Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Yangi nazariya biz uchun avvalo, bizlar yangi to„qnash kelgan va eskicha 
tushunchalar orqali anglab bo„lmaydigan hodisalarni tushuna olishimiz uchun 
kerak. Ta‟bir joiz bo„lsa, “siyqasi chiqqan” bunday sabab, bizga tashqaridan 
singdirilgan. Shuningdek boshqa, yanada muhimroq sabab ham bor. U nazariyani 
o„zining asl chegaralari doirasida soddalashtirish va unifikatsiyalashga bo„lgan 
intilish bilan bog„liq
». O„zining butun boshli geometriyasini atiga bir hovuch 
aksiomalar orqali tushuntirgan Yevklid izidan borar ekan, Eynshteyn o„z 
nazariyalarining tadbiq etish sohasini butun fizika fani chegaralarigacha kengaytirdi. 
Sirasini aytganda, 1915 yilda shakllantirilgan umumiy nisbiylik nazariyasi, 
zamonaviy astronomiyaga asos soldi. Kuzatuvchilarning bir-biriga nisbatan qanday 
harakatlanishidan qat‟iy nazar, fizikaning barcha qonunlari ular uchun umumiy 

---

9 
ekanligi, yoki, yorug„lik tezligining doimiy o„zgarmas qiymat kasb etishi singari 
sodda gipotezalardan kelib chiqib fikr yuritish orqali, Eynshteyn bizlarning zamon, 
makon va gravitatsiya haqidagi tushunchalarimizni butunlayga o„zgartirib yubordi. 
Uning kvant shkalalari (10
─15
m) dan tortib, ko„rinadigan koinotning eng olis 
chegaralarigacha (10
26
m) bo„lgan ulkan ko„lamni qamrab olgan ilmiy tafakkuri shu 
darajaga yetib bordiki, bu haqida o„ylashning o„zi odamni hayajonlantirib yuboradi.
Yaxshi va yomonning farqiga bora olish – alohida xislat. Eynshteyn bu 
xislat bilan birga tug„ilgan. Fizikadan hech bo„lmasa bir marta masala yechib 
ko„rgan odam, undagi tenglamalar zanjrini yaxlit holda ko„ra olish qancahlik 
qiyinligini yaxshi biladi. Bu xuddi futbolchining nafaqat unga yaqinlashib 
kelayotgan raqib hujumchisini, balki, bir vaqtning o„zida butun maydonni ham 
ko„rib tura olishi kerakligiga o„xshaydi. Ajoyib ichki hissiy sezgirlik, 
Eynshteynning o„ziga xos shaxsiy belgilaridan biri bo„lgan. O„zidagi aynan shunday 
iste‟dod evaziga u, boshqalar amaliy tajribalarning tashqi chigalliklari bilan 
o„ralashib yurgan bir vaqtda, fizik hodisalarning keyingi «yurishlari» qanday 
bo„lishini oldindan ko„ra bilar edi. Agar qo„l ostida boshqa vositalar bo„lmasa, olim 
matematikaning eng o„tkir tig„larini ishga solishni ma‟qul ko„rgan. Lekin uning eng 
katta iste‟dodi baribir, real voqe‟lik bilan to„g„ridan-to„g„ri dialogga kirishib, undan 
muayyan nozik ilmlarni ilg„ab ola bilishi va ularni keyinchalik mantiqiy til orqali 
tushunarli qilib ifodalab berishida bo„lgan.
Olimning ikkita buyuk nazariyasining unib chiqishiga sababchi bo„lgan
urug„lar sifatida, tafakkur jarayonida uning ongiga kelib quyilgan ikkita faraziy 
timsollar qaraladi. Ulardan birinchisi, qorong„ulikda yorug„lik nurini quvlab yetib 
olishga urinayotgan va «unga yetib olsam nima hodisa ro„y beradi?» deb o„ziga o„zi 
savol berayotgan olimning o„z timsoli edi. Ikkinchisi esa, bo„shliqqa shong„oyotgan 
va shong„ish asnosida, o„z vaznini his qilish qobiliyatidan mosuvo bo„layotgan 
odam timsoli edi. Eynshteynning eng hayratomuz loyihalaridan biri – boshlang„ich 
shartlarga ko„ra, fizikaning barcha qonunlarini keltirib chiqarish mumkin bo„ladigan 
nazariyani bayon qilish orzusi – chippakka chiqdi. Buning sabablaridan biri sifatida 
esa, olimga bu g„oyani tekshirish va tadqiq qilish uchun yo„lchi yulduz sifatida, 
uning ichki hissiy sezgilarida va tafakkurida bunga mos timsol yetishmaganligi 
ta‟kidlanadi.
Eynshteynning ilm-fandagi harakat uslubi («Modus operandi»), uning shaxsi 
borasidagi ko„plab bahs-munozaralarga sababchi bo„ldi. Odatda olimning u yoki bu 
ilmiy taxminlari, eksperimental fizikaning mavjud imkoniyatlari tufayli, o„zining 
amaliy tasdig„idan o„n yillab kutishga majbur bo„lar edi. Lekin har safar ularning 
haqiqatan ham to„g„ri ekanligi amaliyotda isbot qilinishi bilanoq, olimning eng 
ziddiyatli g„oyalari ham, uning haq ekanligi borasidagi eng ishonchli guvohlarga 
aylangan. 1919 yilda e‟lon qilingan fakt – yulduzlar nurlarining Quyosh yaqinida 

---

10 
egrilanishi haqidagi ma‟lumot, bir zumdayoq buyuk fizik olimni shon-sharaf 
guldastasiga burkab yuborgan edi.
Angliyalik Charlz P. Snou quyidagicha yozgan edi: «