Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Ishdan maqsad; Metamarfozning umurtqasiz hayvonlar uchun ahamiyatini o’rganish
Mavzuning dolzarbligi: Mavzuning dolzarbligi shundaki Umurtqasiz hayvonlarda metamorfoz jarayonlarini ôrganish ,har bir bosqichida sodir bôladigan oʻzgarishlarni ôrganish lozim. Lichinka va voyaga yetgan organizm ôrtasidagi farqlar , umurtqasiz hayvonlarda metamorfozning turlari , organizm tomonidan metamorfozning boshqarilishi , metamorfozning organizm uchun ahamiyatli tomonlari zamonaviy texnologiyalar yordamida oʻrganish va uni amaliyotda qoʻllash usullarini oʻrganish lozim. Hayvon organizmi Metamarfozning turli davrlarida har xil funksiyani bajaradi. Metamarfoz turning saqlanib qolishi va rivojlanishida mu-him ahamiyatga ega. Tuban umurtqasizlar (gʻovaktanlilar, bushliqichlilar)ning kiprikli erkin suzib yuradigan lichinkalari (parenximula, amfiblastula, planula) turning keng tarqalishiga yordam beradi. Bunday metamarfoz koʻpincha, avlod almashinuvi (jinssiz va jinsiy kupayishning gallanishi) bilan yana ham murakkablashadi. Hayvonlar uchun metamorfoz nafaqat tana tuzilishining keskin o'zgarishi. Bu hodisa yashash muhiti va yashash sharoitlarining o'zgarishi bilan birga keladi. Voyaga etgan organizmning hayotiy faoliyati lichinka bosqichlaridan butunlay farq qiladi, farq iste'mol qilinadigan oziq-ovqat va boshqa ko'plab tafsilotlarda yotadi.hasharotlarda bu hodisa tuxumda sariqlik moddasining kamayishi munosabati bilan paydo bo‘lgan. Chunki oziq modda kamligi tufayli embrional rivojlanish davrida jinsiy voyaga etgan davr uchun xos bo‘lgan organlar to‘liq shakllanmaydi. Chuvalchangsimon lichinka oziqlanish, voyaga yetgan hasharot esa tarqalish va koʻpayish funksiyasini bajaradi.

1.1 Metamarfoz haqida umumiy tushuncha.
Hasharotlarda metamarfoz chala va toʻliq oʻzgarish orqali boradi. Chala uzgarish orqali rivojlanish, yaʼni gemimetaboliya orqali rivojlanadigan hasharotlarda tuxumdan chiqqan lichinka va voyaga yetgan hayvonning yashash tarzi va tuzilishi uxshash bulib, uzgarish faqat boshlangʻich qanotlarning asta-sekin usib borishidan iborat (kunliklar, ninachilar, suvaraklar, chigirtkalar, teng qanotlilar, yarim qattiq qanotlilar, beshiktervatarlar, bitlar). Toʻliq uzgarish, yaʼni golometa-boliya orqali rivojlanishda tuxumdan tuzilishi va hayot kechirishi bilan voyaga yetgan hasharotdan keskin farq qiladigan chuvalchangsimon lichinka chiqadi (qattiq qanotlilar, tangacha qanotlilar, parda qanotlilar, ikki qanotlilar, burgalar, termitlar, toʻrqanotlilar). Chuvalchangsimon lichinka oziqlanish, voyaga yetgan hasharot esa tarqalish va koʻpayish funksiyasini bajaradi. Lichinka gʻumbakka aylanadi. Gʻumbakdan voyaga yetgan hasharot chiqadi (qarang Gʻumbak). Umurtqali hayvonlardan minogalar va suvda hamda quruqliqda yashovchilarda M. keskin namoyon boʻladi. Minogalar lichinkasi suv tubidagi loyda yashaydi. Voyaga yetgan minoga baliqlar terisida parazitlik qiladi. Suvda va quruklikda yashovchilarda tuxumdan itbaliq deb ataladigan lichinka chiqadi. metamarfoz jarayonida itbaliqning lichinkalik organlari asta-sekin yoʻqolib, voyaga yetgan hayvonga aylanadi. Metamarfoz ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqaradigan gormonlar orqali boshqariladi.
1-rasm. Kapalakning rivojlanishi.
Oʻsimliklarda — bajaradigan funksiyasi yoki shart-sharoitning almashinuvi bilan bogʻliq holda oʻsimlik asosiy organlari koʻrinishining oʻzgarishi; Metamarfoz ontogenezpya vujudga kelib, evolyusiya jarayonida mustahkamlanadi. Noqulay yashash muhiti, suv tanqisligi sababli barg va novda Metamarfozga uchraydi. Mas, kaktusda barglar sertikan novdaga aylanib, suv bugʻlatish yuzasi kamaygan; fotosintez jarayoni uchun zarur suv zaxirasi etli poyada saqgsanadi. Baʼzi oʻsimliklar (doʻlana, gledichiya)da barglar tikanga, yorugʻlik kam tushadigan sernam joylarda oʻsadigan oʻsimliklar (liana, tok) novdasi ilashib oʻsishiga yordamlashuvchi gajakka, hasharotxoʻr oʻsimliklar bargi oʻziga xos qopqonga aylangan va q.k. Koʻp yillik oʻt oʻsimliklarda yer osti novdasi za-xira oziq moddalari toʻplanishi sababli, koʻrinishi oʻzgargan, yaʼni metamor-fozlashgan (mas, kartoshka tuganagi, piyozboshi va boshqalar).
Gulli oʻsimliklar guli ham metamorfozlashgan novdadan iborat. Kosachabarg, tojbarg, changchi va urugʻchi barglar bargdan, guloʻrni esa poddan hosil boʻlgan.Shunday qilib, biologiyada metamorfoz - bu tirik organizmdagi aniq morfologik o'zgarish bo'lib, u ontogenez jarayonida majburiy ravishda sodir bo'ladi. Bu hodisa o'simliklarda ham, hayvonlarda ham kuzatiladi. Ikkinchisida metamorfoz ko'pchilik umurtqasizlar va ba'zi umurtqali hayvonlarda uchraydi: siklostomlar, baliqlar, amfibiyalar. Jarayonning mohiyati lichinka organizmining (hayvonlarda) yoki ba'zi organlarning (o'simliklarda) shunday o'zgarishidan iboratki, rasmiylashtirilgan kattalar organizmi, natijada, tuzilishi, fiziologiyasi va hayotiyligi jihatidan yangi tug'ilgan chaqaloqdan tubdan farq qiladi. faoliyat. Hayvonlar uchun metamorfoz nafaqat tana tuzilishining keskin o'zgarishi. Bu hodisa yashash muhiti va yashash sharoitlarining o'zgarishi bilan birga keladi. Voyaga etgan organizmning hayotiy faoliyati lichinka bosqichlaridan butunlay farq qiladi, farq iste'mol qilinadigan oziq-ovqat va boshqa ko'plab tafsilotlarda yotadi. biz tabiatdagi metamorfozning muhim ahamiyatini topamiz, u bir xil turdagi turli avlod organizmlari o'rtasida oziq-ovqat, yashash joyi va boshqa omillar uchun biologik raqobatning pasayishini ta'minlaydi.Keling, hayvonlardagi metamorfozni batafsil ko'rib chiqaylik. Eng yorqin misol, ehtimol, hasharotlar sinfi bo'lishi mumkin. Metamorfoz bu guruhning barcha vakillariga xosdir. Jarayon to'liq yoki to'liq emas. To'liq metamorfoz organizm rivojlanishining uch bosqichini o'z ichiga oladi: qurtga o'xshash lichinka, qo'g'irchoq (statsionar bosqich, bunda lichinkaning tanasi butunlay vayron bo'ladi va katta yoshli odamning yangi tanasi hosil bo'ladi) va katta yoshli hasharot. Ushbu turdagi hodisa Diptera (chivinlar, chivinlar), Hymenoptera (asalarilar, ari, ari), Lepidoptera (kapalaklar), Koleoptera (ladybuglar) uchun xosdir. To'liq bo'lmagan metamorfoz bilan rivojlanishning faqat ikki bosqichi kuzatiladi: morfologik jihatdan kattalarga o'xshash lichinka va aslida kattalar hasharotlari. Orthoptera (chigirtkalar, chigirtkalar, ayiqlar), Homoptera (shira) va Hemiptera (xatolar) ga xosdir.Yuqori o'simliklar uchun metamorfoz - bu butun organizmning o'zgarishi emas, balki alohida organlarning ular bajaradigan funktsiyalari bilan bog'liq o'zgarishi. Qoidaga ko'ra, jarayonga to'liq shakllangan emas, balki ibtidoiy organlar kiradi. O'simliklarning metamorfozalari modifikatsiyalar deb ham ataladi. Bular, masalan, lampalar (piyoz uchun), tikanlar (kaktus uchun), antennalar (uzum uchun), ildizpoyalari (zanjabil uchun), ildiz mevalari (kartoshka uchun) va boshqalar. O'simliklar uchun metamorfozning ahamiyati ularning atrof-muhit sharoitlariga moslashishidadir. Masalan, issiq iqlim sharoitida yashovchi o‘simliklarda uchraydigan tikanlar o‘z shakliga ko‘ra barg yuzasidan bug‘lanishni kamaytirishga yordam beradi. To‘g‘ri rivojlanishda yangi tug‘ilgan yoki tuxumdan chiqqan hayvon ota-ona formalariga o‘xshaydi. Ammo gavdasining hajmi va jinsiy voyaga yetmaganligi bilan ota-onasidan farq qiladi. Demak, postembrional rivojlanishning boshlanishi o‘sish va jinsiy voyaga etishga tayyorlanishdan boshlanadi. Bunday rivojlanish chuchuk suv gidralarida, ba’zi nematodlarda, bosh oyoqli molyuskalarda va ko‘plab umurtqali hayvonlarda uchraydi.