Bilimlendiriw ministirligi

6. Qannın’ buferlik sisteması.
Qannın’ tiykarınan 4-buferlik sisteması belgili. Olarg’a:
1. Karbonatlı buferlik sistema.
2. Fosfatlı buferlik sistema.
3. Gemoglobinnin’ buferlik sisteması.
4. Plazma beloklarının’ buferlik sisteması kiredi. Bular qan quramına kelip tu’sken ha’r qıylı kislotalardı ha’m siltilerdi zıyansızlandırıp qannın’ reaktsiyasın belgili da’rejede fiziologiyalıq normada uslap turıwg’a qatnasadı.
Qan reaktsiyasının’ normada saqlanıwı ko’pshilik organlardın’ iskerligin ta’miyinleydi ha’m bunda ayırım organlardın’ o’zleride qatnasadı. Mısalı: o’kpe arqalı SO₂ bo’linip shıg’adı, bu’yrekler arqalı ha’r qıylı duzlar natriy bo’linip shıg’adı, ter bezleri arqalı az mug’darda sut kislotası bo’linip shıg’adı. Organizmge zıyanlı bunday birikpeler organizmde zat almasıw protsessi barısında toplanadı ha’m zıyanlı boladı. Qan quramının’ siltili ha’m kislotalıq jag’dayı joqarıda keltirilgen buferlik sistemalar tiykarında teppe - ten’lik jag’dayg’a kelip turadı. Biraq sog’an qaramastan qan sisteması reaktsiyası atsidozlıq ha’m alkolozlıq jag’dayg’a fiziologiyalıq ha’m patologiyalıq jag’dayda bayqaladı.
7. Qannın’ formalıq elementleri.
Qannın’ formalıq elementlerine eritrotsitler, leykotsitler ha’m trombotsitler kiredi. Eritrotsitler yadrosız qan kletkaları bolıp olardın’ forması eki ta’repleme ishke oyıs bolıp keledi. Er adamlardın’ 1 ml³ qanında shama menen 4,5 - 5,5 mln. eritrotsit ushıraydı. Eritrotsitler sanı ha’r qıylı faktorlar ta’sirinde o’zgerip otıradı, onın’ ko’beyiwin eritrotsitoz, al kemeyiwin eritropeniya dep ataydı. Eritrotsitler to’mendegi xızmetlerdi atqaradı:
1. Dem alıw xızmeti, sostavında gemoglobin pigmentinin’ bolıwına baylanıslı kletalarg’a kislorodtı jetkerip beredi.
2. Awqatlandırıw xızmeti, azıqlıq zatlardı kletkalarg’a jetkerip beredi.
3. Fermentativlik xızmeti, olar xolinesteraza angidraza fermentlerin alıp ju’riwshiler bolıp esaplanadı.
4. Qorg’anısh xızmeti, qannın’ uyıwına qarsı ha’m qan quramına kelip tu’sken ha’r qıylı jat deneni zıyansızlandıradı.
Gemoglobin - Gemoglobin qannın’ dem alıw pigmenti bolıp ol organizm tirishiliginde en’ a’hmiyetli xızmetlerdin’ biri bolg’an dem alıw xızmetinde qatnasadı ha’m kletkalarg’a kislorodtı jetkerip beriw xızmetin atqaradı. Er adamlar qanında fiziologiyalıq normada shama menen 14-16g %, al nasharlarda 12-14g % gemoglobin boladı. Gemoglobin quramalı ximiyalıq birikpe bolıp onın’ quramında 600 aminokislota bar. Adam qanında q tipke kiriwshi gemoglobin ushırasadı. Ha’r tu’rli tipke kiriwshi gemoglobinler quramı boyınsha ajıraladı. Bunnan tısqarı skelet bulshıq etlerinde mioglobin ushırasadı, ol bulshıq etlerdi kislorod penen ta’miyinlew xızmetin atqaradı.
Gemoglobinnin’ sintezlenetug’ın ornı qızıl su’yek miyshesi bolıp esaplanadı. Onın’ sintezleniwi ushın organizmge awqatlıq zatlar menen temir jetisip turıwı tiyis.
Gemoglobin, kislorodtı jetkerip beriw xızmetin tek g’ana eritrotsit quramında ju’rgen waqtında g’ana atqara aladı. Eger qandayda jag’dayg’a baylanıslı eritrotsit buzılsa onda qan plazması quramında gemoglobin ko’beyip ketedi ha’m bu’yrekti filtrlew xızmeti tiykarında organizmnen sırtqa shıg’arıladı. Qan plazmasında gemoglobin ko’beyse qannın’ qoyıwlıg’ı artadı, onkotikalıq basımı artıp onın’ qan tamırları boylap ha’reketi qıyınlasadı ha’m tkan aralıq suyıqlıg’ının’ payda bolıwı to’menleydi.
Gemoglobin to’mendegi xızmetlerdi atqaradı:
1. Dem alıw xızmeti, kletkalarg’a kislorodtı, al kletkalar-dan uglekislıy gazdı o’kpelerge alıp baradı.
2. Buferlik qa’siyetke iye bolg’anlıqtan qannın’ reaktsiyasın fiziologiyalıq normada uslawg’a qatnasadı.
Gemoglobin kislorodtı o’zine biriktirse onı oksigemoglobin dep atadı. Kislorodtı bo’lip bergen gemoglobin qa’lpine kelgen gemoglobin dep ataladı. Uglekislıy gaz benen birikken gemoglobin karbgemoglobin dep ataladı. Gemoglobin tek g’ana kislorod ha’m uglekislıy gaz benen birigip qoymastan ol ugar gazı menen de birikpe du’zedi ha’m onı karboksigemoglobin dep ataymız. Ol turaqlı birikpe bolıp adam o’miri ushın ju’da’ qa’wipli boladı.
Leykotsitler ha’m olardın’ xızmetleri. Leykotsitler yamasa aq qan denesheleri yadro ha’m protoplazmag’a iye qan kletkaları bolıp esaplanadı. Adamlar qanında shama menen 1 mm³ qanda 6000-800 nan aslam leykotsitler ushırasadı. Ayırım jag’daylarda 4000 nan 10000 g’a shekem o’zgeriwi mu’mkin. Qan quramında leykotsitlerdin’ ko’beyiwin leykotsitoz, al azayıwın leykopenie dep ataydı.
Leykotsitler u’lken eki gruppag’a bo’linedi?
1. Da’nesheli yamasa granulotsitler.
2. Da’neshesiz yamasa agronulotsitler.
Granulotsitler ha’r qıylı boyag’ısh zatlarına jaqsı boyalıp ko’rinedi. Olarg’a neytrofiller, eozinofiller ha’m bazofiller kiredi. Agronulotsitlerge - limfotsitler ha’m monotsitler kiredi.
Ha’r qıylı leykotsitlerdin’ o’z-ara qatnası leykotsitarlıq formula menen anıqlanadı. Ayırım keselliklerde leykotsitarlıq formula o’zgeredi. Mısalı: bronxit ha’m o’kpe keselliklerinde neytrofiller, al astma, lixoradka keselliginde eozinofiller ko’beyedi ha’m bul keselliktin’ diagnozın anıqlawda u’lken a’hmiyetke iye boladı.
Leykotsitler a’hmiyetli fiziologiyalıq qa’siyetke iye bolıp, ol onı erkin ameba sıyaqlı ha’reket etiwshi bolıp esaplanadı. Ol erkin ha’reketi tiykarında og’an quramına kelip tu’sken jat denelerdi sırtınan orap alıp olardı jep joq etedi, sonlıqtan onın’ bul xızmetin fogotsitoz xızmeti dep esaplaymız. Bul qubılıs birinshi ret İ.İ.Mechnikov ta’repinen izertlenip og’an fagotsitoz qubılısı dep at berildi. Bul qubılıstı tiykarınan neytrofillik leykotsitler, monotsitler ha’m eozinofillerde atqaradı.
Sonın’ menen birge leykotsitler to’mendegi a’hmiyetli xızmetlerdi atqarıwg’a qatnasadı. Onın’ a’hmiyetli xızmetlerinin’ biri qorg’anısh xızmeti bolıp esaplanadı. Leykotsitler arnawlı birikpe bolg’an leykkin payda etedi. Ol organizmge tu’sken mikroorganizmlerdi ha’m mikroplardı joq etiwge qatnasadı. Ayrım leykotsitler mısalı: bazofiller ha’m eozinofiller antitoksinlar payda etedi ha’m organizmdi mikroblardın’ payda etken zıyanlı birikpelerinen qorg’aydı. Sonın’ menen birge leykotsitler organizmde regenerativlik qa’lpine keliwshilik protsessin ku’sheytedi ha’m tkanlardın’ jaraqatlang’an bo’limlerinin’ tez pitiwin ta’miyinleydi. Bunnan tısqarı leykotsitler fermentativlik xızmetke qatnasadı. Olar ha’r qıylı fermentlerdi o’zinde saqlaydı. Mısalı: proteolitikalıq yamasa beloklardı ıdıratıwshı, dipolitikalıq yamasa maylardı ıdıratıwshı ha’m amilolitikalıq yamasa uglevodlardı ıdıratıwshı fermentlerdi o’zinde uslaydı.
Trombotsitler ha’m olardın’ xızmetleri. Bular qan plastinkaları bolıp esaplanadı. 1 mmq qanda 180 000 nan 320 000 g’a shekem ushırasadı. Onın’ mug’darının’ qanda ko’beyiwin trombotsitoz, al azayıwın trombotsitopeniya dep ataydı.
Trombotsitlerde leykotsitler sıyaqlı erkin ha’reket etiw mu’mkinshiligine iye bolg’anlıqtan fagotsitoz qubılısın o’tkeredi. Trombotsitlerdin’ tiykarg’ı xızmetlerinin’ biri onın’ qannın’ uyıwshılıg’ına qatnası bolıp esaplanadı ha’m organizmnin’ ko’p qan jog’altıwınan saqlaydı. Bunnan tısqarı agglyutinatsiya protsessine katnasadı. Fermentler payda etedi.