Bundan bir necha yuz yillar avval xalqlarni bir biri bilan bog’lagan karvon yo’llari bugungi kunda magistral yo’llarga aylandi

Yo’l o’qi bo’yicha yer belgilarini aniqlash
Yer o’qi bo’yicha yer belgilarini aniqlashda trassaning barcha piketlar balandliklari aniqlandi . Mening Ib toifali yo’limda 39 ta piket mavjud bo’lib , ularni interpolyatsiya usuli orqali aniqladim. Boshlangi’ch balandlik ( PK 0+00 / 115+00).

Piketlar №	Balandligi	Piketlar №	Balandligi	Piketlar №	Balandligi
PK 1 + 00	54,13m	PK 15 + 00	55.86m	PK 29 + 00	98.78m
PK 2 + 00	54.89m	PK 16 + 00	57.81m	PK 30 + 00	99.10m
PK 3 + 00	58.48m	PK 17 + 00	60.20m	PK 31 + 00	99.33m
PK 4 + 00	60m	PK 18 + 00	65.50m	PK 32 + 00	101.63m
PK 5 + 00	54.85m	PK 19 + 00	69.50m	PK 33 + 00	105.50m
PK 6 + 00	53.51m	PK 20 + 00	76.25m	PK 34 + 00	109.20m
PK 7 + 00	52.79m	PK 21 + 00	77.33m	PK 35 + 00	111.25m
PK 8 + 00	54m	PK 22 + 00	80.71m	PK 36 + 00	112.46m
PK 9 + 00	54.94m	PK 23 + 00	85.41m	PK 37 + 00	113.63m
PK 10 + 00	54.84m	PK 24 + 00	88.21m	PK 38 + 00	115m
PK 11 + 00	54.69m	PK 25 + 00	91.15m	PK 39 + 00	113.68m
PK 12 + 00	54.37m	PK 26 + 00	94.15m	PK11.5+00	51.50m
PK 13 + 00	52.70m	PK 27 + 00	97.08m
PK 14 + 00	54.90m	PK 28 + 00	99.04m

BO’YLAMA PROFILNI LOYIHALASH
Chizma tekisligida yoyib ko’rsatilgan yo’l o’qining vertikal tekisligidagi proyeksiyasi yo’lning bo’ylama profili deb ataladi . Bo’ylama profil ayrim yo’l uchastkalarining bo’ylama nishabligi bilan o’lchanadigan tikligi va uning qatnov qismining yer betiga nisbatan joylashuvini tasvirlaydi . Bo’ylama nishablik avtomobil yo’lilarining transportboplik sifatlarini tasvirlovchi muhim ko’rsatgichlardan biri hisoblanadi .
Joyning tabiiy qiyaliklari ko’pincha avtomobillardan samarali foydalanish uchun zarur bo’lgani joiz qiymatlaridan ortiq bo’ladi . bunday hollarda yo’lning nishabligi yer sirti nishabligiga nisbatan yotiqroq qilinadi , buning uchun tepaliklarga ko’tarilishlarda gruntning bir qismi qirqib olinadi yoki aksincha , rel’yefning past qismlaridan o’tish joylariga grunt to’kib chiqiladi .
Gruntni qirqib olish natijasida yo’l sirti yer sirtiga nisbatan past bo’lib qolgan joylari o’ymalar deb , yo’lning yer sirtidan balandroq sun’iy to’kilgan grunt ustidan o’tadigan yo’l bo’laklari esa ko’tarmalar deb ataladi . Ko’tarmalarning balandligi 1 m dank am bo’lganida yo’l “nol” belgilardan ( otmetkalardan ) o’tadi deb ataladi . O’yma va ko’tarmalar qurish natijasida yo’l belgilari yer sirtining belgilariga mos tushmaydi .
Yer sirtining yo’l o’q chizig’i bo’yicha belgilari bilan yo’l ko’tarmasining balandligi yoki o’yma chuqurligini aniqlovchi yo’l qirg’og’i belgilari orasidagi farq ishchi belgi deb ataladi . Yo’l o’q chizig’i qabul qilingan asosiy variant uchun bo’ylama kesim GOST 21-511-83 ga asosan olimadi.
Yer va yo’l nishabliklari tez – tez o’zgarib turadigan va uncha uzun bo’lmagan bo’laklarda belgilar ayirmasi ancha kata bo’lgan tog’li yo’llarda ancha yirik masshtablar :

• 
  Vertikal masshtab 1 : 500
  
• 
  Gorizontal masshtab 1 : 5000
  
• 
  Grunt masshtabi 1 : 50
  

qo’llanildi .
Bo’ylama profilidagi yer sirti belgilarini birlashtiruvchi ingichka chiziq yer sirti chizig’i yoki xonaki chiziq deb ataladi . Yo’l yoqasini belgilarini bildiruvchi yog’onroq chziq loyiha chizig’i deb ataladi . Bu chiziq bo’ylama profilda yer sirti chizig’iga nisbatan 2 marta qalinroq qilib tasvirlanadi .
Bo’ylama profilning grafik tasviri asosiy loyiha hujjatlaridan biri bo’lib , bu hujjatlar asosida yo’l quriladi .
Bo’ylama profilni loyihalashdan avval haritadan gorizantallarda har qaysi piketdagi va plyusli nuqtalardagi belgilar hisoblab chiqiladi. Bo’ylama profilni loyihalashga kirishishdan oldin quyidagi texnikaviy me’yorlar belgilanadi:
1.Eng katta bo’ylama nishablik:
2. Eng kichik bo’ylama nishablik:
3.Vertikal egrilarning eng kichik radiuslari
4.Yo’lning ustivorligini va undan me’yoriy foydalanish sharoitlarini ta’minlovchi yetakchi (ko’rsatma) ishchi belgilari yoki ko’tarmaning eng kam balandligi .
Yo’llarni loyihalashda joy sharoitlariga ko’ra texnikaviy amalga oshirish mumkin va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lsa, reja elementlarini va bo’ylama kesim elementlarini ShNQ taklif etgancha olish kerak.Yetakchi ishchi belgi quyidagilarga bog’liq:
- iqlim mintaqasiga,O’zbekiston territoriyasi yo’l iqlim sharoitlariga ko’ra 4 zo’naga bo’lingan ;
- joyning namlanish tavsifiga ko’ra turiga;
- qor bosish tavsifiga;
- yer (grunt) turiga bog’liq
Bo’ylama kesimning loyiha chizig’ini o’tkazishda trassaning boshi va oxiri “nol”dan o’tishi kerak . Loyiha chizig’ini o’tkazayotganda loyihalash qadamiga etibor beriladi . Loyihalash qadami yo’l toifasiga bog’liq bo’lib , I – III toifali yo’llarda 400 m dan , IV – V toifali yo’llar uchun 200 m dan kam bo’lmasligi kerak.
Yo’l ko’tarmasining tavsiya etilgan ishchi belgisi ShNQ 2.05.02-07 bo’yicha qoplama trassaning nam va zax uchastkalaridagi sizot va sirtqi suvlar sathidan eng kam ko’tarilib turadigan joyiga va ko’tarma qirg’og’ining hisoblangan qor qatlami sathidan eng kam ko’tarilib turadigan joyiga qarab o’rnatildi .

Ishchi qatlam tuprog’i	Yo’l iqlim mintaqasiga bog’liq holda qoplama yuzasining eng kam ko’tarilishi, m
	I	II	III	IV
Mayda qum,yengil yirik qumloq, yengil qumloq,	0,5 / 0,3	0,6 / 0,4	0,4 / 0,2	0,9 / 0,7
Changli qum, changli qumloq,	0,8 / 0,5	1,0 / 0,6	0,7 / 0,4	1,2 / 0,8
engil va og’ir, suglinok, glina (loy)	1,1 / 0,8	1,3 / 1,0	1,0 / 0,7	1,5/1,2
og’ir changli qumloq yengil va og’ir changli suglinok	1,2/0,8	1,4 /1,0	1,1/ 0,7	1,6/1,2

Eslatma: suratda- yo’l qoplamasi sirtining sizot suvlar yoki 30 sutkadan ortiq turib qoladigan yuzadagi suvlar sathidan ko’tarilishi, mahrajda qoplamaning suvlar oqib ketmaydigan uchastkalarda yer sirtidan, yoki qisqa (30 sutkadan kam) turadigan yuzadagi suvlar sathidan ko’tarilishi.

