|
Til so‘z belgilari tizimi bo‘lib, u psixik faoliyatni ifodalovchi, shu bilan birga, nutqda foydalaniladigan aloqa vositasidir. Biroq nutqning buzilishi muloqot jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bosh miya qo- big‘ining ayrim qismlari zararlanishi natijasida nutqning izdan chiqi- shidan iborat psixopatologik nuqson afaziya deyiladi. Nutqning buzi- lishi insonning yozma nutqiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Nutqdagi turli buzilishlar natijasida yozuvning izdan chiqishi agrafiya deyiladi.
Agrafiya holatida odam yozish qobiliyatini butunlay yo‘qotadi yoki so‘zlardagi harflarni tushirib qoldiradi, harflarni bir-biriga qo‘sha olmaydi. Agrafiya katta odamlarda bosh miya po‘stlog‘i faoliyatining buzilishi natijasida ro‘y bersa, bolalarda u duduqlik natijasida kelib chiqadi.
Muloqot aniq ijtimoiy munosabatlar tizimi orqali belgilanadi. U ijtimoiy axloq normalari asosida tartibga solinadi. Individ hayotida muloqotning vazifalari turlicha. Shu boisdan, muloqotning quyidagi vazifalarini ko‘rsatishimiz mumkin.
Muloqotning psixologik vazifalari:
informatsion;
regulyativ;
signal;
nazorat;
tarbiya.
Informatsion vazifa axborotni qabul qilish va uni tarqatishdir.
Regulyativ vazifa muloqotni tartibga solish va boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatni tashkil qilishdan iborat.
Signal vazifasining ko‘magida biz bo‘lib o‘tayotgan katta aha- miyatga ega voqealar, hodisalar haqidagi signalni qabul qilamiz va uzatamiz.
Nazorat vazifasi ko‘magida axborotni qabul qilish va tarqatish jarayoni nazorat qilinadi.
Tarbiya qilish vazifasi muloqot orqali shaxsni shakllantirish jara- yoni bo‘lib, nihoyat darajada muhim omil hisoblanadi.
Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining muloqotidagi psixologik xususiyatlar:
muloqotning kasbiy yo‘nalganligi;
muloqotning huquqiy jihatdan tartibga solinishi;
muloqotning majburiyligi;
muloqot maxsus obyektining mavjudligi;
muloqotda psixologik to‘siqlarning mavjudligi;
jinoyatchilarning maxsus tili va tatuirovkalarning ahamiyati hamda xususiyatlarini bilish zarurligi.
Ichki ishlar organlari xodimining faoliyatida bo‘ladigan muloqot- ning muhim xususiyatlaridan biri uning kasbiy yo‘nalganligidir. Zero- ki, huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari jinoyat qilgan shaxslarni, guvohlar va jabrlanuvchilarni aniqlash maqsadida boshqa shaxslar bilan muloqotda bo‘ladilar. Organ xodimlari haqiqatni ochib tashlashga harakat qilsalar, aksincha, jinoyatchilar jinoyatni yashirish- ga, yolg‘on ma’lumot berishga, jinoiy javobgarlikdan qutulishga hara- kat qilishadi.
Tergovchi protsessual qonunlarning normalari asosida harakat qi- ladi. Shaxsga nisbatan bo‘lgan salbiy munosabatiga qaramasdan, xo- dim muloqot qilishga majbur.
Muloqotning uzoq davom etishida ziddiyatli holatlar tez-tez uch- rab turadi. Har qanday muloqotning biron-bir maqsadi bo‘ladi. Mulo- qotga kirishgan har bir shaxs, uning yakuniy holatiga qarab turlicha xulosa chiqarishi mumkin. Huquqni muhofaza qilish organlari xodi- mida muloqotga kirishish, jinoyat sodir bo‘lgandan so‘ng boshlanadi.
Muloqot jarayonida obyektning maxsus tomonlarining borligi ham muhim hisoblanadi. Shuni aytish joizki, ko‘p hollarda bunday shaxslar jamiyatdagi axloqsiz, odobsiz va vijdonsiz kishilardir. Mu- loqot jarayonida har xil psixologik to‘siqlar mavjud. Ko‘proq ular sun’iy ravishda vujudga keladi.
Muloqot jarayonida quyidagi psixologik to‘siqlar mavjud:
motivatsion to‘siqlar;
aqliy (intellektual) to‘siqlar;
emotsional to‘siqlar;
tarbiyaviy jarayondagi to‘siqlar.
Motivatsion to‘siqlar shaxslarning muloqotga kirishishdan bosh tortishi, muomalani to‘g‘ri, aniq ko‘rinishda olib borilishini xohlamas- ligi jarayonida namoyon bo‘ladi.
Aqliy to‘siqlar shaxsning xodimga nisbatan bilim doirasining kengligi, mantiqiy fikrlashining chuqurligi va huquqiy savodxonligi mazmunan boy bo‘lgan taqdirda yuzaga keladi.
Emotsional to‘siqlar muloqotga kirishuvchilarning psixologik va emotsional-irodaviy holatlaridan kelib chiqadi (agressivlik, qo‘rquv, asabiylashish, xo‘rlanish va boshqalar).
Tarbiyaviy jarayonlardagi to‘siqlar huquqni muhofaza qilish or- ganlari xodimlari «tarbiyasi qiyin» o‘smirlar, nosog‘lom oilalar va muqaddam sudlangan shaxslar bilan profilaktik chora-tadbirlar olib borayotgan vaqtda uchraydi.
Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida
kasbiy muloqot va psixologik aloqa o‘rnatish
Kasbiy muomala har bir huquqni muhofaza qilish organlari xo- dimi faoliyatida muhim o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham muoma- laning har bir turi faoliyat jarayonida ishtirok etadi. Xodim muomala- ning qonuniyatlariga suyangan holda, shaxslararo munosabatga kiri- shadi. Bu muloqot jarayonida xodimning har bir bilish sifati (xotira, diqqat, idrok, sezgi, tafakkur, xayol) ishtirok etadi. Bu jarayonlar xo- dimning mantiqiy fikrlashiga, o‘tmishdagi vaziyat bilan bog‘lashiga, o‘zaro solishtirish va qiyoslash malakasiga, obyekt va sharoitni mu- kammal tarzda idrok etishiga yordam beradi.
Muloqot turlarining keng ravishda amalga tatbiq qilinishi muloqot jarayonida insonning holatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Xohlagan ax- borotni muloqot jarayonida to‘liq ravishda berish, uning to‘g‘ri yetib borganligi haqidagi signal qoniqish holatini vujudga keltiradi va muloqot jarayonini faollashtiradi.
Har bir muloqotning bir nechta maqsadi bo‘ladi:
faktlarni va shaxsning bu faktlarga bo’lgan munosabatini aniq- lash;
tarbiyaviy maqsad, ya’ni qonunni hurmat qilish;
ziddiyatli holatlar muloqotda, ya’ni ikkala tomonning qiziqish- lari bir joydan chiqmasligi natijada muloqotda formallik, yuzakilik vujudga keladi.
Huquqni muhofaza qilish organlari xodimi odamlar bilan muloqot qilishi uchun quyidagi ijtimoiy-psixologik fazilatlarga ega bo‘lishi kerak:
notanish shaxslar bilan tez fursat ichida aloqa o'rnata olish va ularga ma’qul bo‘lish;
boshqa shaxslar gapini eshita bilish qobiliyatiga ega bo‘lish;
odamlarga psixologik ta’sir ko‘rsata bilish qobiliyati;
muloqot jarayonida shaxs bilan psixologik to‘siqlarni bartaraf etish qobiliyati.
Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining shaxslar bilan psixologik aloqa o‘rnatishi o‘ziga xos psixologik xususiyatga egadir. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari psixologik aloqa o‘rna- tishning samarasi sifatida fuqarolarning hamjihatligi va hamkorligida namoyon bo‘ladi. Aloqa o‘rnatishning ijobiy yakunlanishi bo‘lajak muloqotning samarali bo‘lishiga zamin yaratadi. Aloqa o‘rnatish subyektning muloqotga kirishishi, uning tayyorgarlik darajasi, anglash xususiyati, ma’lumotning qayta ishlanishi va ishonchli ma’lumotlarni ayriboshlash natijasida namoyon bo‘ladi.
Psixologik aloqa o‘rnatishning bir necha bosqichlarini ko‘rib o‘ti- shimiz mumkin:
bo‘lajak muloqotni bashorat qilish;
aloqani yengillashtiruvchi tashqi omillarni yaratish;
tashqi kommunikativ sifatlarning namoyon bo‘lishi;
umumiy va neytral qiziqish doiralarini aniqlash;
muomaladagi og‘ishlarni bartaraf etish;
individual ta’sir etish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
