Inog’omov farmasevtik qurilmalarida o’lchash asoslari toshkent 2020

) plyus ishoraga, t_o i="">_o bo‘lganda esa minus ishoraga ega bo‘ladi.
Konstruktiv jihatdan termopara o‘zida xar xil metalldan tayyorlangan ikkita simni bir-biriga ulanishi asosida hosil qilinadi, ularni qizdirilgan oxirgi uchlari burab qayriladi keyin esa kavsharlanadi yoki payvanlanadi (1.6-rasm).

1.6-Texnik termoparalar:

A-tTPP termopara; b-TXK va TXA termoparalar; 1- ishchi spay; 2- chinni ximoya g‘ilof ; 3 chinni trubka ; 4-metallik trubka; 5-termoelektrodlar; 6- chinni marjonlar; 7- harakatlanmaydigan shtutser.
Termoelektrodlar odatda bir kanalli yoki ikki kanalli chinni trubkalar bilan izolyasiya qilinadi va himoyalovchi g‘ilofga joylashtiriladi. Tashqi zanjirda termoelektrodlarni birlashtirish uchun termoparalarning elektrizolyasiyalovchi materialdan tayyorlangan qalpoqchalari xizmat qiladi.
Atrof-muhit haroratini o‘zgarishining vujudga kelgan elektr yurituvchi kuch kattaligiga ta’sirini bartaraf etish uchun termoparani bo‘sh bo‘lgan uchlarini termostatlashtiriladi yoki maxsus kompensatsiyalovchi qurilma qo‘llaniladi.
Termoparalarni ikkilamchi asboblar bilan biriktirish termoelektrodli simlar orqali amalga oshiriladi. Simlar termoparalarni o‘zi tayyorlangan materiallardan yoki termoparani elektr yurituvchi kuchiga teng bo‘lgan, 100⁰S haroratda uni elektr yurituvchi kuchini oshirib beradigan boshqa qotishmalardan tayyorlanadi.
Haroratni o‘lchash uchun termopara majmuasida ikkilamchi asboblar sifatida, qoidaga ko‘ra laboratoriga xos yoki avtomatik potensiometrlar yoki millivoltmetrlardan foydalaniladi.
Seriyali chiqariladigan termoparalarning asosiy ma’lumotlari 1.1-va 1.2- jadvallarda keltirilgan (qavsda o‘lchashning qisqa rejimida o‘lchashni yuqori chegaralari ko‘rsatilgan).
1.1-jadval

Seriyali chiqariladigan termoparalarni turi	Darajalanishni ifodalanishi va nomlanishi	O‘lchashning oraliqlari		t.e.d. ^to^=0 oSt=100^oC
		quyi	yuqori
TXK	XK(xromel- kopel)	-50 ^oS	600 (800) ^oS	6,95 mV
TXA	XA (xromel- alyumel)	-50 ^oS	1000 (1300) ^oC	4,1 mV
TPR	PR-30/6 (platinorodiy 30% platina 6%)	+300 ^oS	1600 (1800) ^oS	0 mV
TPP	PP- 1(platinorodiy	-20 ^oS	1300 (1600) ^oS	0,643 mV

10%-platina)

Ba’zir bir termoparalarni standart darajalashtirish tavsiflari 1.2-jadvalda keltirilgan.

1.2-jadval

t, ^oS darajalashtirish	0	20	40	50	60	80	100	200	300
XK	0	1,31	2,66	3,35	4,05	5,48	6,95	14,66	22,91
XA	0	0,80	1,61	2,02	2,43	3,26	4,10	8,13	12,21
PP-1	0	0,112	0,234	0,299	0,368	0,500	0,643	1,436	2,314

Qarshilik termometrlari

Qarshiliklar termometrlari -260 dan 750°Sgacha oraliqdagi haroratni o‘lchashda keng qo‘llaniladi (1.7-rasm). Alohida hollarda ular 1000°S gacha bo‘lgan haroratni o‘lchashda foydalaniladi.

1.7-rasm. Qarshiliklar termometrlarini umumiy ko‘rinishi
Qarshilik termometrlarini ishlash prinsipi haroratni o‘zgarishi bilan moddalarning elektrik qarshiliklari yoki solishtirma qarshiliklarini o‘zgartirishiga asoslangan.
Qarshilik termometrlari ikki guruhga bo‘linadi:

1. 
   Yaxshi o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan - metallardan tayyorlangan qarshiliklar termometrlari.
   
2. 
   Yarim o‘ztkazgichlardan tayyorlangan qarshiliklar termometrlari.
   

Yaxshi o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan o‘tkazgichlar – metallarda solishtirma qarshilik haroratga bog‘liq bo‘lgan holda chiziqli o‘zgaradi, yarim o‘tkazgichlarda esa xaroratga bog‘liq ravishda solishtirma qarshiliklar sekin- asta kamayadi. Bunga asosan solishtirma qarshilikga bog‘liq holda muxitni harorati kalibrovka qilinadi.
O‘lchash texnikasini taraqqiy etishi bilan termometrlarni eng qulay turi bo‘lib termometrik belgilari elektr signaldan iborat bo‘lgan asboblar xizmat qila boshladilar. Bular – termoqarshiliklar (metallik va yarim o‘tkazgichli) va termoparalardir.
Termoqarshilikli termometrlarning ishlash prinsipi - haroratni ortib borishi bilan metal qarshiligini oshib borish hodisasiga asoslangan. Xona haroratidagi ko‘pgina metallar uchun bu bog‘liqlik chiziqli bog‘lanishga yaqin, toza metallar uchun haroratni 1 K (qarshilikni harorat koeffitsienti) oshishida qarshiliklarini nisbiy o‘zgarishlari 4*10^-3 1/K ga yaqin qiymatga ega. Termoqarshilikli termometrlarning termometrik belgilari bo‘lib ularning elektrik qarshiliklari hisoblanadi. Ko‘pincha bunday maqsadda platinali simlardan, shuningdek mis simlar va ularni turli xil qotishmalaridan foydalaniladi. Bunday termometrlarni qo‘llash dapazoni, vodorodga xos haroratdan (~20 K) yuzlab Selsiy darajalargacha bo‘lgan haroratni tashkil qiladi. Past haroratlarda metall termometrlarda qarshiliklarni haroratga bog‘liqligi muxim darajada chiziqli ko‘rinishda bo‘lmasligi mumkin, shuning uchun bunday termometrlarni yuqori aniqlikda darajalashni (kalibrovkalashni) talab qiladi.
Yarimo‘tkazgichli termometrlarda (termistorlarda) haroratni o‘lchash yarim o‘tkazgichni haroratini ortib borishi bilan uning qarshiligini kamayib borish hodisasiga asoslangan. Chunki yarim o‘tkazgichlarda qarshilikning temperatura koeffitsienti mutlaq kattaliklari bo‘yicha o‘tkazgichlarning temperatura koeffitsientidan absolyut qiymati bo‘yicha bir necha barobar yuqori bo‘ladi va xuddi shunday ularning sezuvchanligi ham metall o‘tkazgichlarning sezuvchanligidan axamiyatga molik darajada yuqori bo‘ladi. Maxsus tayyorlangan
yarim o‘tkazgichli termoqarshiliklardan past (geliyli) haroratlarda ham foydalansa bo‘ladi. Shunga qaramay, shuni inobatga olish kerakki, oddiy yarim o‘tkazgichli qarshiliklarda past haroratlarni ta’sirida nuqsonlar va xatoliklar paydo bo‘lishi mumkin. Bu o‘lchash natijalarining xatoliklari nominal qiymatga nisbatan yuqori bo‘lishiga olib keladi va shuning uchun termoqarshiliklarda maxsus tanlab olingan yarimo‘tkazgichli materialdan foydalanishni talab etadi.
Haroratni o‘lchashni boshqa yana bir usuli termoparalar orqali o‘lchash hisoblanadi (1.8-rasm). Termopara ikkita turli xil metal o‘tkazgichlarni kavsharlanishi (spay) orqali hosil qilinadi. Bitta spay (kavshar) o‘lchanadigan haroratda bo‘ladi T1 (o‘lchovchi spay), boshqasi esa T2 (erkin spay) - ma’lum bir haroratda, masalan xona haroratida bo‘ladi, spaylarning haroratlaridagi farqanishlar tufayli elektr yurituvchi kuch (termo-EDS) vujudga keladi, uni o‘lchanishi esa spay haroratlari orasidagi tafovutni, oxir-oqibatda esa o‘lchanayotgan spay haroratini aniqlashga imkon beradi.
1.8-rasm. Termoparaning umumiy ulanish sxemasi: 1- o‘lchash asbobi; 2,3 – termoelektrodlar; 4- ulagich simlar; T1, T2 – termoparaning “issiq” va “sovuq”
ulanish (spay) nuqtalarining temperaturalari.
Bunday termometrda ikki metalnining spayi termometrik jism bo‘lib xizmat qiladi, termometrik belgi bo‘lib esa zanjirda termo-EDS hisoblanadi. Termoparalarni sezuvchanligi birliklardan to yuzlab mkV/K ni tashkil etadi, o‘lchanayotgan haroratning diapazoni esa bir necha o‘nlab Kelvinlardan (suyuq azotni harorati) to bir yarim ming Selsiy darajagacha. Yuqori bo‘lgan haroratlar uchun asl metallardan qilingan termoparalar qo‘llaniladi. Quyidagi materiallar spaylari asosidagi termoparalar ishlab chiqarish jarayonlarida keng miqyosda qo‘llaniladi. Bular asosan mis-konstantan, temir-konstantan, xromel-alyumel, platinorodiy-platina boshqalar hisoblanadi.
