|
1. Mahsuliy (produksion) qoidalar
1970-yillarning o'rtalariga qadar, ekspert
tizimlarida bilimlarni ifodalovchi mahsulot modellari keng qoilanildi. Bu
umumiylik ekspert tizimlarining birinchi avlodiga xos edi (masalan, dendral, mycin,
ruf, rl va boshqalar).
Mahsuliy qoidalar bilimlarni «Agar — u holda» ko'rinishda tasvirlaydi.
Qoidaning «Agar» qismi bir qator shartlarni ifodalaydi, bu shartlar qanoatlantirilsa,
qoidaning ikkinchi, ya'ni «u holda» qismidagi xulosalar mazmunga ega boiadi. Buni
quyidagi sxema misolida ko'rib chiqamiz.
Agar talabalar darsga muntazam qatnashib, darsni tinglab yoki konspekt yozib
turmasa, uyda muntazam shug'ullanmasa, u holda ular 30 soat darsni zoye ketgazgan
hisoblanadi. Bilimlarni tasvirlaydigan tizimlar mahsuliy produksion tizimlar deb
nom oldi.
Ekspert tizimlarining qo'llanishi bo'yicha mahsulotlarni «vaziyat-->harakat»,
«holat→ yechimini qabul qilish», «jo'natish
— xulosa» tarzida talqin qilish mumkin.
Deduktiv xulosa tizimi uchun o'ziga xoslik — bu «jo'natish-xulosa» ko'rinishda
talqin qilinadi. Bu jo'natishlar va xulosalar — aksioma va teoremalarni,
mahsulotlarni o'zi esa xulosa qoidalarni ifodalaydi.
Mahsulotlar tilining asosiy element! quyidagi konstruksiyadir:
(i), P, Pj ; A=B; (i) Q
Bu konstruksiya quyidagicha ifodalanishi mumkin: «Agar P shart bajarilsa va A
shart o'rinli bo'lsa, u holda B ishni qilish B mahsulotning i raqamli shartini Q shartiga
o'zgartirishi kerak». Bizning misolda, i — qoidaning tartib raqami.
Misol tariqasida quyidagi formulani ko'ramiz.
P=P1 W P2 W P3 W P4
Bunda Pi — tireotoksikos, P2 — qandli diabet, P3 — addisione kasalligining
kompirsen shakli, P4 — koronar (yurak kon tanqisligining og'ir formasi). A —
gipotireoz, B — tireoidinning 0.3 gr qabuli, Q qiymatini 0.3 gr ga oshirish kerak
bo'lsin. Predikat Pk (q>l) tireoidenni navbatdagi qabuliga ruxsat etishni baholaydi,
chunki, kattalar uchun sutkalik norma 1 g dan oshmasligi kerak.
Mahsulot ko'rinishi quyidagicha bo'ladi:
(i), P, Pj ; A=B; (i) Q
Bu mahsulotning ma'nosi bunday :
Aim.uz
Aim.uz
«Agar kasal gipotiorez bo'lsa, organizm terioidin qabul qilishi zarur va buni
sutkalik normada hisobga olmoq kerak».
Xulosa chiqish jarayoniga qoidalar, granlar yoki tarmoqlar ko'rinishidagi
murakkab zanjirlarni hosil qiladi. Ekspert tizimlar xulosalarni chiqarish bo'yicha 3
xil bo'ladi ;
1.
To'g'ri yo'l bilan xulosa chiqarish.
2.
Teskari yo'l bilan xulosa chiqarish.
3.
Aralash yo'l bilan xulosa chiqaruvchi ekspert tizimlar .
Masalan, to'g'ri yo'l bilan xulosa chiqaruvchi ekspert tizimlar
yordamida kasallik alomatlariga ko'ra kasallik aniqlanadi. Teskari yo'l bilan xulosa
chiqaruvchi farazlardan (taxmin qilingan kasallikdan) bu farazni isbotlovchi yoki
isbotlay olmaydigan dastalabki ma'lumotlarga asta boramiz. Yuqorida ko'rib
chiqilgan misollar xulosani to'g'ri yo'l bilan chiqaruvchi usuliga mos keladi . Shartli
ravishda bu usulni quyidagicha yozish mumkin F& B→Z.
Agar F va B holatlar mavjud bo'lsa, u holda Z holat ham mavjud.
Sxemada bularni quyidagicha aks ettirish mumkin.
Qisqacha qoidalarning ishlashini ko'rib chiqamiz. Birinchi bajariladigan qoida,
bu A→D, chunki A ma'lumotlar bazasida joylashgan. A
— MB bo'lganligi uchun D
ni ? ham kiritilishi S&D → F qoidasining bajarilishini ta'minlaydi
va Z MB kiritiladi.
Bu jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin, ma'lumotlar bazasida 2 izlab
ko'riladi, agar Z bo'lmasa, u holda Z ni qoidalar ichida Z keltirib chiqaradigan
qoidani aniqlaydi (ya'ni strelkadan o'ng tomonda turgan Z ni izlaydi). Bizning
mi
solimizda bu F&B → Z qoidasi. Z ni aniqlash uchun avval F va B aniqlash kerak
ekanligini tizim qayd etadi. Z qadamda tizim F vaqtni aniqlashga kirishadi. Awal F
ni ma'lumotlar bazasidan ko'rib chiqadi, topa olmagan qoidalar F chiqarib beradigan
qoidani aniqlaydi (ya'ni, strelkani o'ng tomonida F turadigan qoidani).
Bu C&D → F ni beradi va C va D faktlarni aniqlash kerakligi haqida xulosa
chiqaradi.
3—5- qadamlarda tizim MB da C ni topadi va D ni topish uchun awal A faktni
aniqlaydi.
6—8- qadamlarda tizim D ni aniqlash uchun 3-qoida bajariladi, F ni topish
uchun ikkinchi qoidani va Z (asosiy maqsadni) 1-qoidani bajaradi.
4.rasm
Fakt va qoidalarning sxematik ifodalanishi
Ikkinchi modellarni kodlash, DASTUR qanday qilib bunday natijaga
kelganligini tushuntirib, ancha soddalashtiradi va har bir qadamda qanday holat
yuzaga kelganligini ko'rsatib berishga imkon beradi.
Aim.uz
Aim.uz
Mashhur chet el ekspert tizimlaridan Dendral tizimi (to'g'ri yo'l bilan xulosa
chiqaruvchi) hamda MYCIN (teskari yo'l bilan xulosa chiqaruvchi) tizimlarda ikkita
jiddiy kamchilik bor. Birinchidan, o'xshash qoidalar to'plamiga aniqlik kirita
oladigan hamda qoidalar to'plamiga o'zgartirish kiritishda qoidalar o'rtasida o'zaro
munosabatlarni aniqlashda zarur bo'ladigan qoidalar modulini qoidalarga
asoslangan ekspert tizimlarning bilimlar bazasini tashkil etishga to'sqinlik qiladi.
Ikkinchidan, tuzilishning bir jinsliligi ko'p hollarda bilimlarning har xil turlarini bir
sintaksisda tasvirlashga majbur qiladi va oqibatda tizimdagi bilimlarning vazifasini
zaiflashtiradi.
Bu kamchiliklar hozirgi zamon dasturlash amaliyotida tasvirlashning
imkoniyatlarini birmuncha cheklaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
