tomonidan qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan janrlaridan biri hisoblanadi. Maqollarning
uzoq tarixiy taraqqiyot ildizlari mavjudligi qaysi davrda yaratilgan bo‘lsa, o‘sha
20
davr muammolarini qamrab olinganligi, hozirgi kungacha yangidan-yangi
namunalarning paydo bo‘lishi, uning xalq orasida qadrlanishining belgisidir.
Maqollar o‘quvchilarning ma’naviy kamolotini yuksaltirishda ma’lum
darajada hissa qo‘shadi. O‘quvchilarga ko‘proq axloq-odobga doir mashqlar
o‘rgatilishi va uning mazmunini ochib berish maqsadga muvofiqdir.
O‘zbek xalq maqollarida, axloq ham axloqiy tarbiya metodlariga oid
materiallar markaziy o‘rinni egallaydi. Odob va axloq mavzusidagi maqollar,
asosan ikkinchi shaxs-tinglovchiga nisbatan o‘git-nasixat yo‘sinida aytilgan ibratli,
mazmundor gaplardir. SHunday ekan, maqol o‘z vaqtida, tinglovchining diqqat-
e’tiborini tortgan holda, ta’sirchan shaklda aytilishi hamda ma’lum natija berishi
zarur deb hisoblaymiz.
Maqollar xalqning turmush tarzini, ijtimoiy-siyosiy, moddiy-iqtisodiy,
ma’naviy-ma’rifiy, kasbiy-madaniy tajribalarini, hayotdagi kuzatishlari hamda
ularga nisbatan ijobiy yoki salbiy munosabatlarini ifodalovchi umumlashma va
xulosalarining mevasidir.
Barcha xalqlarning maqollarida bo‘lgani kabi o‘zbek xalq maqollarida ham
xalq aql-zakovatining yorqin ifodasi aks etib turadi. Kishilarning e’tiborini
tortadigan, hayotdagi har bir holatga bildirilgan munosabat ko‘rinishida maqollar
yaratilib kelingan. SHuning uchun ham o‘zbek xalq maqollarining mavzu
yo‘nalishlari nihoyatda keng bo‘lib, odob, axloq, mehnat, kasb-hunar, uyushqoqlik,
tejamkorlik, mehr-oqibat, insonparvarlik, vatanparvarlik, do‘stlik, sadoqat, mehr-
muhabbat, burch, vijdon, nomus, did, fahm-farosat va yana ko‘plab ezguliklarni
ifodalaydi.
YAna bir yo‘nalishdagi maqollar hayotdagi nuqsonlarni, kamchiliklarni,
nopoklik, nohaqlik, jabr-zulm, ochko‘zlik, adolatsizlik, yalqovlik, omadsizlik va
boshqa beda’vo illatlarni fosh etishga qaratilgan.
Maqollarning aksariyat qismi yoshlarga mo‘ljallangan bo‘lib, bilim olishga,
kasb-hunar egallashga, mehnat qilishga, g‘ayrat-shijoatli bo‘lishga va
yuksak
tarbiya natijalarini namoyon qilishga da’vat etadi.
21
“Fan” nashriyotida 1981 yilda chop etilgan “O‘zbek xalq maqollari” to‘plami
mavzular yo‘nalishi bo‘yicha qirqta bilimdan iborat bo‘lib, shulardan o‘ttizdan
ortig‘i ta’lim va tarbiyaga qaratilgandir. SHu tufayli bo‘lsa kerak, boshlang‘ich
sinflarning darsliklarida xalq og‘zaki ijodi namunalaridan eng ko‘p uchraydigani
maqollardir.
Maqollar darsliklarning hamma bo‘limlarida mavzuning mazmuniga mos
holda berib borilgan. Ular o‘rganilgan bilimlarni dalillashda, ta’sirchanligini
orttirishda, tegishli xulosalar chiqarishda yaxshi natija beradi. Nazariy va amaliy
bilimlarning tarbiyaviy mohiyatini kuchaytiradi.
Birinchi sinf “O‘qish kitobi” (Toshkent “SHarq” nashriyoti, 2014 yil.
T.G‘affarova, E.SHodmonov, G.Eshturdieva) darsligining 5-betidan mavzularga
mos maqollar berilib borilgan. Misol uchun: “Vatani borning baxti bor”, “Ona
yurting oltin beshiging”, “Ona yurting omon bo‘lsa, rangi ro‘ying samon bo‘lmas”,
17-sahifasida “Bulbul chamanni sevar, odam –vatanni” kabi maqollar
o‘quvchilarda vatanparvarlik tuyg‘usini kuchaytiradi. Kitobning barcha
bo‘limlarida juda ko‘p maqollar mazmunga mos holda berilgan. Darslikning
so‘nggi qismi xalq og‘zaki ijodi, jumladan maqollar bilan yakunlangan. Ikkinchi
va to‘rtinchi sinflarning “O‘qish kitoblari ham xuddi shu tartibda maqollar bilan
tizimlangan. Ayrim maqollar barcha sinflarning darsliklarida takroran o‘qitishga
tavsiya etilgan.
Uchinchi sinfning ”O‘qish kitobi” (Muhabbat Umarova, Xurshida
Hamroqulova, Ra’no Tojiboeva, Toshkent “O‘qituvchi” 2014 y.)
darsligi tarkibida
jami 27 ta maqollar berilgan bo‘lib, bob va mavzularga mos hamda o‘quvchilarda
ma’lum darajada qiziqish uyg‘otishi aniqlandi.
Maqollarni o‘qitish orqali yoshlarning milliy va umuminsoniy tarbiyasiga
ta’sir etiladi. Maqollar o‘zlarida davr va xalq ruhini mujassamlashtirgan bo‘ladi.
Uzoq o‘tmishda yaratilgan maqollar bilan bir qatorda yangidan-yangi maqollar
ham paydo bo‘lmoqda. Bu bilan xalq so‘z san’ati xazinasi va donishmandligi
boyib boradi.
