Ergasheva Malikaning dialektologik amaliyot uchun

Alisher Navoiy nomidagi

Toshkent davlat

ozbek tili va adabiyoti universiteti

ozbek filologiyasi fakulteti

3-bosqich 301-guruh talabasi

Ergasheva Malikaning

dialektologik amaliyot uchun

tayyorlagan materiallari

Amaliyot rahbari:

T. Ernazarov

(filologiya fanlari doktori)

2020—2021-oquv yili

Samarqand viloyati Narpay tumanining

sheva xususiyatlari haqida

(Dormon, Yangirabot, Uchqun, Koprikboshi, Shorkent qishloqlari aholisi shevalariga asoslandim.)

Bizning hudud shevasida qarluq va qipchoq lahjalari xususiyatlari namoyon boladi. Bunga sabab Dormon qishlogi aholisining qadimgi ajdodlari Buxoro viloyati Qorakol tumanidan kochib kelganligi va tuman aholisining Qashqadaryo va Navoiy viloyatlari bilan yaqin qoshnichilik, quda-andalik aloqalari sabab bolgan deyish mumkin.

Narpay tumani shevasida quyidagi unlilar uchraydi:

ӓ, a, ā, i,e,u, ü, o, ӧ.

Fonetik ozgarishlardan esa quyidagilarni kuzatish mumkin:

1.Toliq assimilatsiya: sutni-sütti.

2.Toliqsiz assimilatsiya: ishga-iškӓ.

3. Dissimilatsiya: zanjir-zӓnžil, devor-devӓl.

3.Sandhi: kerak edi-kerӓgidi.

4. Spirantizatsiya: xabar-xavar

5.Metateza: sahna-hӓsnӓ, supra-sürpӓ.

6.Reduksiya: k(i)š(i).

7. Eliziya: bolgan-bo:gan.

8.Undoshlarning takrorlanishi (geminatsiya): qari-qarri.

9. Soz boshida va ortasida undoshlarning orttirilishi. Bazan soz boshida h undoshi orttiriladi: arra-hӓrrӓ.

Morfologik xususiyatlari:

1.Koplik qoshimchasining -lar, -lӓr, -lӓ, -ӓr shakllari ishlatiladi.

2. Egalik kategoriyasi adabiy tilga muvofiq.

3. Kelishik kategoriyasidagi farqlar:

Qaratqich kelishigi: -niŋ, -ni, -di, -ti.

Tushum kelishigi: -ni,-di,-ti.

Jonalish kelishigi: - -gӓ, -kӓ, -qa, -ga.

Orin-payt kelishigi: -da,-dӓ, -ta, -tӓ.

Chiqish kelishigi: -dan,-dӓn, -tan, -tӓn, -nan, -nӓn.