Амир темур тарихидан лавхдлар тошкент 2021


Темурийлар даврининг «фахрий махбус» хонлари



Download 223,92 Kb.
bet4/39
Sana25.02.2022
Hajmi223,92 Kb.
#276077
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   39
Bog'liq
amir temur

Темурийлар даврининг «фахрий махбус» хонлари
Урта асрларда Мовароуннаурда мавжуд булган давлатларнинг бошцарув тизимида уукмдорлик анъаналари ва унвонларида «хон»ларнинг ало^ида щамияти булган. Бу унвонга сулолавий тизим асосида эришилган ва унинг Мовароунна^р бошк^арувида узвий давом этиши Чингизхон нами билан боглик,. Унинг асл исми Темучин булиб, 1206 йил мугул аслзодалари, нуёнлари иштирокида буюк курултойда «чингиз» (тенгиз — денгиз, океан) унвони билан сарафроз этилади ва барча кабила, уруг, элатларнинг буюк хони деб эълон цилинади. Давлатнинг ички ва ташки сиёсатини тартибга солишда Чингизхон томонидан эълон цилинган цонунлар туплами — «Ясок,» мууим рол уйнайди.
Мовароуннахр ва Хуросон мугуллар томонидан эгалланган даврдан бошлаб XIX аср урталарига кадар мазкур конунлар асосида давлат ва жамият бошкарувида Чингизхон авлодлари «хон», бошкд туркий кабилаларнинг йулбошчилари эса «амир» сифатида хонларнинг таянчи булиб хизмат кила бошлади. Бу бошкарув тамойили Марказий Осиё халкдарининг онгига сингиб кетган булиб, факат чингизийларнинггина олий хукмдор булиши коида тусига кириб колган эди.
Хонларнинг мавкеи пасайиб, амирлар хокимиятининг баркарорлашувига оид айрим масалалар Амир Темур, темурийлар ва кейинги даврларда яратилган манбалар, хусусан, Низомиддин Шомийнинг «Зафарнома», Муинидцин Натанзийнинг «Мунтахаб ут-таворихи Муиний», Шарафуддин Али Йаздийнинг «Зафарнома», Мирзо Улугбекнинг «Турт улус тарихи», Фасих Ахмад ал-Хавофийнинг «Мужмали Фасихий», Абдураззок Самаркдндийнинг «Матлаи саъдайн ва мажмаи бахраин», Мухаммад Хайдар мирзонинг «Тарихи Рашидий», Гиёсиддин Хондамирнинг «Хабиб ус-сийар фи ахбори афроди башар», Хофиз Танишнинг «Абдулланома», Абу
ь>\п|)хожанинг «Самария» каби асарларида20 21* келтирилган. ' i.ipiiH тахдил кдлиш жараёнида XIV асрнинг урталаридан Мовароуннахрда чингизий хонлар реал хокимиятдан \ к жпаштирила бошланганлигини куриш мумкин.
Мовароуннахрнинг амирлар бошкарувига утиши кудратли
n. i нщбиркор амирлардан бири булган Амир Кдзагон (1346— I i 'Х)нинг хокимиятни эгаллаши билан бошланган. Читатойхон iioio'lii булган Козонхон (1342-1346)га карши кураш '■опиипанлар орасида амир Кдзагоннинг харакаглари алохида \ ринга эга булган. Бу даврга келиб ички вазият кескинлашиб, пнрнк амирлар тугридан-тугри хукмдор хонадонига нисбатан i n инк утказа бошлайдилар. Амир Кдзагон Мовароуннахр 'нк пари орасида ёши улуги сифатида барчани уз атрофига |\пнаб, Солисаройни (Амударёдан жанубда) каророгохга in винирган. Шу ерда К,озонхон сиёсатидан норози булган Мовароуннахр бекларининг кушинини туплаган ва хонга i .ipi и и кузголон бошлаган. Мазкур харакат хакида эшитган I oioiixoH амир Кдзагонга карши кушин тортган. Икки уртада • <> nip булган шиддатли жангда харбий махорат ва кушинининг жихатидан устунлик килган Амир Ь^азагон галабага 'ришади. Чингизхон авлоди булган Крзонхон катл этилади19.
Ко юнхоннинг улдирилиши натижасида Чигатой хонадони и. юларининг Мовароуннахрдаги хукмронлиги амалда тугаган.
Уларнинг кулидан бошкарувни олган амирлар «хон» хонадони вакилларини факат Чингизхон уругидан булгани сабабли номигагина тахтга утказишган. Ёрлик ва фармонларда биринчи булиб хоннинг номи, иккинчи булиб эса амирнинг номи ёзилса- да, давлат жилови амалда амир кулида жамланган. Амир давлатнинг бошида турган ва у «улус амири» деб аталган22.
Амир Кдзагон жорий этган Чигатой хонларини номигагина хон деб тахтга кутариш анъанаси эса шу даврдан бошлаб узбек давлатчилиги тарихига «хон кутариш», «сохта хон», «кугирчок хон» каби тушунчаларни олиб кирган. Кдзагон амалда хокимиятни уз кулига олган булса-да, реал хокимиятга эга булмаган «хон»ларни сакдаб колди.
Амирнинг мазкур тадбирни амалга оширишига бир канча сабаблар булган. Жумладан, Амир Кдзагон гарчи мугул Хукмронлигига бархам берган булса-да, хали хам Мугулистон (Еттисув)даги хонларнинг катта кучга эга эканлиги, уларнинг исталган пайтда Мовароуннахрга бостариб келишидан хавфсираб яшаган. Бундай муаммони бартараф килишда энг тугри йул чингизийларни хон килиб кутариш ва шу оркдли юрт тинчлигини таъминлаш, деб билган. Бу билан Амир К,азагон Мугулистон хукмдорларига Мовароуннахрни хали хам Чигатой хонлари бошкараётгандек килиб курсатиб, улар томонидан булиши кутилган хужумларнинг олдини олган.
Амир Кдзагон илк бор «сохта хон» сифатида Ухтой наслидан булган Донишмандчахон (1346-1348)ни тахтга кутарган. «Сохта хон» кутаришдан кузланган яна бир максад, ташки кучлар билан бир каторда, мамлакат ичида хам хали купчиликни ташкил этувчи мугул юкори табака вакилларининг норозилигига бархам бериш булган. Амир Кдзагон Донишмандчахонни давлат ишларига умуман аралаштирмаган. Унинг хузурига айгокчиларни «мулозим ва сокчилар» сифатида тайинлаб, хонни катгик назорат остита олган23. Чунки бу ер да Чигатой улуси зодагонларидан баъзиларининг фитна уюштириш эхтимоли хам бор эди.
Биринчи «сохта хон» Донишмандчахон ва Амир Кдзагоннинг муносабатлари узокка бормаган. Амир Кдзагон орадан икки йил утгандан кейин (1348) Донишмандчахоннинг Ухтой наслидан эканлиги ва тахтда факдт Чигатой авлодлари булиши кераклигини бахона килиб, уни тахтдан туширган. Унинг урнига Чигатой наслидан булган Баёнкулихон (1348- I 159) кутарилган22.
Шу тарзда Чигатой хонларини номигагина тахтга уткизиш | ажрибаси кулланила бошланган. Хокимият бошкарувидаги бу .пп.ана амир Кдзагондан бошланиб, кейинчалик Амир Темур заплат бошкарувида, шунингдек, бир неча асрлар давомида 'дна Осиё хонликлари давлатчилиги бошкдруви тизимида хам | а кланиб колган.
Амир Темур 1360 йилдан бошлаб сиёсат майдонига чикдб, у с 1 акиллик учун кураш олиб борган ва ундан сунг хокимиятга |■ < ню, буюк давлат барпо этган йилларда хам бошкдрув

