Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

 
БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ 
МАСАЛАЛАРИ 
 
АБДУЛЛАЕВА Б., ТОШТЕМИРОВА Г., ТДПУ., ЖУРАЕВА С. М.,
Тошкент вилояти педагогика коллежи 
Жисмонан соғлом, маънавий етук, ҳар томонлама баркамол ривожланган, мустақил фикрлайдиган, 
интеллектуал салоҳиятга, чуқур билим ва замонавий дунёқарашга эга, Ватан тақдири ва келажаги учун 
маъсулиятни ўз зиммасига олига қодир бўлган ёш авлодни тарбиялаб вояга етказиш ишларини изчил давом 
эттириш учун “Соғлом бола йили” Давлат дастури доирасида аниқ мақсадга йўналтирилган кенг кўламли чора-
тадбирларни амалга ошириш режалаштирилди. Дастурда алоҳида банд сифатида бошланғич синфларда ўқитиш 
самарадорлигини ошириш, бошланғич таълим сифатини яхшилаш бўйича аниқ вазифалар белгиланган. 
Жумладан, бу йил 1-4 синфлар учун, шу ёшдаги болаларнинг психофизиологик ўзига хосликларини ҳисобга 
олган ҳолда, Давлат таълим стандартлари, ўқув дастурлари ва дарсликларини танқидий қайта кўриб чиқиш, 
ўқитиш жараёнига илғор педагогик ва ахборот-коммуникация технолгияларини бошланғич синфлар 
ўқитувчилари фаолиятига жорий этиш бўйича методик қўлланмаларни ишлаб чиқиш ва нашр этиш, бошланғич 
синфлар дарсликлари учун мультимедиа ишланмаларини босқичма-босқич ишлаб чиққан ҳолда ўқув жараёнида 
интерфаол усуллар ва медиатехнологиялардан фойдаланишни кенг жорий этиш ишларини амалга ошириш 
кўзда тутилган.
Шу нақтаи назардан, бошланғич таьлимнинг асосий мақсадига эришиш, яьни болада ўқишга ижобий 
муносабатни шакллантириш, ўқиш саводхонлигини таркиб топтириш, болаларни турли маьлумотлар билан 
ишлашга ўргатиш, асосий математик амалларни пухта билишларига ва кундалик ҳаётда қўллай олишларига 
эришиш, уларда мантиқий ва ижодий фикрлашни шакллантириш, уларни ёзма ва оғзаки мулоқот меьёрларини 
эгаллашга, ҳамда ўз-ўзини бошқариш ва тута билишга ўргатиш учун бошланғич синфларда сифатли таьлимий 
фаолиятни ташкил этишга алоҳида эьтибор қаратиш лозим бўлади.
Бошланғич синфни мазмунан модернизация қилиш, илғор тажрибалар асосида ўқитиш жараёнига 
инновацион педагогик ва медиатехнологияларни жорий этиш, бунда кадрлар салоҳиятини оширишга алоҳида 
эьтиборни қаратган ҳолда бошланғич таьлимнинг сифат-самарадорлигини тубдан яхшилаш халқ таьлими 
фаолиятининг устувор йўналиши сифатида белгилаб олинган.
Бу йўналишдаги ишларни тизимли, изчил амалга ошириш мақсадида “Умумий ўрта таьлим тизимида 
бошланғич таьлимнинг сифат ва самарадорлигини ошириш бўйича ҳаракат дастури” ишлаб чиқилиб, амалиётга 
жорий этилган.
Бу ҳаракат дастурида белгиланган тадбирлар доирасида бошланғич таьлимнинг меьёрий асослари 
чуқур таҳлил қилиниб ДТС, ўқув дастурлари, ўқув юкламалари, ўқитувчига қўйиладиган малака талаблари, 
умуман, шу каби меьёрлар замон талабидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқилмоқда. Бундан ташқари, 
бошланғич таьлимнинг мазмунини такомиллаштиришга доир замонавий педагогик технологияларни излаб 
топиш, туркумлаш, саралаш, амалиётга татбиқ этиш, дарсликлар мазмун-моҳиятига компетенциявий ёндашув 
асосидаги мақсадларни сингдиришга, яьни билиб бериш билан бир қаторда, ўқувчиларда амалий, ҳаётий 
компетенциялар(кўникмалар)ни шакллантиришга алоҳида аҳамият бермоқда.
Бугунги кунда таьлим сифатини баҳолашда ўқувчининг фақат билимни ўзлаштиргани эмас, ундан 
амалда фойдалана олиш малакасига эгалиги асосий кўрсаткич сифатида олиниши керак. Шу нуқтаи назардан 
ҳамда таьлимнинг узлуксизлиги, узвийлиги, баркамол шахсни тарбиялашга йўналтирилганлигидан келиб 
чиққан ҳолда, мазмун изчиллиги принципи ва компетециявий ёндашув талаблари асосида, умумий ўрта, ўрта 
махсус, касб-ҳунар таьлимида (9+3) ўқитиладиган умумтаьлим фанлари бўйича Давлат таьлим стандартлари ва 
ўқув дастурлари қайта ишланиб, такомиллаштирилди. Бунда, барча фанлар(соҳалар)га тегишли таянч 
компетенциялар сифатида коммуникатив, ахборот билан ишлаш, шахс сифатида ўз-ўзини ривожлантириш, 
ижтимоий фаол фуқаролик, умуммаданий, математик саводхонлик, фан ва техника янгиликларидан хабардор 
бўлиш каби компетенциялар ҳамда ҳар бир ўқув фанининг мазмуни, ўзига хослигидан келиб чиққан ҳолда шу 
фанга тегишли хусусий компетенциялар белгиланди.
12 

