Iqtisodiy tahlil

Iqtisodiy tahlil kategoriyalari	категории экономического анализа	Economic analysis categories
– fandagi asosiy iqtisodiy tushun­chalar.
	Iqtisodiy dastaklar	экономические аргументы	economic arguments	– obyektiv iqtisodiy qonunlarning harakat qili­shi­dan kelib chiqadigan jarayon yoki hodisalar. Ular xo‘jalik mexaniz­mida amal qiluvchi iqtisodiy vositalardir.
	Iqtisodiy qonunlar	экономические законы	economic laws	– jamiyatning iqtisodiy hayotidagi voqealar alo­­qa­sini ifodalovchi va kishilar o‘rtasidagi ishlab chiqarish muno­sa­batlari rivojlanishini belgilovchi qonunlar.
	Analiz	анализ	Analysis	– bilish maqsadida obyektni ilmiy asoslar bilan tarkiblarga ajratib o‘rganish.
	Axborot	информация	information	– voqelik to‘g‘risida tasavvur beruvchi ma’lumotlar, bi­limlar majmuasi.
	Auditor firma	Аудиторская фирма	The audit firm	– korxona va tashkilotlarning moliyaviy xo‘jalik fao­liyatini tekshirib beruvchi, ular ishining iqtisodiy ekspertizasini o‘t­ka­zuvchi mustaqil firma.
	Bozor iqtisodiyoti	рыночная экономика	market economy	– erkin tovar-pul munosabatlariga asoslangan, iqtisodiy monopolizmni inkor etuvchi, sotsial mo‘ljalga, aholini ijtimoiy muhofaza qilish yo‘nalishiga ega bo‘lgan va boshqarilib (tartiblanib) turuvchi iqtisodiyot.
	Boshqaruv mexanizmi	механизм управления	the control mechanism	– xo‘jalik faoliyatini boshqarishdagi iqtiso­diy, tashkiliy, huquqiy va boshqa shakllar, usullar hamda vositalar maj­muyidan iborat tizim.
	Biznes-reja	бизнес план	Business plan	– xo‘jalik subyekti faoliyatini, undagi barcha jarayon­lar­ni hamda natijalarni oldindan ilmiy asosda kompleks va tizimli ra­vish­da belgilab olinishini aks etuvchi hujjat.
	Boshqaruv tahlili	управленческий анализ	Managerial analysis	– obyektlar hamda korxonani boshqarish uchun mo‘l­jallangan tahlil turi.
	Infratuzilma	инфраструктура	infrastructure	– milliy iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlariga xizmat qiluvchi yordamchi xo‘jalik tarmoqlari kompleksi.
	Ishlab chiqarish	производство	production	– kishilik jamiyatining hayoti va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarni vujudga keltirish jarayoni.
	Ichki omilлар	внутренние факторы	internal factors	– xo‘jalik subyektiga tegishli bo‘lib, uning ichki tuzilishi va boshqa munosabatlaridan kelib chiqadigan voqelik.
	Iqtisodiyot	экономика	Economy	– jamiyat miqyosida tarmoqlar va sohalar majmuasi, shu­ningdek, ularni tashkil etish asosi.
	Omil	faktor	factor	– natija ko‘rsatkichi tarkibini, sifatini, hajmini, qiymatini tash­kil etgan, ko‘rsatkich miqdori o‘zgarishiga sabab bo‘ladigan jarayon­larni ifodalovchi alohida birliklar.
	Rezerv	резерв	Reserve	– zarur bo‘lgan hollar uchun biron narsaning zaxirasi
	Sintez	синтез	synthesis	– bilish maqsadida ajratilgan tarkiblarni ilmiy asoslarda o‘r­ganib ularni yana qayta yaxlit obyektga birlashtirilishi.
	Subyektiv omillar	субъективные факторы	subjective factors	– korxona ichidan kelib chiqadigan omillar.
	Tamoyil	принцип	principle	– fan metodologiyasining eng muhim qoidalari.
	Tahlil subyekti	субъект анализа	subject to analysis	– tahlilni kim tomonidan bajarilishiga qarab (turli or­ganlar, sug‘urta tashkilotlari, korxonaning o‘zi, soliq organlari, bank­lar, mol yetkazib beruvchilar, kasaba uyushmasi tashkilotlari va bosh­qalar).

Taqdimot (elektron shaklda)

2-dars. Iqtisodiy tahlilning metodi va usullari


1. Iqtisodiy tahlil metodi, uning o’ziga xos xususiyatlari
2. Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan usullar
2.1. Taqqoslash usuli
2.2 Nisbiy va o’rtacha miqdorlardan foydalanish
2.3 Iqtisodiy tahlilda guruhlash usuli
2.4 Iqtisodiy tahlilda balans usuli
2.5 Zanjirli o’rin almashtirish usuli
2.6. Mutlaq farqlar usuli
2.7. Nisbiy farqlar usuli
2.8. Indeks metodi
2.9. Korrelyatsion tahlil usullari
2.10. Integral usul va uning iqtisodiy tahlilda qo’llanishi


1. Iqtisodiy tahlil metodi, uning o’ziga xos xususiyatlari
Keng ma’noda metod – real voqelikni o’rganishdagi yondashuv uslubi, tabiat va jamiyatni tadqiq etish uslubi. Dialektika metodi umumiy tadqiqot metodi sanalib, birinchidan, barcha hodisalar o’zaro aloqadorlikda va o’zaro shartlangan tarzda o’rganilishi, ikkinchidan barcha hodisalar harakatda, o’zgarish va rivojlanishda o’rganilishini anglatadi.
Dialektika har bir jarayon, har bir hodisani yaxlit va qarama-qarshiliklar kurashi sifatida ko’rib chiqishni uqtiradi. Bundan ichki qarama-qarshiliklarni, har bir hodisa, har bir jarayonning salbiy va ijobiy jihatlarini o’rganish zarurati kelib chiqadi. Bu ham tahlilning o’ziga xos qirralaridan biridir. Masalan, ilmiy texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi o’sishi, rentabellik va boshqa ko’rsatkichlar oshishida ijobiy natija beradi, lekin bunda uning atrof-muhitni ifloslantirish, ishsizlikning ortishi va boshqa salbiy jihatlarini ham hisobga olishimiz lozim.
Tahlilda dialektik metoddan foydalanish korxonalar xo’jalik faoliyatini o’rganish barcha o’zaro aloqalarni hisobga olgan holda olib borilishi lozimligini anglatadi. Agar boshqalaridan ajratilgan holda ko’rib chiqilsa, hech bir hodisa to’g’ri tushunilishi mumkin emas. Ma’lumki, yangi texnika joriy qilinishi bilan ishlab chiqarish xarajatlari, demakki, mahsulot tannarxi ham ortadi. Lekin bunda mehnat unumdorligi o’sadi. Bu esa, o’z navbatida, mehnat haqini tejash va mahsulotlar tannarxini pasaytirishga imkon beradi. Demak, u yoki bu iqtisodiy hodisani tushunish va to’g’ri baholash uchun uning boshqa hodisalar bilan barcha o’zaro aloqadorligi va bog’liqligini o’rganish zarur. Bu tahlil metodining metodologik qirralaridan biri sanaladi.
Tahlilning muhim metodologik jihatlaridan biri shuki, u nafaqat sabab-oqibat aloqalarini o’rnatishga, balki ularga miqdoriy tavsif berishga imkon beradi, ya’ni faoliyat natijasiga omillar ta’sirini aniqlashni ta’minlaydi. Bu iqtisodiyot holatini aniq baholab, uning natijalari bo’yicha xulosa hamda tavsiyalarni asoslashga imkon beradi.
Tahlilda sabab aloqalarini o’rganish va o’lchashni induktsiya va deduktsiya metodi bilan amalga oshirish mumkin.
Iqtisodiy tahlilda dialektik metoddan foydalanish har bir jarayon, har bir iqtisodiy hodisani tizim sifatida, o’zaro bog’liq ko’plab elementlarning majmui sifatida ko’rib chiqish lozimligini anglatadi. Bundan tahlil ob’ektlarini o’rganishga tizimli yondashuv zarurati kelib chiqadi, bu ham uning xarakterli jihatlaridan biri sanaladi. Tizimli yondashuv o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarni elementlarga maksimal detallashtirish (xususiy tahlil), ularni tizimlashtirish va sintezni nazarda tutadi.
Hodisalarni detallashtirish o’rganilayotgan ob’ektda eng muhim va asosiy jihatlarni aniqlash uchun zarur darajada olib boriladi. U ob’ekt va tahlil maqsadiga bog’liq bo’ladi.
Shunday qilib, tahlil metodi korxonalar faoliyat samaradorligini oshirish maqsadida reja ko’rsatkichlari tizimi, hisob, hisobot va boshqa axborot manbalarini maxsus usullar asosida qayta ishlash yo’li bilan korxonalar faoliyati natijalariga omillar ta’sirini tizimli, kompleks o’rganish, o’lchash va umumlashtirishni o’zida aks ettiradi.
Tahlilda tadqiq etiladigan omillar turli alomatlari bo’yicha tasniflanishi mumkin, bu natijaviy ko’rsatkichlar miqdorini shakllantirishda har bir omilning o’rni va ahamiyatini aniqroq baholashga imkon beradi.
2.1-jadval