Yo’l iqlim mintaqasida qoplama sathining eng kam ko’tarilishi issiqlik texnikasi hisoblari asosida belgilanadi.
Yer (grunt) ustki qatlamlarining namlanish sharoitlariga ko’ra uch turli joylar bo’ladi:
1- tur - quruq joylar, nishabi 10% dan ortiq bo’lib, yuzadagi suvlari oqib ketadi, sizot suvlar chuqur, ya’ni yerning muzlash chuqurlikdan 1,5-2,0 m pastda joylashgan :
2- tur zah joylar-yer nishabi kam bo’lganidan yuzadagi suvlari oqib ketmaydi, sizot suvlari chuqur yotadi.
3-tur nam yerlar- yuzadagi suvlari oqib ketmaydi va yomg’irdan yoki qordan erigandan keyin suv 30 sutkadan ortiq turadi, yoki uchastkalar doim nam turadigan joylar.
Ko’tarma qirg’og’i qor qatlamining hisoblangan sathidan quyidagilardan kam bo’lmagan miqdorda baland bo’lishi kerak.(metr)
1,2 – I toifa yo’llar uchun
0,7 – II toifa yo’llar uchun
0,6- III toifa yo’llar uchun
0,5 – IV toifa yo’llar uchun
0,4 – V toifa yo’llar uchun
Bunda dastlab ishni berilgan 200 mm asosan bo’ylama kesim setkasini tushurishdan boshlandi Shu setkaning 14 – grafasidagi ajratilgan piketlar uchun qismga belgilab olindi . Rejadagi to’g’ri va egrilar , kilometr belgilari ham shu grafadagi ajratilgan qismlarda tasvirlandi . 12 – grafa ya’ni yer belgilari uchun xaritada o’tkazilgan asosiy variant uchun aniqlangan har bir piketlar uchun balandlik qiymatlarining son qiymatlari yozib chiqildi . Undan so’ng setkaning 1 – grafasidan 130 mm yuqorida reyka sanoq sistemasi tasviriga o’xshash tasvir tushurildi va unga balandlik nuqtalari hisoblab topilgan eng kichik qiymatdan boshlab eng katta qiymatga qarab vertikal yo’nalishda yozib chiqildi . Shu qatorda 12 – grafaga har bir piket uchun tushurilgan yer belgilariga asosan yuqorida yer rel’yefi hosil qilindi.
Bundan tashqari ( PK 21+ 25 PK 21 +50 ) piketlar oralig’ida avtomobil yo’l o’q chizig’ini kesib o’tganligi sababli avtomobil yo’l o’q chizig’i bilan bir satixda loyiha chizig’i loyihalandi .
Rel’yefga ko’ra har 500-600 m masofada shurf quduqlari qazib qo’yish ko’rsatilishi uchun ular ham tasvirlab , belgilandi .
Setkaning birinchi grafasi yo’lning yoyilma rejasi uchun ajratilgan qismda reper belgilari , ariq ko’rsatilip ketildi .
Keyingi ish sifatida loyiha belgilarini hisoblash ishi boshlandi . Bunda dastlab yo’l poyi qirg’og’i belgisini hisobadim . Buning uchun dastlabki 0 – piketdagi yo’l poyi qirg’og’i belgisi qiymati interpolatsiya usuli bilan hisoblab topilib 115+00 ga teng deb oldim . Loyihalash qadami 400 m dan kam bo’lmagan holda qiyaliklarni belgilab ko’rsatdim :
Qolgan loyiha ishlari ham shu tarizda davom etdi .