Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

Sujet haqida  umumiy tushuncha
Sujetlilik asardagi estetik m ohiyatning birinchi shartidir -  sujet yo‘q joyda 
badiiylik yo‘q.
0 ‘zbek m um toz yozuvchilari ham voqealam i muayyan tarzda tartibga solib, 
yaxshi ifoda etishga katta ahamiyat berganlar.  Bu usulni asosiy niyati kitobxonga 
yetkazishda qulay y o ‘l  d eb bilganlar.
Sujet deganda asardagi voqealartizmasi tushuniladi.  Buning sababi shundaki, 
“sujetli  asa rla rd a ”  yaxlit  hayot  m anzarasi  bilan  b o g iiq   holda b iro n   m uhim  
ijtim oiy ziddiyat  b adiiy tadqiq etiladi.
Sujetda  ijtim oiy  ziddiyat  rivojlanishda  aks  ettirilishi,  uning  qanday  hal 
b o ‘iishi va  oqib atlari  k o ‘rsatilishi ju d a katta aham iyatga ega,  chunki shu yo ‘l 
bilan  ijtim oiy taraq q iy o tn in g  tam oyillari va qonuniyatlari ochib beriladi.
Shu  m u n o sab at  bilan  sujetning  adabiy  asardagi  ko‘p  qirralari  rolini 
tushunishga  y o rd a m   beruvchi ayrim  h o latlar ustida  alohida to ‘xtab o ‘tm o q 
zarur.
A vvalo,  s a n ’a tk o rn in g   zid d iy at  m o h iy atig a  kirib  b o rish in i,  kurash 
ishtirokchilari  b o i g a n   kishilar  q albidan  jo y   olishi  ham   taq ozo   qilinishini 
hisobga  olish  lo zim .  S ujetnin g  m a ’rifiy  aham iyati  bor,  sujet  o d am larnin g 
o ‘z aro   alo q ala ri,  u la r  o ‘rtasidagi  q aram a-qarsh ilik lar,  u m u m an   kishilar 
o ‘rtasidagi m u n o sab atlar,  u  yoki bu xarakterning,  tip n in g  tarixiy rivojlanishi, 
tashkil topib borishidir.  Bu ta ’rifda asarda ishtirok etuvchi shaxslaming o 'z aro  
m unosabatlarí,  x arakterlam ing shakllanish y o ila ri va bosqichlari,  turli-tum an 
xususiyatlarini  y aq q o l  ta s a w u r  qilishga  im kon  beruvchi  sujetning  m uhim  
vazifalari alohida qayd  etib o ‘tilgan.
Ik k inch id an,  yozuvchi  “istasa  h am ,  istam asa h am  qalbi va  aqli bilan  o ‘z 
asarining  m a z m u n in i tashkil  etuvchi ziddiyatga tortilad i” .  N atijada yozuvchi 
tasvirlayotgan voqealar rivoji  m antiqida uning qalamga oigan ziddiyatni qanday 
tushunishi va baholashi,  ijtimoiy qarashlari ham  o ‘z ifodasini topadi. Yozuvchi

---

o ‘sha tushunish va qarashlam i kitobxon ongiga singdiradi, shu yo‘l bilan   u n d a  
o ‘sha ziddiyatga  nisbatan o ‘zi istagan  m unosabatni uyg‘otadi.
U chin ch id an ,  h a r  b ir  yirik  yozuvchi  asosiy  e ’tiborni  o ‘z  dav ri,  xalqi 
uchun m uhim  boMgan ziddiyatga qaratadi.
Yuqorida aytilgan fikrdan,  yozuvchilar, albatta, faqat o ‘z davridagi ijtim oiy 
ziddiyatlarni tasvirlashlari kerak ekan degan  xulosa kelib chiqm aydi.  U la r o ‘z 
asarlari  u c h u n   u z o q   o ‘tm ish  h ayoîidan  h a m   sujet  tanlashlari  m u m k in . 
A dabiyotim izda  bu  haqda  ko‘plab  tarixiy  ro m an ,  povest,  hikoya,  p y e s a la r 
yozilganligi sh u n d an  guvohlik  beradi.  Lekin  bun d ay  hollarda ham  z id d iy a tn i 
tasvirlashdagi vazifa birday bo'lib qolaveradi, ya’ni yozuvchi oldida o ‘tm ishdagi 
ziddiyatlarni  ko‘rsatish yo‘!i  bilan o ‘z zam onasidagi m uayyan  ilg‘o r  ijtim oiy 
guruhlarning m anfaatlarini yoqlash vazifasi turadi.  H am za “ Paranji sirlarid an  
bir lavha yoki yallachilar ishi” nomli pyesasida o ‘tm ishning dahshatli, jirk a n c h  
tom onlarm i,  m ehnatkashlar bilan puldorlar orasidagi ziddiyatni o chib  b erad i. 
U  shu  yo‘l bilan kishilami baxtli hayotni qadrlashga chaqirm oq uchun  intiladi.
U lug ‘  y o zu v ch ilar  yozgan  asa rla m in g   su jeti  c h u q u r  ijtim o iy -ta rix iy  
mazmunga ega b o la d i.  Shunga ko‘ra, sujetlar haqida fikr yuritganda, d astaw al, 
asar asosida qanday ijtimoiy ziddiyat mavjudligini va u qanday nuqtayi n azard an  
turib aks ettiriiganligini aniqlab oiish  lozim .
Yozuvchi  ijtim oiy  ziddiyat  bilan  sujetning  o 'z in i  aynan  bir  n a rsa ,  d eb  
tushunishi  m um kin  em as.  Muayyan  b ir ziddiyat  turli  xilda  aks ettirilish i  va 
har xil sujet  asosiga q o ‘yilishi m um kin.  M asalan, o ‘tm ishdagi m eh n a tk a sh la r 
bilan boylar o ‘rtasidagi ziddiyat  H am zaning  “ Boy ila xizm atchi”  d ra m a sid a  
ham ,  O ybekning  “ Q u tlu g ‘  q o n ” ,  M irzakalon  Ism oiliyning  “ F a ig 'o n a   to n g  
otguncha”  rom anlarida ham  qalam ga olingan.  Lekin m azkur asarlam in g  h a r 
birida bu ziddiyat turlicha aksettirilgan.
Sujet tuzishda yozuvchining badiiy m ahorati nihoyatda  m uhim  aham iyatga 
ega.  Sujet ichki tugallikka ega bo‘lganida,  ya’ni tasvirlanayotgan zid diy atn ing  
sabablarini, xususiyatini va rivojlanish yo‘llarini yaqqol qayta yaratishga  im k o n  
beiganda ham da kitobxon diqqatini o ‘ziga to rtib ,  h ar bir unsur haqida c h u q u r 
o'ylashga  m ajb u r qilgandagina,  o ‘z zim m asig a yuklangan  vazifani  a d o  e ta 
oladi.
S an ’atk o r  yozuvchilar  sujetni  tu gallagan  va  dram atizm ga  boy  qilishg a 
intilganlarida  h ech qachon  uning tashqi to m o n d a n  yaltiroq chiqishiga sox ta 
yo‘llar bilan  harak at  etm aganlar.  U la r su jetn in g   shunchaki  oddiy,  q iziq arli 
bo'lishinigina  em as,  balki  uni  hayot  haq iq atin i  c h u q u r badiiy  ta d q iq   etish  
asosida hosil qilishni ham  o ‘ylaganlar.  S hunga ko ‘ra, tasvirlanayotgan  zidd iy at 
va uning qatnashchilarini to ‘liqroq idrok etish  m aqsadida ko ‘plab p e rso n a jla r 
obrazini yuzaga keltirganlar ham da ulam i tu rli-tu m a n  sinovlardan,  rivojlanish 
bosqichlaridan olib o ‘tganlar.

---

Badiiy  asar  sujeti  hayot  háq iq ati  asosida  kitobxonni  o ‘ziga  tortadigan, 
jo zib ad o r qilib qurilgandagina,  m uayyan ta ’sir kuchiga ega bo'ladi. Yozuvchilar 
sujetning qiztqarli chiqishiga tu rli-tum an  vositalarni q o ‘llash orqali erishadilar. 
B a’zan yozuvchilar tasvirlanayotgan kurashlarva xarakterlar m antig‘ini ochiq- 
o y d in   aks  ettirish  u c h u n   k ito b x o n   diqqatini  jalb   etuvchi  o ‘tk ir  holatlar, 
vaziyatlarn i  tanlaydilar.  Buni  biz  Shekspirning  ko ‘p chilik  tragediyalarida, 
Dikkcns va Abdulla Qodiriy rom anlarida ko‘rishimiz m umkin.  Boshqabirguruh 
yozuvchilar kitobxonni qiziqtirish  uchun  asar boshida  uning  diqqatini ishtirok 
etuvchi shaxslam ing qandaydirdalillanm agan xatti-harakatlariga  tortadilar va 
shu yo‘l bilan o ‘sha xatti-harakatlarni,  xarakter xususiyatlarini yuzaga keltirgan 
s a b a b la r to ‘g‘risida bizni o 'y lash g a  m ajburetadilar.  OMmas  U m arbekovning 
“ Y oz yom g‘iri”  nom li  qissasi  b ir ayolning  ko‘chada  fojiali oMdirib ketilganligi 
tasviri bilan boshlanadi.  K eyin  esa butun  asa rd av o m id a  shu  voqeaning ro ‘y 
b erish   sabablari,  M unisxonni  fojiali o ‘limiga olib kelgan  hodisalar,  ularning 
ild iz la ri  h a m d a   u la rn i  a n iq la s h   yoMida  q a h ra m o n la r  x arak terlarin in g  
t o ‘qnashuvi,  kurashi  k o 'rsa tib   boriladi.  N atijada kitobxon  diqqati  butun  qissa 
davom ida voqealar va xarakterlar rivojiga qaratiladi.
Biz  m uayyan  v o q ealar  m avjud  b o ‘lgan  asarlarda  sujet  qanday b o ‘lishini 
k o ‘rib chiqdik.  Bunday adabiy nam unalar jumlasiga dram atik va epik asarlaming 
k o ‘pchiligi kiradi.
I.S.  Turgenevning ta b ia t  m anzarasini  chizuvchi  “0 ‘rm on  va c h o i ” asari 
m arkazida voqea em as,  balki  E dgar Poning oqibat-natijad a tashqi dunyodagi 
faqat  hodisalarga borib taqaladigan qandaydir his-tuyg‘ular va fikrlar oqimigina 
tu ru v ch i  ayrim  novellalari,  E.X em ingueyning “voqeasiz”  hikoyalari tipidagi 
asa rlard a hodisalar tizm asi  m avjud emas.
O d a td a ,  lirik  asarlard a  e p ik   voqealar yolq.  Lekin  ularda  ham   lirik  sujet 
b o ia d i.  U nday asarlarda sujet  his-tuyg‘ular oqimi ko‘zga  ravshan tashlanadigan 
v a ularg a  “m e n ” ning b o sh id a n  o 'tg a n   va tilidan  aytilgan  biron  kichik voqea 
turtki bo‘lgan she'rlar ham   uchraydi.  Ularda ba’zi lirik personaj va lirik obrazlar 
q atn ash a d i.  Bunday sh e ’rlar,  o d atd a,  sujetli sh e’rlar deb  ham atalad i.
Sujet yozuvchiga xarakter va sharoitni rivojlanishida ham da ko‘p tom onlam a 
k o ‘rsatish,  o d am lar  orasid ag i  m unosabat  va  ziddiyatlarni  yuzaga  chiqarish 
im k o n in i beradi.  B unday tasvir asarda qo ‘yilgan  m aqsadga to liq  erishilishi va 
k o ‘zda tutilgan g 'oy an in g   ifodalanishi  uchun  keng im kon beradi.
L .N .  Tolstoy  “ U rush  va  tin c h lik ”  rom anida  besh  yuzdan  ortiq  kishilar 
o b ra z in i  keltirgan. U larn in g   k o ‘pchiligi  um um lashgan  tip ia r  bo'lish  bilan 
b ir  qato rd a,  o ‘ziga xos ta k ro rla n m as shaxslar ham dir.  A sarda beqiyos insoniy 
fik r-tu y g ‘ular,  ishonch  va  u m id la r,  orzu  va  intilishlar,  harakat  va  holatlar 
u m m o n i duch keladi.  S h u n d ay  b o ‘lsa-da,  bu beqiyos darajada ko‘p xarakterlar

---

m uayyan.  n ihoyatda  keng  doirada  o ‘zarn  birlikda,  m antiqiy  b o g ‘liq  h o ld a  
qam rab olingan.
Adabiy asardagi obrazlam ing o'zaro m unosabatlari va aioqalari tu rli-tu m a n  
bo'lishi  m um kin.  M azkur  “ Urush  va  tin c h ü k ”  ro m an i  misolida  o b ra z la r 
tizimining asar bosh g ‘oyasini, ya’ni “xalq tafakkuri”ni  ifodalashda q an c h a lik  
katta  rol o'ynaganligi  anglashiladi.  Lekin obrazlar tizimi yana ko‘plab vositalar, 
xususan,  m uayyan  shaxs,  voqea,  holatning  o ‘ziga  xos  m uhim   to m o n la rin i 
aniq  va  c h u q u r  ko‘rsatishga  xizmat  qiluvchi  obrazlarn i  zid  q o ‘yish,  o ‘z a r o  
yaqinlashtirish singari  y o 'llar bilan  ham  ajralib  turadi.