II-jahon urushining Hindistonga ta’siri. 1939 yil sentyabrda Hindiston Angliya vitse – koroli tomonidan urush olib borayotgan tomon deb uning roziligisiz e’lon qilindi.
Ikkinchi jahon urushi Hindistonning millionlab oddiy kishilarga ulkan, mislsiz mashaqqatlar keltirdi va mustamlakachilarga nisbatan xalqning nafratini kuchaytirdi. Ayni vaqtda u milliy kapitalizm rivojini jadallashtirda va milliy burjuaziya bilan o‘zga yurtli imperialistlar hukumronligi o‘rtasida ziddiyatlarni kuchaytirdi.
Urushga qadar Hindistonga oziq – ovqat, xususan guruch keltirildi. Urush yillari Hindixitoy, Birma, Tailandda yaponlar hukumronligi munosabati bilan Hindistonga bu mamlakatlardan guruch keltirish to‘xtab qoldi. Aynivaqtda Janubi – Sharqiy Osiyodan guruch yetkazib berishni qisqarishi bilan tashqi bozorda xind guruchiga talab oshib ketdi. Urushning dastlabki yilari guruch hisili yaxshi bo‘lmadi. Bundan tashqari Hindiston Shimoliy afrikada urush harakatlari olib borayotgan Angliya va xind qo‘shinlarini oziq – ovqat bilan ta’minlashga majbur edi. Natijada mamlakat ichki bozorida oziq – ovqatni keskin yetishmovchiligi sezildi. Guruch va bug‘doyning bahosi 3-5 marta oshib ketdi. Hindistonda Madoras, Bengal, Bixar Orissu, Assam, Bombey viloyatlarini qamrab olgan ocharlik boshlandi. Ayniqsa 1943 yil bengalda qattiq ocharchilik va epidemiyadan bir necha million kishi nobud bo‘ladi. Pomeshchiklar, olib sotalar, Angliya ma’murlari don bilan chayqovchilik qilishdan kattafoyda ko‘rdilar. Ocharchilik va kasalliklarga qarshi kurashda mustamlakachilar hech qanday samarali choralarni ko‘rmadilar.
Jahon xo‘jalik aloqalarini buzilishi xind dehqonlarining ahvolisha og‘ir ta’sir ko‘rsatdi. Paxta eksporti kamayib uning narxi tushib ketdi. Ko‘plab dehqon xo‘jaliklari xonavayron bo‘ldi.
Ko‘p rayonlarda ijara haqi oshdi. Mamlakatda har xil harbiy soliqlar ko‘payib bordi. Natijada sudxo‘rlik ekspulatatsiyasi kuchayib, deyarli 70 % dehqonlarni qashshoqlashtirib, yersizlanishiga ikkinchi tomondan yerni pomeshchik lar va sudxo‘rlar qo‘lida konsentratsiyalanishiga olib keldi. Bularning hammasi ikkinchi jahon urushi davrida dehqonlarning antifeodal va antiimperialistik kurashini kuchaytirdi. Sanoat tovarlariga talabni oshishiga qaramay ingliz imperializmi Hindiston milliy sanoatini rivojlanishiga to‘sqinlik qilishdek eski siyosatini davom ettirdi, uning mustaqil rivojlanishi uchun baza bo‘ladigan sohalarni (birinchi navbatda mashinasozlik) paydo bo‘lishi va kengayib borishiga yo‘l quymaslikka intildi.
Yirik hind burjuaziyasi urush davrida o‘z sarmoyasini birmuncha kamaytirdi. Hind kapitalistlari ba’zi ingliz korxonalarini aksiyalarini sotib olishga erishdilar. Urush yillarida hind sarmoyasini markazlashuvi sezilarli o‘sdi. Eng yirik xind monopoliyalari o‘z banklarini yarata bordilar. O‘z navbatida ilgari savdo, sudxo‘rlik operatsiyalari bilan shug‘ullangan yirik xind banklari hind sanoat korxonalari aksiyalariga ega bo‘lib bordilar.
Bu davrda ingliz hind aralash kompaniyalari birmuncha ko‘paydi. Bu kompaniyalar ingliz kapitalini hind kapitali ustidan nazorat qilishning niqoblangan formasi edi. Ayni vaqtda bunday kompaniyalarning tuzilishi ingliz monopoliyalarining tanho xukmronlik dari o‘tib ketishidan darak berdi. Aralash kompaniyalar xind va ingliz sarmoyasi o‘rtasida raqobat kurashi maydoniga aylandi. Chet el imperializmi hukumronligi sharoitida xind sarmoyasi mavqeini kuchayishi milliy burjuaziya vaingliz imperializmi o‘rtasida ziddiyatlarni yanada keskinlashishiga olib keldi.
Ikkinchi jahon urushining borishida ingliz imperializmi Hindistonning odam va moddiy resurslardan keng foydalandi. Armiya va flotda xizmat qilgan xindlar soni 2 mln. kishidan oshdi. Umumiy soni 500 ming kishilik ingliz va amerika qo‘shinlarini mamlakatda saqlab turish Hindistonga yuklandi.
Urush davrida sanoatni bir muncha o‘sishiishchi sinfini 6 mln. kishigacha ko‘payishiga olib keldi. Tadbirkorlar o‘z foydalarini ko‘paytirishga intilib ish soatini 12 soatgacha uzaytirdilar. Maxsus qonun va namoyishlar taqiqlandi. Sanoatda bolalar va ayollar mehnatidan foydalanish kengaydi. Sanoatning ayrim sohalarida ishlab chiqarshning qisqarishi ishsizlarni ko‘payishiga olib keldi. Hind ishchilarining ahvoli urush davrida ish haqini ozgina oshirishdan turmush qiymatini ancha oshib ketishi bilan ham yomonlashdi. Bularni hammasi hind ishchilarini o‘z iqtisodiy kurashlarini kuchaytirishga va antiimperialistik harakatda faol ishtirok etishga majbur qildi.
