G /. Shaxmurova., I. T. Azimov u e. Raxmatov s. Axasanova., В I. Azimov

l.Guli o ’simliklarning tashqi va ichld tuzilishi, individual rivojlanishi.
2 . 0 ’sim liklar sistematikasi, xilm axilligi va tarixiy kelib chiqishinm g birligi. 
3 . 0 ’simliklar qoplam ining xilm a xiligi.
Botanika kursi o ’sim liklar bilan umumiy tanishish bilan boshlanadi. 5-sinf 
botanika kursini o ’rganish o ’quvchilardan hujayra, to ’qim a, o ’sim liklam ing 
vegetativ organlari, gulli o ’sim liklam ing vegetativ ko’payishiga oid bilim larga ega 
bo’lish talab etiladi. Bu bilim lam i egallash jarayonida o ’qituvchi o'quvchilarga 
o ’simlik organlarini tanib olish, taqqoslash, tahlil qilish, o ’sish va rivojlanish 
tezligini yoritib berishga imkon beradigan turli xil m asala va m ashqlar hamda 
topshiriqlami tizimli berib borishi m uhim aham iyatga egadir.
6-sinf botanika kursida 
o ’sim liklam ing generativ organlari, o ’sim liklar 
sistematikasi bilan bilan b ir qatorda bakteriyalar, zam burug’lar, lishayniklar 
haqidagi m alu m o rtar ham bayon etib boriladi. Bu organizm lam ing inson hayotidagi 
v a tabiatdagi ahamiyatini ochib berishga qaratilgan masala va mashqlaming 
o ’quvchilar 
e ’tiboriga 
havola 
qilish, 
bu 
organizm lam ing 
morfologiyasi, 
anatomiyasi, ko’payishi ham da inson uchun foydali va zarali tomonlarini kengroq 
bilib olish imkonini beradi.
Botanikadan foydalaniladigan m asala va m ashqlarning turlari
Botanika kursi bo’yicha masala va mashqlardan nafaqat yangi materialni 
0
‘quvchilar qanday o ‘zIashtirganliklarini nazorat qilishda, balki darsning boshqa 
bosqichlarida ham foydalanish mumkin. M asala yechish davom ida o'quvchilarda 
darsda olgan bilim lam ing qoMlash ko'nikm alari hosil bo‘ladi. 0 ‘zlashtirilgan 
bilim larga esa ongli yondashiladi v a chuqurlashadi.
Hozirgi vaqtda o ‘rta maktab uchun biologik masalalam i uzil kesil ishlab 
chiqilgan va tajribada to ’la sinovdan o ‘tkazilgan sistemasi yo‘q. Shu sababli
5

---

botanikada masala va mashqlar yechishning quyidagi taxminiy klassifikatsiyasini 
bayon etmoqdamiz.
M asala va m ashqlam i darajasi, shakli va m a’nosiga qarab kiassifikatsiya 
qilish mumkin.
O 'quvchilarga taklif etilayotgan m asala va mashqlar (u d arsd ay o k i olimpiada 
bo‘lishidan qat’i nazar), ulam i 5 ta darajaga ajratish mumkin. Ulami bilimlami 
o'zlashtirish 
darajasi 
bilan 
chalkashtirmaslik 
kerak. 
D idaktika 
bilimlami 
o ‘zlashtirishni uch guruhga bo‘lishi m a‘iumy ular reproduktiv o ‘zlashtirish, standart 
masalalarni yechish v a ijodiy masalalami yechishni bilishdir.
M urakkablik darajalarini turli xil masala va m ashqlar misolida ко1 rib 
chiqaylik.
Birinchi darajali m asalalarda oddiy bilim lam i taqqoslash bilan b o g 'liq boMishi 
mumkin bunday masala va m ashqlar ko4proq o ‘quvchilam ing xotirasini tekshirish 
uchun c{ulaydir.
Misol uchun: ilmiy m a’lum otlarga ko’ra makkajo xorining 1 mm2 so‘rish qismida 
700 ta ildiz tukchalari b o ‘lishi aniqlangan. B ir tup m akkajo’xori ildizining umumiy 
so ‘rish qismi 95 sm ni tashkil etsa, 
darslikdan olgan nazariy bilimlaringizga 
asoslanib, ushbu o ’sim likning ildizida nechta ildiz tukchasi va ular nechta 
hujayradan tashkil topganligini aniqlang?
Dckinchi darajali m urakkablikka ega bo*lgan masalalam i yechishda ayrim biologik 
qonunlami tatbiq eta olishni va ayrim hodisalam i taqqoslash talab etiladi. 
Shuningdek maktab o ’quvchilardan boshqa fanlardan olgan bilimlarini ham 
m asalalar yechimini topish uchun safarbar etiladi.
M isol uchun: mutaxasislam ing aniqlashicha sekvoyadendron deb ataluvchi 
o ’sim likning bitta qubbasida 200 ta urag’ bo’ladi. Lekin urng’i ju d a yengil b o 5lib, 
196000 tasi b ir kg ni tashkil etadi. Hisoblaiigchi 196000 ta urug’ nechta qubbada 
yetiladi?
Botanikadan uchinchi darajali m asala va mashqlami yechishda 
b ir necha 
araallam i am alga oshirishi, o b ’ektning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyatini 
bilish talab etiladi, fanlararo bog’lanishni am alga oshiria olishi, o ’zlashtirigan 
bilimlaridan foydalanib m asala yechim ini topishga harakat qilish кетак bo’ladi. 
Misol uchun: ilmiy kuzatuvlam ing natijasiga ko’ra bir tup selin o ’simligi 100 sm2 
m aydonda chim hosil qiladi. 500 tup selin necha m2 m aydonda chim hosil qiladi. 
Selin o ’simligini cho’lda ko'paytirishning qanday am aliy ahamiyati bor? Fikringizni 
bayon eting.
T o'rtinchi darajali masala ham da m ashqlarga javob berishda 
0
‘quvchilar boshqa 
fanlardan olgan bilimlarini ham safarbar etishni bilishlari kerak. Shuningdek bir 
necha bosqichda masala yechish ko’nikm alariga ega bo’lishlari kerak.
M isol uichun: bioximik olim lam ing m a’lum otiga ko’ra qand lavlagi tarkibida 18% 
shakar bo’lishi aniqlangan. A gar fermer b ir yilda 170 tonna qand lavlagi 
yetishtirgan b o ’Isa, undan necha kg shakar olish m um kin? A gar lavlagining umumiy 
og’irligmi 35% suv bo’lib, suvning 15% i lavlagini qayta ishlash jarayonida atffof 
muhitga tarqalgan bo’Isa. Qolgan necha tonna lavlagi qoldig’ini chorva mollari 
uchun ozuqa sifatida berish mumkin?

---

Botanikaga oid beshinchi darajali masala va m ashqlarda bir vaqtning o 'z id a necha 
hisoblash ishlarini am alga oshirish bilan b ir qatorda, ob’ektlami b ir biriga 
taqqoslash, ular o ’rtasidagi o ’xshashlik farqlam ing sabablarini anglash, masalalar 
yechimini topishda biologik qonuniyat va nazariyalam i tatbiq etish talab etiladi. 
Misol uchun: olingan ilm iy m a’lumotlarga ko’ra guam akum ofitsinali daraxtining 
b ir kub detsim etr yog’ochligini vazni 1420 gram m keladi. Guamakum ofitsinali- 
ning poyasining vazni po’kak daraxtining vaznidan 6 m arta o g ’ir bo’lsa, bir kub 
detsimetr po’kak daraxtining yo g ’ochligini vazni qancha bo’ladi? Shuningdek 
guamakum ofitsinaliga nisbatan bal’saning og'irligi 11-12 m arta yengil bo’ladi. Bir 
kub detsimetr bal’saning og’irligi qancha bo'lishini hisoblab toping.
M asala qanchalik yuqori darajali b o i s a shunchalik ko'proq fikrlashni va 
murakkab mantiqiy operatsiyalam i bajarishni talab etadi.