---

Масалан, математика ўқув фанининг ўзига хослиги, мазмунидан келиб чиққан ҳолда, шу фан (соҳа)га 
тегишли қуйидаги хусусий компетенцияларни белгилаш мумкин: математик тушунчаларни тасаввур қилиш ва 
англаш компетенцияси; ҳақиқий ва комплекс сонлар устида амалларни бажариш компетенцияси; мантиқий 
таҳлил компетенцияси; математик билимларни амалиётда қўллаш компетенцияси ва ҳ.к. 
Хорижий давлатлар ҳамда мамлакатимизнинг хорижий тиллардан узлуксиз таьлим тизими давлат 
таьлим стандартлари ва ўқув дастурларини ишлаб чиқиш тажрибасидан келиб чиқиб, илк бор ҳар бир ўқув 
фани бўйича, бошланғич таьлимдан бошлаб, академик лицей ва касб-ҳунар коллежини битиргунга қадар, 
ўрганиладиган билимлар ва шакллантириладиган компетенциялар ўқувчиларнинг ёш ва психофизиологик 
хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда даражаланди. Бунда А1 даражада 1-4 синфлар, А2 даражада 5-9-синфлар, 
В1 даражада ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг 1-3 курслари учун белгиланади. 
Ҳозирги кунда компетенциявий ёндошув асосида қайта ишланган бошланғич таълимнинг давлат 
таълим стандартлари ва уларга мос равишда тайёрланган ўқув дастурлари республика бўйича 20 дан ортиқ 
умумтаълим мактабларида тажриба синовдан ўтказилмоқда.
Бошланғич таълимнинг юқори сифат-самарадорлигига эришишнинг асосий омилларидан бири бу-
мактабгача ва бошланғич таълимнинг узвийлиги ва изчиллигига тўла эришиш ҳисобланади. 
Мактабгача таълим муассасаларида болаларни мактабга тайёрлаш шу ёшдаги етакчи фаолият-ўйин 
фаолияти уларда рииожлантирилиши зарур бўлган қизиқувчанлик, турли вазиятларда мустақил хулоса чиқариб, 
ҳаракат қилиш, мулоқотга киришувчанлик,фикрини баён этиб асослашга интилиш каби хусусиятларини ва 
кўникмаларини ривожлантиришга эмас, балки ўқув фаолиятига тегишли бўлган ёза олиш, ўқий олиш, санашни 
билиш ва топшириқларни тушуниб бажара олиш каби ўқув кўникмаларини шакллантиришга қаратилганидек 
туюлади.
Бошланғич синфда ўзлаштиришга қийналаётган болаларда энг аввало мия структурасининг ва нерв-
психик жараёнларининг мактабда ўқиш учун тўлиқ етилмаганлиги, кўрув-ҳаракат координацияси ва кичик 
моториканинг ривожланмаганлиги, мантиқли фикрлашнинг пастлиги кузатилади. Ундан ташқари мотивация, 
иродавий жиҳатларининг шаклланмаганлиги, айниқса диққат ва хотира, ҳатти-ҳаракатни ихтиёрий 
бошқарилувидаги муаммолар мактабда ўқишга тайёр бўлмаган болаларнинг муваффақиятли ўзлаштирилиб 
кетишига салбий таъсир кўрсатади. Бундай болаларда ҳали ўқувчи ички ихтиёри шаклланмаган бўлади. 
Бошланғич синфда ўқувчилар билими саёз бўлса, юқори синфларда ҳам фанларни ўзлаштириши талаб 
даражасида бўлмаслиги аниқ, яъни таълимда пойдеворни мустаҳкам қўймай туриб, унинг пировард натижасига 
эришиб бўлмайди.
Шундай экан, соҳада ҳал қилувчи ўрин тутадиган малакали кадрлар таъминоти, уларнинг касбий 
салоҳиятини ошириш борасида олдимизда қатор вазифалар турибди. Ҳозирги кунда соҳанинг етакчи олим, 
методист, амалиётчи ўқитувчилари мутахассисларини жалб этиб шакллантирилган ижодий гуруҳлар томонидан 
ўқитувчилар учун бошланғич синфнинг 6 та ўқув фандан илғор педагогик ва ахборот-коммуникация 
технологияларидан ўз фаолиятида фойдаланиш бўйича методик қўлланмалар ва мультимедиаои иловалари 
яратилди ва республикамизнинг барча мактабларида қўлланилмоқда. киришилган. Ушбу методик қўлланмалар 
бошланғич синф ўқитувчиларининг методик маҳоратларининг ошишига хизмат қилади. 
Бошланғич таълимда ўқув жараёнини сифат ва самарадорлиги ҳар жиҳатдан педагог омили, унинг касб 
маҳорати, маънавий-аҳлоқий салоҳиятига боғлиқ. 
Юқорида баён этилган фикрларини умумлаштириб айтадиган бўлсак, бошланғич таълимни мазмунан 
модернизациялашда мавжуд муаммоларни чуқур таҳлил қилиш, уларнинг илмий-амалий ечимларини излаш, 
ўқитувчиларнинг маҳоратларини узлуксиз ошириш механизмларини ишга тушириш, ўқув-тарбия жараёнига 
инновацион педагогик ва медиатехнологияларни кенг жорий этиш орқали юқори сифат-самарадорлигига 
эришиш назарда тутилади.