1982 yil Vatikandagi Rim Papasi fanlar akademiyasi tashkil etgan kongress
ishtirokchilari – dunyoga mashhur antropologlar, bioximiklar va genetiklar hozirgi
zamon tabiatshunosligiga tayanib, inson va hayvonot dunyosi o’rtasida yaqin aloqa
mavjud, degan umumiy xulosaga keldilar.
Inson va uni qurshagan dunyo tadrijiy rivojlanishini isbotlangan deb hisoblash
mumkin. Bu nafaqat arxeologiya va Yer geologik tarixi bilan tasdiqlanadi, balki
Yerdagi hayotga doir hozirgi tasavvurlardan va umumiy e’tirof etilgan «kengayib
boruvchi Olam» nazariyasi tushuntiradigan dunyodagi evolyusion jarayonlardan
ham kelib chiqadi.
Biroq fan, ayniqsa genetika ba’zan bizning avvalgi tasavvurlarimizni butunlay
o’zgartiradigan yangi kashfiyotlar qilishda davom etmoqda. Xususan, jonli
mavjudotlarning biologik nusxalarini yaratish imkoniyatini beruvchi klonlash
ketidan genetiklar, shov-shuvga sabab bo’lgan eng so’nggi xabarlarga ko’ra,
qadimgi faylasuflarning ilgari faqat odatdagi tajribaga tayangan o’lmaydigan odam
yo’qligi haqidagi taxminiy (induktiv) xulosani jiddiy shubha ostida qoldirishga
qodir natijaga yaqinlashdilar.
Jumladan, italyan olimlari sut emizuvchilarning
qarish jarayonini P66ShC sifatida ma’lum bo’lgan alohida gen boshqarishini
aniqladilar. Ular mazkur genni «nazorat osti»ga olish va shu tariqa sinalayotgan
hayvonlar umrini populyasiya bo’yicha umrning o’rtacha uzunlik ko’rsatkichiga
nisbatan 35% ga uzaytirishga muvaffaq bo’ldilar.
Shunga qaramay, bugungi kunda jismoniy umrboqiylik ilmiy nuqtai nazardan
biologiyaning fundamental qonunlariga zid hisoblanadi. Bu qonunlarga muvofiq
hujayralarning bo’linish yo’li bilan ko’payish qobiliyatining susayib borishi inson
hayotini cheklaydi. Xususan, insonning yetuk organizmi taxminan 50 000 milliard
hujayradan iborat ekanligi aniqlangan. «Odamda uning umri mobaynida bir
hujayra avlodida ketma-ket bo’linishlar soni elliktagacha bo’ladi. Bo’linish
jarayonlari maromini hisobga olganda, shuni taxmin qilish mumkinki, inson
umrining uzunligi (ba’zi bir istisno hollardan tashqari) 110 yoshdan oshishi
mumkin emas»
1
.
Biroq fan bir joyda to’xtab turgani yo’q va shu
bois matbuotda vaqti-vaqti
bilan paydo bo’layotgan genetik olimlarning hujayra qarishini to’xtatadigan
moddani topish, shuningdek organizmda mazkur moddaning ajralishini
boshqaradigan genni aniqlash borasidagi urinishlari haqidagi xabarlar o’ziga jiddiy
e’tibor berishni talab qiladi.
Inson nima va uning mohiyati qanday degan savollarga javob topish uchun
yo’l ochadigan ba’zi bir muhim muammolarning ta’riflanishini ham ilmiy
tadqiqotlarning shak-shubhasiz natijasi deb hisoblash lozim. Ularning eng muhimi
– insonning kelib chiqishi, shuningdek ong, til, ijod, axloq, ma’naviyat va shu
kabilarning tabiatini aniqlashdir.
Ko’rsatilgan muammolarni anglab yetishga ahd qilgan har qanday odam,
o
hayot nima?
o
birinchi odam qayerda va qachon paydo bo’lgan?
o
inson ma’naviyatining tabiati qanday?
1
Годфруа Ж. Что такое психология. – М.: 1996. Т. 2. – С.10.
o
Yerda inson paydo bo’lishining sababi nimada?
o
bunda muayyan mantiq, qonuniyat, azaldan
belgilangan muqarrarlik
mavjudmi yoki bunga qandaydir tasodif, anomaliya, kimningdir xohish-istagi
sabab bo’lganmi?
o
hayot kosmik hodisami yoki faqat bizning sayyoramizda mavjudmi?
o
inson butun Koinotdagi birdan-bir aqlli mavjudotmi?, kabi masalalarni
e’tibordan chetda qoldirishi mumkin emas.
Bu va boshqa shunga o’xshash masalalar yechimini topish ustida falsafiy
tafakkur ham, ilmiy tafakkur ham tinimsiz izlanadi. Ammo tabiatshunoslik uchun
ularning aksariyati nafaqat mushkul, balki yechib bo’lmaydigan, ba’zi bir hollarda
esa umuman ochiq masalalar hisoblanadi, chunki ular xususida mavjud bilimlar
shu qadar oz, yuzaki va muammolarga to’laki, bunday bilimlarga asoslangan
mulohazalar (boshqacha mulohazalar umuman mavjud emas) o’zining ishonchlilik
darajasiga ko’ra taxminiy xususiyatga ega bo’lishi mumkin.
Ammo fan o’z kuchini yo’qotgan, yoki, hali kuchga to’lmagan
joyda aniq
ta’riflar, bir xillashtirilgan til, yagona metodologiya va ishonchli dalillar bilan
cheklanmagan falsafa o’zini erkin his qiladi. Bu muayyan soha – antropologiyada
o’z ifodasini topadi.
Falsafa «boqiy» masalalarni o’rganar va butun borliqning dastlabki asoslari
va muhim qadriyatlarini aniqlashga harakat qilar ekan, u uzil-kesil yechimlar va
shak-shubhasiz javoblar olishga da’vogarlik qilmaydi. Sinovdan o’tkazilgan
dalillar va isbotlangan asoslarning yo’qligi uni xijolatga solmaydi, zero falsafa
intuisiya, g’oyibona ta’sir, ilhom, mantiqiy kuchga asoslangan farazlar, taxminlar,
to’ldirishlar bilan kifoyalanadiki, bu unga mavjud bilimlar va shakllangan
tasavvurlar
doirasidan chetga chiqib, aniq isbotlangan ilmiy yechimga ega
bo’lmagan narsa yoki hodisani o’zgacha tarzda, erkin tushuntirish imkonini beradi.
Shu tariqa falsafa insonni bilish chegaralarini kengaytirib, uni nafaqat yuqoriroq
darajaga ko’taradi, balki yangi muammolarni qo’yish imkonini beruvchi yangicha
yondashuvlar, o’zgacha nuqtai nazarlar va eng muhimi – eski muammolarning
yangicha talqinlari bilan boyitadi.
Shu ma’noda S.Sheroziyning «Inson nimadan boshlanadi?», degan savolga
hyech ikkilanmasdan: «Inson marhumga motam tutishdan boshlanadi», deb javob
beradi
6
. Dunyoga keldimu, bozorga bordim, kafanni oldimu, mozorga bordim
7
.
Shunday qilib, haqiqiy falsafada muayyan masalalar, ayniqsa inson bilan
bog’liq murakkab masalalar xususida bir xil fikrlash hollari kuzatilmaydi. Bundan
farqli o’laroq, fanda bir fikrlilik u yoki bu muammoning uzil-kesil yechimi
topilganidan dalolat beradi. Masalan, «abadiy dvigatel»ni
yaratish masalasi
xususida olimlar orasida to’la bir fikrlilik hukm suradi: hozirgi zamon
tabiatshunosligi qonunlariga muvofiq bunday dvigatelni yaratish mumkin emas.
Ammo fandan farqli o’laroq, falsafaning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u
har qanday hodisani o’rganish va tushunishda tayaniladigan qadriyatlar va
mo’ljallar tizimidan tashkil topadi. Ayni shu sababli bu yerda u yoki bu
faylasufning dunyoni qanday tushunishi, uning hayotga munosabati, ayniqsa,
6
Қаранг: Саъдий Шерозий. Рубоийлар. –Т.: Шарқ, 1995. –Б.26
7
Саъдий Шерозий. Рубоийлар. Рубоийлар–Т.: Шарқ, 1995. –Б. 26
muhim rol o’ynaydi. U qaysi aksiomalarni ilgari surishi, qaysi ustuvorliklarni qayd
etishi, nimani muhim deb hisoblashi, nimaga ishonishi yoki ishonmasligidan
faylasufning boshqa narsalarga bo’lgan tegishli munosabati, uning umumiy va
xususiy masalalarga doir falsafiy pozisiyasi kelib chiqadi.
Shunday qilib, bilimni umumiy maxrajga keltirish an’anasi uzoq vaqt hukm
surgan fandan farqli o’laroq, falsafa har xil, shu jumladan bir-birini istisno etadigan
nuqtai
nazarlarni ilgari suradi, ayni bir hodisalar va obyektlarni tushunishga
nisbatan har xil yondashuvlarni ta’riflaydi. Insonni tushunishga doir turli-tuman
falsafiy konsepsiyalarning ko’pligi ayni shu hol bilan izohlanadi. Bu
konsepsiyalarda inson azaldan dam umumiy obraz sifatida, dam o’z individual
borlig’idagi muayyan odam sifatida, dam boshqa odamlar, jamoa, jamiyat,
insoniyat bilan, nihoyat, tabiat, kosmos bilan uzviy bog’liq bo’lgan aqlli mavjudot
sifatida talqin qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: