mehnati bilan kun ko‘rish birovning haqiga xiyonat qilmaslikda, vijdonan poklikda
elini sevishni, unga sadoqatli bo‘lishni tushunamiz. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida
yuqoridagi mavzudagi asarlar juda ko‘p va ular o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida
kundalik faoliyatlarida doim amalga oshirib borishlari uchun eng qulay vositadir.
ma’naviy dunyosini aks ettiradi. Ularda ijtimoiy va maishiy hayotning turli
sohalari qamrab olingan, xalqning asrlar davomida to‘plangan, tildan-tilga, dildan-
dilga ko‘chib kelayotgan insoniy qadriyatlar ibratli satrlarda ifodalangan.
rivojlanishi darajasiga mosligi, ularda hosil bo‘lib boshlagan axloqiy sifatlarning
mohiyatlariga uzviy bog‘langan bo‘ladi.
16
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga kuchli tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish
mumkin bo‘lgan xalq og‘zaki ijodi turlariga maqollar, ertak va rivoyatlar,
qo‘shiqlarni kiritish mumkin. Topishmoqlar ko‘proq aqliy tarbiya va bilim
olishning vositasi deb tahlil qilinadi. Lekin ularning ham tarbiyaviy ta’sirini inkor
etish mumkin emas.
O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalari hayotning turli-tuman tomonlarini o‘z
ichiga olgan, kishilarning axloq-odobga, sabr-qanoatga, insof va diyonatga,
to‘g‘rilik va rostgo‘ylikka chorlagan xalq donishmandligi durdonalarida yuksak
insoniy ideallar targ‘ib qilingan.
Boshlang‘ich sinflarda nisbatan ko‘proq o‘rganiladigan ertaklar,
topishmoqlar, maqollarning til va badiiy xususiyatlari bir-biriga bog‘liq hamda
farq qilinadigan tomonlari bilan ajralib turadi.
Ertak – Boshqa xalqlardagi kabi o‘zbek oilasida ham ertak (cho‘pchak) aytib
bermay bola o‘stirgan ota-ona va kattalarni, yoki ertak eshitmay ulg‘aygan
yoshlarni tasavvur qilish qiyin. Buni tarixda o‘tgan ilm-fan vakillari, shoir va
adiblar, jamoat arboblari hammasi e’tirof etishadi.
Ertaklar asosan prozaik shaklda bo‘lib, obrazlilik xususiyatiga egadir. Agar
topishmoq, maqollarda ishtirokchi (personaj) kam, yoki alohidalikka qaratilgan
bo‘lsa, ertaklarning ishtirokchilari ko‘p, hammasining o‘ziga xosligi e’tiborga
olingan bo‘ladi.
Ertak qahramonolari kimlar va nimalar bo‘lsa, o‘shalarga xos xususiyat
obrazlarda mujassamlashadi. Mehnatkash xalq vakili ochiqko‘ngil, mard, mehr-
shafqatli, halol, botir, aqlli bo‘lsa, boylar ochko‘z, birovning haqiga jabr qiladigan,
qo‘rqoq, manman, befahm, farosatsiz qilib tasvirlanadi. Tulki-ayyor, bo‘ri-yirtqich,
ochko‘z, quyon-sodda, qo‘rqoq, eshak-mehnatkash, tuya-chidamli, ot-kuchli va
chaqqon, it-mehrli, sigir, qo‘y-boylik va farovonlik timsolida ifodalanadi.
Ertaklar o‘quvchilarda do‘stlik, o‘rtoqlik, botirlik, mardlik, mehnatsevarlik,
insonparvarlik singari axloqiy fazilatlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Uchinchi
sinfning “O‘qish kitobi” (tuzuvchi mualliflar Muhabbat Umarova, Ra’no
Tojiboeva, Xurshida Hamroqulova, Toshkent “O‘qituvchi” 2014) darsligining xalq
17
og‘zaki ijodi b........ining 26-betidan 33-batgacha bo‘lgan sahifalarida “Botir
mergan va chaqimchi” (26-27), “Halollik” (28-30) “Donishmand yigit” (30-32)
Ahillik ulug‘ baxt” (32-33) kabi ertaklar berilgan bo‘lib, ularda o‘quvchilarni
yaxshilik va ezgulikka chorlovchi jihatlar mujassamlashgan. Ertaklardagi
sehrlilik bolalarni har doim o‘ziga rom qilgan. Boshlang‘ich sinf darsliklaridan
o‘rin olgan ertaklarning bir qismi sehrli ertaklar bo‘lib, ular o‘quvchilarni
o‘ylashga, mulohaza yuritishga, ijobiy fikrlashga da’vat etib, aqliy kamolotiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar ertaklar olamida real hayotda erishish qiyin bo‘lgan
turmush tarziga, orzu-havaslarning amalga oshishiga guvoh bo‘ladilar.
Ertaklarning asosiy qismi yoshlarga tarbiya berish, insoniy fazilatlarni
shakllantirish maqsadiga qaratilgan yuzlab noyob ta’limiy va tarbiyaviy
ahamiyatga ega bo‘lgan xalq ertaklari mavjudligiga qaramasdan, har bir sinfda
to‘rt-beshtadan ortiq ertak o‘rganilmaydi.
Mahoratli o‘qituvchilar o‘zlari ertaklarni qiziqarli qilib so‘zlab berish bilan bir
qatorda, uni o‘quvchilar tomonidan sahnalashtirgan holda o‘rganishlarini ham
yo‘lga qo‘yadi.
Darsdan tashqarida, oilada, oynai jahon orqali ko‘rsatiladigan ertaklar ham
o‘quvchilarning shaxs sifatidagi kamolotiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
