8
9
Узоқ муддатли тарихий тараққиёт давомида ўзбек халқи ўзга халқ ва
миллатлар билан мустаҳкам сиёсий, иқтисодий, маданий, илмий ва лисоний
муносабатларда бўлган. Бундай алоқлар натижасида ўзбек адабий тилининг
луғат таркиби янги тушунчалар ҳамда реалиялар ҳисобига яна-да бойиди ва
бойиб бормоқда. Ўзбек адабий тилига келиб чиқиши нуқтаи назаридан турфа
ва ранг-бараранг сўзлар ўзлашган.
Калькалаш сўз ўзлаштиришнинг олий шакли бўлиб, унинг тилнинг
бугунги кундаги луғат таркиби кенгайиши ва бойишида жуда фаоллиги
аллақачон аниқланган.
Калькалаш жараёни ўзбек тилининг барча терминологик тизимларига
хос бўлиб (Шоаҳмедов 1974),
асосан икки маълум, яъни: а) стуруктур (сўз
ясаш), б) семантик калька тури орқали реаллашади. Бу тизимда, шубҳасиз,
структур калькалар етакчилик қилади. Структур (сўз ясаш) калькалар
сирасига ўзбек адабий тили воситалари ёрдамида бошқа тилларга оид
моделлардан, уларнинг морфологик қисмларини таржима қилиш билан
ясалган терминлар киради. Муайян тилнинг лексик – сўз ясаш материаллари
негизида ҳосил қилинган структур калькалар том маънодаги ўзлашма
ҳисобланмайди (Тихонов 1991; 136).
Ҳозирги
ўзбек
терминологияси
тизимида чет тилларга
хос элементларнинг алоҳида миқдори мавжуд бўлиб, уларни калькалашга
ҳеч қандай ҳожат йўқ. Масалан,
телефон, телеграф, трактор, танк, изотоп,
индикатор, орден, болт, арфа, ринг, хоккей, департамент, парламент, мина,
импорт, экспорт, антенна, арматура, прокурор, аэробус, автобус, метро,
амперметр, мотор, дизель, астронавт, механик, радиотехник, протон,
нейтрон, электрон каби русча-байналмилал характердаги кўпгина терминлар
таркибан ўта ранг –баранг бўлиб, техника, илм-фан, маданият, санъатнинг
ҳамма соҳаларини қамраб олган. Бундай юзага келишни ифодаловчи ҳамда
муттасил ривожланувчи терминлар қатлами ўзбек тилининг мулкига
айланган. Ҳозирги пайтда ҳам тайёр терминларни ўзлаштириш жараёни ўз
фаоллигини сақлаб қолмоқда.
Айни
чоғда,
ўзбек
тили
ижтимоий-сиёсий,
иқтисодий,
илмийтехникавий ва ҳ.к. соҳалари терминологияси тизимида ўзбек тили
қонунларига бўйсунган ҳолда муайян қисми ўзбек тилининг сўз ясовчи
элементлари билан алмаштирилган улкан миқдордаги
русча-байналмилал
терминлар қўлланмоқда.
Сўз ясовчи суффикси ўзбек тили
аффикси билан алмаштирилган
ўзлашма - терминлар
Рус тили терминологияси таркибининг салмоқли улушини сўз ясовчи
суффикслар билан ясалган, мотивланган терминлар ташкил қилади (История
лексики русского литературного языка 1981; 152-166).
9
0
Сўз ўзлаштириш жараёнида кам миқдордаги терминлар сўз ясовчи
суффикслари билан бирга ўзлаштирилади (
металлист, милитарист,
моторист, нигилист, социалист ва ҳ.к.). Бироқ аксарият ҳолларда
терминлар ясашда қатнашган суффикслар ўзбек тилининг айнан бир хилдаги,
ўхшаш аффикслари билан алмаштирилади.
Сўз ясовчи суффикслари –чи аффикси билан алмаштирилган
терминлар
а) - ист:
танк-чи (
танкист),трактор-чи (
такторист)
штанга –чи
(
штангист) , парашют-чи (
парашютист), роман-чи (романист), торпеда-чи
(торпедист), радиометр-чи(радиометрист), монархия-чи (монархист),
футбол-чи (футболист) ва ҳ. к.;
б) -
ник:транспорт-чи (
транспортник),
монтаж-чи (
монтажник),
нефт-чи (
нефтяник), десант-чи (десантник)ва ҳ. к.;
в
) - щик: арматура – чи (
арматурщик),
туннел-чи (
туннельщик),
трамвай-чи (
трамвайщик),
фальцовка–чи (
фальцовщик; фальцовщица),
постановка-чи (
постановщик),
сигнал-чи (с
игнальщик),
арматура-чи
(арматурщик) ва ҳ. к.;
г)
- чик: – проход-чи (
проходчик),
ракета-чи (
ракетчик),
разведка-чи
(
разведчик),прокат-чи (
прокатчик),
паркетчи (
паркетчик) ва ҳ. к.;
д) -
овщик// -льщик: кран-чи (
крановщик),
сеялька-чи (
сеяльщик),
нивелировка-чи
(
нивелировщик),
штамп-ловчи,
штамповка-
чи
(
штамповщик) ва ҳ.к.;
е)
– ёр: лифт-чи (
лифтёр),
башня-чи (
башнёр),
экспорт-чи
(
экспортёр),импорт-чи(импортёр),
бокс-чи (
боксёр) ва ҳ. к.;
ё)
–
тор:
авиация-чи
(
авиатор),
эксперимент-чи
(
экспериментатор),
экспроприация-чи (
экспроприатор),
эвакуация-чи
(
эвакуатор),
декорациячи (
декоратор) ва ҳ.к.;
ж) - ск (ий):
гвардия-чи (
гвардейский; гвардеец),
полиция-чи
(
полицейский) ва ҳ.к.;
з) - смен:
рекорд-чи (
рекордсмен),спорт-чи(
спортсмен),
полиция-
чи (
полисмен), яхта-чи (яхтсмен) ва ҳ. к.
и)
- ант: диверсия-чи (диверсант) ва ҳ. к.
Шундай қилиб, шахс оти, муайян касб-ҳунар эгаси номи ҳамда
шахснинг ҳолати, аҳволи, вазиятини ифодаловчи русча суффиксларни
ўзбекча (туркий)ча
–чи аффикси билан алмаштириш натижасида қуйидаги
жиҳатлар воқеланади: а) русча-байлалмиал сўзнинг асоси ўзгармаган ҳолда
янги термин ясалади(
республика-чи – республиканец, дозиметр-чи -
дозиметрист); б) ўзлашма асос шакли тўла тиклангандан сўнг
янги термин