Давлатчилик тарихи. Маъруза матни 3-курс 1-Мавзу. Сўнги ўрта асрларда Ўзбек хонликлари

Шайбонийлар ислоҳати. Шайбонийхон давлатни иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан мустаҳкамлаш йўлида ислоҳатлар ўтказди:
1) у давлат бошқарувида суюрғол тизимини жорий этди, яъни ҳудудларни бошқаришни фарзандлари, қариндош-уруғлари, биродарларига топширди. Мовароуннаҳрни шайбонийлар 1512 йил тамоман эгаллагач, вилоятларни қайта тақсимлашни нуфузли вакили Жонибек Султонга топширдилар. У Самарқандни Кўчкинчихонга, Тошкент вилоятини Суюнчхўжага, Бухоро ва атрофини Убайдулла Султонга доимий меросий мулк қилиб берди. Лекин суюрғол мулклар марказий ҳокимиятдан мустақил бўлишга интилган.
2) Ер-сув қайтадан тақсим қилиниб, кўчманчи қабила зодагонлари ўз мулкларини енгилган маҳаллий мулкдорлар мол-мулкини мусодара қилиш, сотиш, эгасиз қолган ерларни ўзлариники қилиб олиш йўли билан кўпайтириб олдилар.
3) Мамлакат ичида ижтимоий ҳаётни тартибга солишга имкон берувчи ислоҳат ўтказилди. Кейинги 10 йил ичида солиқлар оғирлигидан ва мулкдорлар зулмидан ер-сувларини ташлаб кетган хўжаликлар ерларини ишга тушириш масаласи кўриб чиқилди.
4) Шайбонийхон 1507 йил пул ислоҳати ўтказди ва катта шаҳарларда вазни бир хил 5,2 гр. кумуш тангалар ва мис чақа пуллар зарб қилиниб, муомалага чиқарилди. Пул ислоҳати-иқтисодиётни тартибга солиш ва савдо-сотиқни жонлантириш мақсадида ўтказилган эди. Пул ислоҳати деҳқонларнинг солиқ тўлаш имкониятини оширишга, давлат ва хон мулкини кўпайтиришга имкон берди.
Шайбонийхон амалга оширган бу тадбирлар марказий ҳокимиятни мустаҳкамлашга хизмат қилиши зарур эди. Шайбоний вафотидан сўнг ўзаро тахт учун курашлар ва Эрон босқинчиларига қарши кураш иқтисодиётга салбий таъсир кўрсатди. Бу ҳол пул қадрсизланишига олиб келган. Олий ҳукмдор Кўчкинчихон навбатдаги пул ислоҳатини ўтказишга мажбур бўлган, шу йўл билан аҳвол бир маромга тушишига эришилган.
Абдуллахон II ўтказган пул ислоҳати Бухоро тарихида муҳим аҳамиятга эга воқеа бўлган, у олтин пул зарб этиб, унинг таркибига қиймати паст бўлган бошқа маъданлар аралаштирмаслигини қаттиқ назоратга олган. Олтин пуллар хонликнинг бутун ҳудудида муомалага киритилиши ҳокимиятнинг янада марказлашувига, хазинага катта даромад тушишига ва савдо янада жонланишига олиб келди.
Иқтисодиётда Шайбонийлар даврида ҳам сунъий суғориш билан боғлиқ муаммоларни ҳал этиш ишига жиддий эътибор билан қаралган. Шайбонийлар сулоласи вакиллари Сангзор, Чирчиқ, Сирдарё, Амударё, Вахш ва Мурғоб дарёларидан унумли фойдаланиш чораларини кўрганлар. Шайбонийхон авлодлари кейинчалик Қашқадарёнинг ирмоқларидан Кеш вилоятини суғориш учун 10 дан ортиқ каналлар қаздирган.
Суғориш ишлари айниқса Абдуллахон II даврида кенг ривожланган бўлиб, 1556-1585 йилларда Зарафшон дарёсида Кармана, Меҳтар Қосим, Чаҳорминор, Жондор сув айирғичлари; Мурғоб воҳасида Сангзор, Ҳовузихон сув омбарлари; Жиззах воҳасида Сангзор дарёсидан Туятортар канали; Сомонжуқ даштида Хўжа Каъаб, Афшона каналлари; Амударёдан Чоржўйга; Мурғобдан Марвга; Вахшдан унинг атрофларига каналлар қазилган. Абдуллахон Нурота туманидаги Оқчоб яқинида Бекларсой дарасида жойлашган қадимги тўғон қолдиқлари ўрнида улкан банд қурдирди. Абдуллахон банди унинг равоқларини тўғон тепасида туриб очиши ёки бекитиши мумкин эди.
Абдуллахон II карвон йўлларини жонлантириш, сардобалар, карвонсаройлар қуриш ва таъмирлашга аҳамият берди. Йирик усти берк савдо растаси 1577 йил Бухорода қурилди, у Абдуллахон тими дейилади. Шайбонийлар даврида тикувчилик, кулолчилик, темирчилик, қуролсозлик, заргарлик, қоғоз ва қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш ривожланди.