  • и шмида илгаридан мавжуд анъана - чингизийларни хон | v i ар и ш расмини бузмади.

Буюк Сохибкирон хул остидаги элатларнинг аксарияти "III а тътикоди кучлилигини эътиборга олиб, Чингизхон in'ioшдан хон тайинлаш удумини давом эттирди. Шарафуддин v in Йаздийнинг «Зафарнома» асарида келтирилишича, ’ I in а I (>й улусида Чингизхон авлодидан хонлик тахтида утирган шам иардан турттаси Амир Темур сиёсат майдонида булган lanpia гугри келади. Уларнинг дастлабки иккитасини хон минь кутарган шахе Амир Хусайн (Амир Казагоннинг •nielli. Темурнинг дусти ва цайниси) булса, колган иккитаси '"ii.Hiua Амир Темур хокимиятга келгандан кейин фахрий ■ "ii.i хон сифатида давлат тепасида турган. Мазкур турт ■luxpiiii хон»ларнинг биринчиси Кобилшох булиб, бу хакда

  • и,||1.|фуддин Али Йаздий «Зафарнома» асарида куйидагича ■ и ivmoi беради: «Амир Хусайн ва хазрат Сохибкирон узаро

Нино Чигатойхон (Чингизхоннинг иккинчи угли) наслидан 1 МП11ИНИ хон кдлиб кутармокни маъкул деб топдилар. ниц фикрни тасдикдаш максадида, (хижрий) етти юз олтмиш 1 ■ ( мелодий 1364) йили амирлар хамда нуёнларни туплаб
I ... г пч-к турт улус тарихя.-Т.: «Ёш куч» нашриёги, 2019. 368 6.
курултой утказишди ва давлатнинг мухим ишлари ва манфаатларини мухокама килишди. Улар замона зайли билан факирлик ва дарвешлик либосида юрган Кобилшох уклон ибн Дуржи ибн Элчигдой ибн Дувохоннинг келиштан кддди- коматини улуг хонлик либоси билан безантиришга карор килишди. Бахт-икбол куши бошига кунган Кобилшох углонни хонлик тахтига утказишди ва турк султонларининг одатига кура унга кадах тутишди»24. Яъни, Амир Хусайн ва Амир Темур 1362-1364 йилларда Мовароуннахрни муку л босцинчиларидан озод этиш учун кураш олиб бордилар хамда бунинг натижасида Мовароуннахр амири деб Амир Хусайн эътироф этилди. Амир Темур эса Кеш ва Каршининг ноиби сифатида фаолият курсатди. Бу даврда Кобилшох олий хон сифатида расман эълон килинган булса-да, у Амир Хусайн изнисиз мам ла кат дан, хатго саройдан хам чик,а олмаган. У Читатой улусининг уггизинчи хони эди. 1370 йил К,обилшох вафот этгач, расмий хон сифатида Одилшохни кутаради. У Читатой улусининг уттиз биринчи хони эди. Лекин Амир Хусайннинг чекланмаган хокимиятига тахдид сола бошлаган Одилшох бир неча кунлик хукмронликдан кейин дарёда тарк килиниб улдирилди25. Муиниддин Натанзий эса, Одилшохди 1370 йил Амир Темур катл кидцирганлигини ёзади26. Амир Хусайн ва Амир Темур уртасида Мовароуннахр амирлиги учун кураш натижасида Темур 1370 йили Балхни эгаллаганида илк «сохта хон» булган Донишмандчахон (Амир Крзагон ()аврида)нинг угли Суюргатмиш углонни хон деб эълон килди. Бу хон Читатой улусининг уттиз иккинчи хони булиб27, Амир Темур давлатининг олий хукмдори булсада, амалда реал хокимиятга эга эмас эди. Уз фаолияти даврида Сохибкирон Амир Темур дав лат бошкарувида унга кумакчи булди, аммо унинг наздидан чикмаган. Темур Суюргатмишхонга эхтироми жуда баландлигидан 1388 йил хон вафот этгач хам хотирасига
\ рм.I г курсатиб, яна уч йил давомида хутба ва пул зарбидан 'tin и номини чикармаган28. Суюргатмишхондан кейин Султон Ми\мудх(»н хон сифатида хонлик тахтига тайинлади. У Чш .1 luii улусининг уттиз учинчи хони булиб29, 1402 йил, вафот

  • 11 \ hi а кадар Амир Темур давлатининг расмий хони сифатида

■|>.u> linn курсатган. Султон Махмудхон фаолиятидаги энг ёркин '.■-ина сифатида 1402 йилги Анкара жангида Йилдирим l."'i п1дпи уз булинмаси билан асирга туширганлигини эътироф и жоиз. Сох,ибкйроннинг хдмма ёрликдари шу икки
■пиши номи билан куйидагича иборалар билан битиларди: моргатмиш (ёки Султон Махмудхон) ёрлигидин Амир I' Mvp курагон сузим» (Темурдан кейин унинг ворислари хам \ i фармонларини шу тахлит ёздирган)30.
Манбалардаги маълумотларни тахлил килганимизда, Чпигизий хонларни тахтга кутариш Чингизхоннинг бобоси

  • iiii.ui Амир Темурнинг саккизинчи бобоси Крражор нуён I I.драча хожиб) ораларида тузилган ахдга асосланган эди. Уша aviда хонлик мартабаси Чингизийлар хонадонида ва амир ал- \ маролик мартабаси эса К,°РажоР нуён хонадонида булиши | урсатилган эди31.

Самарканд шахрининг марказида мазкур хонлар ва \ >арнинг кариндошлари истикомат килиши учун алохида махалла мавжуд булиб, у баланд девор билан бошка махалладардан ажратиб куйилган ва бу махалла махсус харбий кием гомонидан курикданган. У катта бир махалла булиб, \ пинг хар булаги айрим ном билан аталган Шахардаги

  • \овузи бустони хон» («Хон ботининг ховузи») деган энг машхур махалла шу жумладандир. Махаллий ахоли вакиллари

  • >у махаллага кира олмаган ва шунинг учун хам бу худуд «Дари

занжир», яъни «занжирбанд эшик» деб аталган. Амир Темур даврвда шу махдлладаги хонлар яшайдиган сарой «Хдёти хон» (Хон саройи) деб аталиб, шу ер да улар тахтда утирганлар32. Мазкур хонларнинг баланд деворлар билан ураб олинган махсус махдллада яшаганлиги махаллий ахоли томонидан уларниг «фахрий махбус хонлар» деб аталишига сабаб булганлиги, эхтимол.
Амир Темур давлат бошкарувида бу узига хосликлар юзага келган булса-да, хукмдорларнинг тахтга утиришида хдм яна бир янгиликни амалиётга киригди. Маълумки, туркий ва чингизий анъаналарга кура, тахтга утирадиган хонлар ох кигизда кутарилиб, тахтгача олиб борилган. Амир Темур эса тахтга утиришда ок кигизни бекор килмаган булса-да, лекин янги анъана, Куксаройни курдириб, унинг ичида тахт урнатиб, уни чингизий хонларининг ок кигизи ва тахтидан колишмаслиги учун «куктош» деб атади хдмда узи шу куктошда утирган (Кейинчалик, Самаркандда тахтга чиккан куплаб хукмдор кук гошга утирган). Бунинг мохияти шундаки, мазкур тош (тахт) кук рангда булмаса-да, у кукдан тушганлиги хамда туркийларда кук илохий буюклик рамзи булганлиги учун «сохта хон»нинг бу тахтга утира олмаслиги, яъни, бундай шарафга эга булолмаслиги накд килинади33.
XIV-XVI асрларда ёзилган тарихий асарларнинг гувохлик беришича, Амир Темур вафотидан кейин хам темурий хукмдорлар чингизийлардан булган хонларни тахтга кутариб, амалда хокимиятни узлари бошкарган, сохта хонларга эса давлат бошкарувида хеч кандай ваколат колдирмаган. Манбаларда Темур вафотидан кейинги курашлар натижасида Мовароуннахр хукмдори булган Мирзо Улугбек даврида Чигатой наслидан булган Сотукхон темурий хукмдорга карам булган «олий хукмдор» эди. Абдураззок Самаркандийнинг «Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн» асарида келтирилишича,
м и ин . Мир и, Улугбек Сотукхонни катга кушин билан

  • t*». пи min.) юборган34 35 36. Сотукхон томонидан Мугулистон ч I чЮри H.iiicxoii гор-мор этилган булсада, кейинчалик, 1429 mu lonii.ipia юриш килган Мовароуннахр «хони» ! I три и in" Афтидан, Сотукхон ва Улугбек уртасида зиддият » < НН • IHKK.1II булиши эхдимол. Шунинг учун бу хондан шу йул о IHJ1I11II максадида уни жангга юборган. Чунки,

о. i\ иианома» асарининг муаллифи берган маълумотга кура, | . i n о hi кетиши билан унинг урнига бошк,а хон кутарилган. ■|. I ни муаллиф уз асарида бу хоннинг кимлигига о Iл 1мапци". Мирзо Улугбекнинг Сотукхондан кейин унинг ! I'uiii .1 оирор хонни гайинлаганлиги буйича бошка манбаларда |.ц|.,.р м.н.лумот учрамаса-да, лекин бу анъана узвий давом и и ини манбалардан «Улугбек ва Абдуллатиф кураши»

  • |р.к‘||иарини кузатиш натижасида билиб олиш мумкин. Яъни, I I Н пил Адбуллатиф уз отаси Мирзо Улугбек кушинларини ч и цо »тиб, Самаркандни эгаллагач, тарихчи Хондамир i n рифи билан айтганда «Чингизхон авлодидан бир хилвираб | ..hi ли карияни» тахтга чикарган37. Академик Б.Ахмедовнинг I., pi.in маълумотига кура, унинг исми Муглукхон булган38 ва Хи луилатиф ундан Мирзо Улугбекнинг такдири буйича фармон ■iiiK.ipiiinra курсатма берган.

Гсмурий хукмдорларининг чингизий хонларни расмий хон | иф.пнда тахтга чикариб, уларни доимий равишда узига хос |\1кинликда олиб юришига бархам берилиши Абу Саид Мирзо (1451-1469) номи билан боглик. У темурийларнинг

  • ч>хга хонларясиз Мовароуннахрни бошкарган дастлабки накилидир, дейишга асослар бор. У 1451 йил Мовароуннахр 1.1М ИНИ эгаллагач, бобокалони Темур сингари Хуросонни хам

бирлаштиришни уз олдига максад килиб куйган ва уни амалга ошира олган энг сунгги гсмурий хисобланади. Абу Саид Абулкосим Бобур вафоти (1457 йил)дан сунг Хуросонни эгаллайди ва узок йиллар (20 йил) такдир такозоси билан Шерозда яшаб Хуросондаги темурийларнинг расмий хони булиб турган Юнусхонни (Чигатой наслидан, 1415-1487) келтириб, дастлаб узининг саройида булишни (хон сифатида) тавсия килган, кейин эса Мугулистонга хон килиб жунатади.
Бу х,акда Мирзо Мухаммад Хдйдарнинг «Тарихи Рашидий» асари шундай хикоя килади: «... дастлаб Юнусхон Мугулистонда хокимиятдан махрум булган даврда Мовароуннахрга Мирзо Улугбек хузурига борган. Улугбек Юнусхонни Х,иротга жунатади, сунгра уни 1429 йили Шерозга юборадилар. Юкорида айтганимиздек, 1457 йил Султон Абу Саид Хуросонни эгаллагач, Юнусхонни Шероздан келтириб, Мугулистонга хон этиб тайинлайди ва Андижон якинидаги Еттикандни унга мулк килиб белгилайди. Бу вактда Юнусхон 41 ёшда (1455-1456) эди»39.
Шундай килиб, Мовароуннахрда 1221 йилдан бошлаб Чингизхон наслидан булган хонлар хукмронлик килган булиб, улар XIV аср урталаригача олий хукмдор сифатида хонлик тахтига утирган булса, Амир К,азагон, унинг угли Амир Абдулла ва невараси Амир Хусайнлар хамда Амир Темур ва унинг ворислари даврида саройда «фахрий хон» сифатида реал хокимиятга эга булмаган бошкарув вакили сифатида улугланган хамда амалдаги хукмдор булган амирга сузсиз итоат этган. Хдтто, улар амир рухсатисиз саройдан ёки пойтахтдан ташкарига чика олмаган. Шунинг учун хдм улар айрим тарихий адабиётларда «махбус хонлар» сифатида тилга олинади.
Чингизий авлодларининг кугирчок булса-да, хонлик, яъни олий хукмдорлик даражасида колдирилганлигининг асосий сабаби Мовароуннахрда Амир Темур даврида мугул хукмронлигига туда бархам берилган булса-да, хали хам Мугу листон, Олтин Урда каби давлатларда хонлар нинг катта
t . ii.i на эканлиги, шунингдек, Мовароуннахрда хам Темур I и, I.иннинг аристократиясида Чингизхон конунлари ва ш 11..1иаларига катъий амал килувчилар купчиликни ташкил ниши »ди. Шу жихагдан хам, Амир Темур ва унинг ворислари

  • in iyi-ри йул чингизийларни хон килиб кутариш хамда шу

  • ipK.niii юрт тинчлигини таъминлаш, деб билган. Кейинчалик,

\ асрнинг урталарида Мовароуннахр ва Хуросон жамиятида н мурийларнинг мавкеи чингизийларникидан колишмайдиган |.1|'.|/кага келиши билан (бу темурийларнинг мавкеи ортиб цини билан эмас, балки чингизийларники пасайиши билан н 11>х1анади), аста-секин «сохта хон»лар нореал бошкарувидан

  • .in воз кечилди.




Download 223,92 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish