Guliston davlat universiteti pedagogika fakultetiti

Afsona va rivoyatlar

  

Afsona va rivoyatlar real tarixiy shaxslarning hayoti, ko‘rsatgan jasoratlari,

aql-zakovati, boy ilmiy-ijodiy merosidan kelib chiqqan holda xalq tomonidan biroz

bo‘rttirib, yangicha jilva berib, ixcham, ammo ibratomuz voqea va hodisalar

bayonidir. Afsona va rivoyatlar asosan xalq tomonidan yaratilsa ham ko‘pchilik

hollarda shoir va yozuvchilar, buyuk adiblar o‘zlarining asarlarida ulardan ustalik

bilan foydalanib kelganlar. O‘zbek xalq afsona va rivoyatlari ko‘plari hali odamlar

yozish, o‘qishni bilmagan davrlarda paydo bo‘lgan. Ular og‘izdan-og‘izga o‘tib,

yosh avlodni tarbiyalashda samarali qo‘llanib kelingan. Ma’lum bir qismi shoir va

yozuvchilarning asarlarida muhrlangan. Maxmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit

turk”, YUsuf xos Hojibning “Qutodg‘u bilig”, Kaykavusning “Qobusnoma”,

Ahmad YAssaviyning “Hikmatlar”, Alisher Navoiyning “Hayratul Abror”, Husayn

Voiz Koshifiyning “Axloqi Muhsiniy”, Abdulla Avloniyning “Turkuiy guliston

yoxud axloq” kabi asarlarda katta mahorat bilan afsona va rivoyatlardan

foydalanilgan.

 

Hozirgi vaqtda ham CHingiz Aytmatov, Abdulla Oripov, Barat Boyqobilov,

Omon Matjon va yana bir qator adiblarning asarlarida afsona va rivoyatlardan

iboratomuz foydalanganlarning guvohi bo‘lamiz.

Afsona – forscha so‘z bo‘lib, hayoliyot, sehr-jodu, degan ma’nolarni

anglatadi. Afsonalar hayotiy haqiqatni uydirma va karomatlarga bog‘lab

mo‘‘jizakor mazmunni aks ettiruvchi kichik hajmdagi nasriy hikoyalar

hisoblanadi. Afsona va rivoyatlarda tarixiy shaxs va voqealar bilan bir qatorda,

odamlar xayolida yaratilgan qahramonlar haqida, jangu-jadallar va bunyodkorlik

ishlari haqida, shu jarayonda ayrim kishilar tomonidan namoyish etilgan noyob

fazilatlar to‘g‘risida ma’lumot beradi.

Rivoyat – hayotiy voqealarni badiiy uydirmalar vositasida bayon etadi. Ular

tarixiy voqealar va ayrim shaxslar bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalarni, ijtimoiy hayot

va turmush, jo‘g‘rofiy joylarning paydo bo‘lishi hamda yo‘qolishini aks ettiradi.

 

Tarixiy rivoyatlar biror shaxs faoliyati va xalq qaxramonlari bilan bog‘liq

bo‘lgan hodisalarni, axloq va odobning me’yoriga qaratilgan normalarni ifoda etib,

---

23

muayyan dalillar haqida ma’lumot beradi. So‘nggi paytlarda Beruniy, Abu Ali Ibn

Sino, Amir Temur, Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab va boshqa  xalq

sevgan ulug‘ siymolar haqida yaratilgan rivoyatlar kitob holda chop ettirildi.

 

Boshlang‘ich sinf darsliklarida afsona va rivoyatlar keyingi nashrlarda etarli

darajada berilgan. O‘quvchilarni bilim egallashga, axloq-odobli bo‘lishga, komillik

sari intilishga da’vat etuvchi rivoyat va afsonalar har bir sinfda o‘qitilmoqda.

Mahoratli boshlag‘ich sinf o‘qituvchilari darsdan tashqarida ham rivoyat va

afsonalarni  o‘rgatishning samarali usullarini ishlab chiqqanlar.