Человеческий капитал мира

Меҳнатнинг моҳияти ва мазмуни

• Меҳнат айни пайтда жамиятда эҳтиёжга эга ва талаб этилиши керак. Агар инсон ҳеч кимга керак бўлмаган ишни онгли равишда, аниқ мақсадни кўзлаб амалга оширган бўлса хам, у меҳнат ҳисобланмайди.
• Айни пайтда меҳнатнинг бошқа турли шакллари ҳам фарқланади, хусусан:
• жамоатчилик асосидаги меҳнат;
• ғамхўрликка йўналтирилган меҳнат (ҳомийлик, васийлик, кўнгилли фаолият ва ҳоказолар);
• шахс ўзлигини намоён қилиш воситаси сифатидаги меҳнат (бадиий ижод, санъат, спорт билан ҳақ олинмасдан амалга ошириладиган фаолият ва бошқалар).
• Меҳнат инсон ва жамият ҳаётида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Меҳнат фаолияти туфайли ишлаб чиқарувчи кучларнинг беқиёс ресурлари, моддий ва маънавий бойликлар яратилади ва жамият фаровонлиги таъминланади. Жамиятнинг бундан кейинги тараққиётини ҳам меҳнат фаолиятисиз тасаввур этиб бўлмайди.
• Меҳнат иқтисодиёти фанида меҳнат назарий жихатдан асосий категория ҳисобланади. Бу ўринда “меҳнат” ҳамда “иш” тушунчалари хам мавжуд бўлиб, улар бир-биридан фарқланади.
• “Иш” дейилганда, инсон фаолияти билан бир қаторда фойдаланиладиган ҳайвонлар, машина ва механизмларга, шунингдек табиат кучларига нисбатан қўлланилади. Меҳнат эса, юқорида қайд қилинганидек, фақат инсоннинг ижтимоий фойдали фаолиятидир. Бу билан инсоннинг онгли бунёдкорлик ролининг ҳайвонларнинг ролидан принципиал фарқи таъкидлаб кўрсатишимиз лозим.

Меҳнат ҳақидаги илмий қарашлар тизими

Шу билан бир қаторда инсон фаолиятида “одам ишга кетди”, “у фалон жойда ишлайди”, “иш жойи”, “иш вақти”, “унинг иши” сўзлари ҳам ишлатилади. Ана шундай ҳолатларда “иш” ва “меҳнат” сўзи фақатга тенг мазмундаги синоним ҳисобланади (1.1-жадвал). “Фаолият” эса аксарият ҳолатларда қандайдир эҳтиёжни қондириш мақсадида ўз жисмоний ва ақлий қобилиятини амалга ошириши бўйича асосан инсонга хос устивор фаолиятни англатади. Инсон ички (руҳий) ва ташқи (физиологик) фаоллик кўрсатиши мумкин. Бунда меҳнат фаолияти ва меҳнатга оид бўлмаган фаолият бўлиши мумкин. Фаолият мақсадли фаолиятнинг олий унсури сифатида жамиятга ва меҳнат жаомоаларига нисбатан ҳам ишлатилади.
Меҳнат фаолияти ва меҳнатга оид бўлмаган фаолиятнинг фарқланиши икки асосий мезонга асосланади: