267
muammoga doir har qanday, hatto «g‘alati» g‘oyalar ilgari suriladi; bu g‘oyalar
rivojlantiriladi, o‘z g‘oyalarini
taklif qilish mumkin, lekin ularni tanqid qilishga
ruxsat etilmaydi; «Delfi» metodi (qadimgi YUnonistonning mashhur orakuli ismi
bilan atalgan). U ekspertlar o‘rtasida so‘rov o‘tkazishga asoslangan. Bunda
oldinma-ketin so‘rov jarayonida har bir ekspert boshqa ekspertlarning fikrlari bilan
tanishtiriladi; bir nechta sikllar natijasi o‘laroq ustuvor fikr aniqlanadi. Ekspertiza
usulida baholashning yana bir o‘ziga xos metodi – sotsiologik so‘rov mavjud
bo‘lib, u so‘nggi yillarda bizda ham, chet elda ham tobora keng qo‘llanilmoqda.
Kelajak ssenariylari
– bu kuzatilayotgan tendensiyaning ehtimol tutilgan
kelajagi haqidagi u yoki bu tusmolni asoslovchi dastlabki farazlarning tartibga
solingan yig‘indisi. Ssenariylar: a) u yoki bu nazariy vaziyatni qay yo‘l bilan
bosqichma-bosqich amalga oshirish mumkinligini; b) voqealarning muayyan
rivojiga yo‘l qo‘ymaslik, ularni engillashtirish yoki chetlab o‘tish
uchun
voqealarning har bir ishtirokchisi uchun har bir bosqichda qanday variantlar
mavjudligini aniqlaydi.
SHunday qilib, ssenariy murakkab tizimlarni o‘rganishga nisbatan tizimli va
tarixiy yondashuvlarni birlashtiruvchi ko‘p variantli prognozdir; aksariyat hollarda
u tavsifiy xususiyat kasb etadi va kompleks prognozlarni tuzishda keng
qo‘llaniladi.
SHuni qayd etib o‘tish lozimki, ko‘rib chiqilgan metodlarning birortasi ham
alohida holda prognozning yuksak darajada ishonchliligini ta’minlay olmaydi. SHu
sababli amalda odatda murakkab, kompleks metodlardan foydalaniladi.
Mazkur
yondashuv ayrim metodlarning kamchiliklarini bartaraf etish va prognozlarning
ko‘proq darajada aniqligi va ishonchliligini kafolatlash imkonini beradi.
Ijtimoiy hodisalar va jarayonlarning rivojlanish imkoniyatlarini prognoz qilish
natijasi prognoz hisoblanadi. U kelajak u yoki bu muammolarining rivojlanishi va
ularni echishning mumkin bo‘lgan barcha variantlarini, ularning bir-birini istisno
etuvchi variantlarini, stixiyali va ongli jarayonlarni, ularning vaqt va ko‘lam
parametrlarini aniqlash imkonini beradi. Kelajakning
ijtimoiy prognozlar taklif
qilayotgan tavsifining mazmuniga qarab, ular insonni yo unga faol intilishga, yo
uning yuz berishiga qarshi harakat qilishga, yo uni passiv kutishga da’vat etadi.
SHu sababli har qanday ijtimoiy prognoz ilmiy-bilishga doir mazmunni ham,
muayyan mafkuraviy vazifani ham o‘zida birlashtiradi. Bunda bilishga doir
funksiya
ustunlik qilishi ham, mafkuraviy funksiya ustunlik qilishi ham mumkin.
Turli prognozlarning mazmuni va vazifasidan kelib chiqib, ularning to‘rt asosiy
tipini farqlash mumkin.
Qidiruv prognozi – ijtimoiy ob’ektning kelajagi qanday bo‘lishi mumkinligini
ko‘rsatish uchun tuziladigan prognoz. U rivojlanish qaysi yo‘nalishda yuz beradi,
kelajakning muayyan davrida prognoz ob’ektining holati qanday bo‘lishi mumkin,
degan savollarga javob beradi.
Normativ prognoz – boshqaruvni optimallashtirish yo‘llarining oqilona
tashkil etilgan tahlili. Bu prognoz obrazli qilib «teskari prognoz» deb ataladi,
chunki unda o‘rganish teskari yo‘nalishda – kelajakdan hozirgi davrga qarab
amalga oshiriladi. Normativ prognoz qo‘yilgan
maqsadlarga erishish yoki
qo‘yilgan vazifalarni echish uchun nima qilish mumkin yoki kerak, degan savolga
268
javob beradi. Normativ prognozning predmeti sifatida ijtimoiy jarayonlar
xususiyatini butunlay o‘zgartirishga qodir bo‘lgan g‘oyalar, gipotezalar, farazlar,
axloqiy me’yorlar, ijtimoiy ideallar, maqsadlar va mo‘ljallar amal qiladi.
Analitik prognoz. U kelajakni o‘rganishning turli metodlari va vositalarining
bilishga doir qimmatini ilmiy maqsadlarda aniqlash uchun tuziladi.
Prognoz-ogohlantirish. Bu prognoz kishilarni ehtimol tutilgan kelajakning
masalan, yuz berishi kutilayotgan ekologik halokatlarning oldini olishga majbur
qilish maqsadida ularning ongi va xulq-atvoriga bevosita ta’sir ko‘rsatish uchun
ishlab chiqiladi.
SHuni
qayd etish lozimki, prognozlarning bu asosiy tiplari o‘rtasidagi farq
shartlidir; ayni bir konkret ijtimoiy prognozda bir necha turdagi belgilar mavjud
bo‘lishi mumkin.
SHunday qilib, ijtimoiy hayotni tartibga solishning ijtimoiy qonun, zaruriyat,
ehtiyoj, manfaat, muammo, maqsad, vazifa, ideal, norma, kishilar faoliyatining
tamoyili vositalaridan ongli ravishda foydalanish zamirida prognoz qilish yotadi. U
bilishni amaliyot bilan bog‘lovchi bo‘g‘in sifatida amal qiladi, fanning nazariyani
kundalik hayot bilan, bilishning amaliy voqeligi bilan uzviy bog‘lovchi funksiyasi
hisoblanadi. Ilmiy boshqarish, xususan, uning muhim funksiyalaridan biri –
rejalashtirish prognoz qilishga asoslanadi. Prognoz qilish yuz berishi muqarrar
bo‘lgan yoki ehtimol tutilgan maqbul ijtimoiy hodisalar haqidagi bilimlarni ham,
nomaqbul ijtimoiy hodisalar haqidagi bilimlarni ham shakllantiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