Shuni ta’kidlash lozimki, termopara faqat o‘lchanuvchi va erkin spaylarni harorat farqlarini o‘lchash qobiliyatiga ega. Erkin spay, qoidaga ko‘ra, xona xaroratida bo‘ladi. SHuning uchun termopara bilan haroratni o‘lchash uchun, xona haroratini o‘lchashga qo‘shimcha termometrdan yoki erkin spay haroratlari o‘zgarishini kompensatsiya qilish tizimidan foydalanish kerak bo‘ladi.
Radiotexnikada ko‘pincha shovqinli harorat tushunchasi qo‘llaniladi va u registor qizdirilishigacha lozim bo‘lgan haroratga teng, hamda elektron qurilmani chiquvchi qarshiliklari bilan muvofiqlashtirilgan, bundan ko‘zlangan maqsad ushbu qurilmani va rezistorni issiqlik shovqinlari quvvati ma’lum bir chastotalarda teng bo‘lishiga erishishdan iborat. Bunday tushunchani kiritilish ehtimoli shovqinni o‘rtacha quvvatini qarshilikning mutlaq haroratiga proporsionalligidan (shovqinli kuchlanishning o‘rtacha kvadratini elektr qarshilikka) kelib chiqadi. Bu shovqinli kuchlanishdan haroratni o‘lchashda termometrik belgi sifatida foydalanishga imkon beradi. Shovqinli termometrlar past haroratlarni (bir necha kelvindan past), shuningdek, kosmik ob’ektlarni radiatsion (yorqinlikdagi) haroratlarini o‘lchash uchun radioastronomiyada foydalaniladi.
Haroratni o‘lchashda qarshilik termometrini harorati aniqlanishi kerak bo‘lgan muhitga botiriladi. Termometr qarshiligi haroratga bog‘liqligini bilgan holda, termometr qarshiligini o‘zgarishiga qarab u turgan muxitdagi harorat haqida muloxaza yuritiladi. Bunda shu narsani nazarda tutish lozimki, ko‘pgina qarshilik termometrlarida sezuvchi elementni uzunligi bir necha santimetrlarni tashkil qiladi, shuning uchun muhitda harorat gradientlari mavjud hollarda, qarshilik termometrlari bilan muxitning uni sezuvchan elementlari bo‘lgan qatlamlarida ba’zi bir o‘rtacha haroratlarini o‘lchanadi.
Keng qo‘llanilayotgan, sof metallardan yasalgan qarshilik termometrlari izolyasiya qiluvchi maxsus karkasga yuqa simdan chulg‘am ko‘rinishida tayyorlanadi. Ushbu chulg‘amni qarshilik termometrini sezuvchan elementi deb atash qabul qilingan. Qarshilik termometrlarini mexanik urilishlardan va
zararlanishidan saqlash maqsadida, uning sezuvchi elementini maxsus himoya gilzasiga joylanadi.
Metall qarshilik termometrining afzalliklari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: haroratni o‘lchashda aniqlik darajasining yuqoriligi; ularga qarshilik termometrlarini yo‘l qo‘yiladigan haroratlarda qo‘llashda istalgan harorat oraliqlariga standart darajlashtirish shkalasi bo‘lgan o‘lchash asboblarini chiqarish imkoniyatlari; bitta o‘lchash asbobiga ulash orqali bir qancha o‘zaro bog‘liq bo‘lgan qarshilik termometrlarini birlashtirish yo‘li bilan haroratni o‘lchash imkoniyatlari; ularni axborot-hisoblagich mashinalari bilan birga foydalanish imkoniyatlari.
Sanoat sharoitlarida haroratni o‘lchashda qarshilik termometrlari logometrlar, avtomatik muvozanatlashgan ko‘prikchalar va avtomatik kompensatsiyalovchi asboblar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Bunda shunga e’tibor berish kerakki, ushbu asboblar Selsiy graduslarida darajalashtirilgan shkala bilan ta’minlangan. Va u faqat qarshilik termometrini ma’lum bir darajalashtirishlarida, hamda termometrni o‘lchash asbobi bilan birlashtiruvchi simlar qarshiligi berilgan qiymatlaridagina haqiqiy amal qiladi.
Ob’ektning haroratini o‘lchashning beshinchi usuli nurlanish pirometrlari hisoblanadi. Nurlanish pirometrlarini tuzilishi va ishlash prinsiplari 12- laboratoriya ishida bayon etiladi.
Quyida sizni haroratni o‘lchash asboblarini qiyoslash qoidalari bilan tanishtiramiz. Ushbu qiyoslash qoidalari turli xildagi laboratoriya va elektron termometrlar uchun qo‘llaniladi va birlamchi va davriy qiyoslashni o‘tkazish tartiblarini o‘rnatib beradi. Tavsiya qilinadigan qiyoslashni amal qilish muddati O‘zDavStandart talablari bo‘yicha − 12 oyni tashkil qiladi.