bahri faU lun (V —) va m afA Ilun (V —), m ad id bahri fA ilA tun (— V —) va fAilun ( - V —), basit bahri m ustafilun (— V —) va fAilun (— V —), m uzori’ bahri m afA Ilun (V —) va fAilAtun (— V —), m ujtass b a h ri m u s ta filu n (— V —) va fA ilA tun (— V —) ruknidan iborat. H azaj b ah ri m afA Ilu n (V —) asl rukni va u n in g tarm o q ruknilaridan tu zilg an ; A vazning “ B ir m ah v ash ” g'azali vazni hazajning tarm oq laridan paydo bo‘lgan. Bir m ahva / sherur m aning / m urod im , / K o‘b dur a / nga asru e ’ / tiqodim . / _ V / V - V - / V - / Basit bahri esa m ustafilun (— V —) va fA ilun (— V —) ru k n larid an yasaladi. Habibiyning “ Inson topar” g‘azali vazni m ustafilun tarm og‘i (— VV —) va fAilun (— V —) asi ruknida yuzaga keldi. H a r nim akim / istasa in / son top ar. / Topgali qas / d aylasa im / kon topar. / - V V - / - V V - / - V - / C hunki bu sh e’r yozilgan basit bahri shu m u stafilun va fAilun kabi aslga tayanadi. Har vaznning nom i uning bahriga, baytdagi ruknlam ing soni va ruknlam ing zihofiga qarab qo‘yilgan. Vazn nomidagi birinchi so‘z shu vazn kirgan b ah m in g nomidir. Ikkinchisi baytning neeha rukndan iboratligini bildiradi. Bayt sakkiz ruknli, ya’ni sh e’m in g misrasi to ‘rt ru k n d a n ib o rat b o ‘lsa, “ m u sa m m a n ” deyiladi, bayt olti ruknli b o ‘lsa, “ m usaddas” , t o ‘rt ruknli b o‘lsa, “ m u ra b b a ” deb ataladi. Uchinchi va undan keyingi so‘zlar ruknlam ing zihofmi anglatadi. R ukn butun b o ‘lsa “solim ” deyiladi. M asalan, s h e ’rning h ar m israsida mafAIlun rukni to ‘rt m arta qaytarilsa, uning vazni “hazaji m usam m ani so lim ” deb ataladi. Agar shu vaznning ikkinchi va t o ‘rtinch i ruknlarining ox irgi b o ‘g ‘inlari tushirib qoldirilgan b o ls a , ya’ni ru k n lar “ h a z f ’ deb atalu v c h i zihofga uchragan bo Isa, “ hazaji m usam m ani m ah zu f” vazni hosil b o ‘ladi. M uzori’ bahri mafAIlun (V —) va fAilAtun (— V —) ruknlaridan yasalgan. M uqim iyning “ Ey yori g ‘am gusor” g'azali shu bahrning - V / - V - V / V - V / - V - / MaP Ulu/fAilAtu/m afA/lu/fAilun/ vaznida yozilgan. M afAIlun (V —) asi ruknidan harb zihofiga k o ‘ra M afAIlu (V - V ) va m a rU lu (V - V ) qoladi. FAilAtun ( - V - ) asi ruknidan hazf zihofiga ko‘ra fAilun (— V —), kaff zihofiga ko‘ra fAilAtu (— V —V) hosil b o ia d i. A ruzda 44 ta zihof bor, u la rd a n ju d a k o ‘p tarm o q ru k n la r yasalgan. M uzori’ bahrida m afA Ilun asi ruknidan 9 ta ta rm o q rukn yaratilgan, u la r quyidagicha: m afA Ilu (V —V), m afA ilun (V — V —), faU lun (V —), m a fU lu (—V), m a f U lu n (—), fa’ (—), m a f U I (— ~ ), shu b ah r b o ‘y ic h a fAilAtun asl ru k n id a fA iLA tu (— V —V), fAilAn (— V ~ ), fAilun (— V —), fAiliyyon (— V — ' ) , fA ’ (~ ), fa ’ (-) tarm oq ruk n lari paydo b o ‘lgan. H am m a b ah rlard an h a m shunga yaqin holda turli tarm oq ruknlar vujudga keladi. N azm da talaffuz vaznga b o ‘ysunadi va natijada oddiy vaznsiz nutqqa xos talaffuz qoidalari b a ’z a n buziladi. M umtoz poeziyada shunday b o ‘lib kelgan, h ozir esa bun d ay qilish m u m k in em as. Nazmda jum la gap em as, baytgayoki bandgato‘g‘ri keladi. Nazm dagibo‘g‘in talaffuziga oid xususiyatlar quyidagilar: “go'sht” , “to ‘rt” singari ikki va undan o rtiq undosh q a to r kelgan b o ‘g ‘inlar misra o ‘rtasida bir uzun va b ir qisqa b o ‘g ‘in (— V), m isra o x irid a o ‘ta c h o ‘ziq b o ‘g ‘in (~ ) kabi talaffuz etiladi. C h o ‘ziq unlilaridan s o 'n g undo sh i b o r (“n ” m ustasno) “jo m ”, “z o ‘r ” , “tir ” singari bo ‘g‘inlar ham m isra oxirida xuddi o ‘shanday talaffuz etiladi. So‘z, q o ‘shim cha oxiridagi qisqa unlilar m isra o ‘rtasida ham qisqa, ham c h o ‘z iq b o ‘g ‘in, m isra oxirida faqat ch o‘ziq bo‘g ‘in hosil qiladi. Ba’zi so'zlarda ikkilangan to v u sh lard an b i n vazn talabi bilan tu shib qolishi m um kin: yetti- yeti: q attiq-qatiq singari. E ndi vaznga solingan n u tq n am un alaridan b a ’zi parchalam i o ‘qib ko‘ram iz. Navoiyning “ F arh o d va S hirin” dostoni hazaj bahrining musaddasi m ahzuf vaznida yozilgan: T ariqi ish / q ixfosi / da m o hir, / Bu yanglig* ish /q sirrin qil / di zohir; / Ki F a rh o d a y / labon ishqin / nihoniy, / X ira d d in k o ‘r guzur erdi / nishoni / v ------ / V --------/ V — / Erkin V ohidovning quyidagi she’ri: T u n b ilan yig‘/la b d i bulbul / g‘uncha hajri / dog‘ida, / K o‘z yoshi sh a b /n a m b o ‘lib qol /m ish uning y ap/rog‘ida / _ v - / - V — / — V — / — V — / fAilAtun fAilAtun fA ilA tun fAilun (“T un bilan yig‘labdi bulbul”) ramal bahrining m usam m ani m a h z u f vaznida. Y uqoridagi m iso llard an ayon b o ia d ik i, aru zd a ochiq (unli tovush bilan tugallanuvchi) b o ‘g ‘in qisqa va ch o 'ziq b o‘g ‘in, yopiq (undosh tovush bilan tugallanuvchi) b o ‘g ‘in c h o ‘ziq va o ‘ta cho‘ziq b o ‘g ‘in vazifasini bajaradi, o ‘ta c h o ‘ziq b o ‘g‘in b ir c h o ‘ziq va b ir qisqa bo‘g ‘in o ‘rniga o'tadi: K o‘zim dadur / jam oling / K o‘n g ild a d u r/ xayoling / M a f A ilu n /m a fA Il/ Download 6,97 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish