Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

3-rasm. TIMSS tadqiqotining konseptual modeli [7, c. 37]
1
1
TIMSS Monograph No.2. Research Questions and Study Design. General editor, David F. Robitaille. 
Pacific Educational Press, Vancouver, Canada, 1996. 
Moddiy 
moliyaviy
ta’minot
O‘qituvchilarning kasbiy 
tayyorgarligi 
Maktablar 
sifati
Ta’lim berish 
sifati 
O‘qitish 
sifati 
Bitiruvchilarning 
OTMga kirish va 
ishga joylashtirish
haqida
ma’lumot
O‘quvchilarning 
o‘quv yutuqlari 
O‘quvchilarning 
munosabatlari va 
ularning rejalari
O‘quvchi tavsifi 
O‘quv rejalari va 
dasturlari
sifati 
Ta’lim tizimi va 
mamlakatni 
maqsadli tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlar
Maktab va muhit, o‘quv
jarayonini tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlar 
O‘quvchini 
tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlar 
Ta’limning 
rejalashtirish 
darajasi
Ta’limni amalga 
oshirish darajasi 
Ta’limning erishilgan 
darajasi 
19

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
Ma’lumki, mamlakatlardagi matematik va tabiiy fan ta’limining rejalashtirilgan 
maqsadlari va mazmuni o‘quv rejalari, dasturlari va boshqa rasmiy hujjatlarda aks ettirilgan. 
Ular, shuningdek, darsliklar va uslubiy qo‘llanmalar, imtihonlar mazmuni va o‘qituvchilar 
tayyorlash kurslarida amalga oshiriladi. 
Ajratilgan ko‘rsatkichlarning ko‘pligi bilan TIMSSning “TIMSSning ta’limiy imkoniyatlari 
modeli” yakuniy konseptual modeli (qarang: shakl. 4) juda ixcham va ta’lim tizimining turli 
darajalarini (mamlakat, maktab, sinf, o‘quvchi) va quyidagi savollarga javob beradigan to‘rtta 
ustunni tavsiflovchi to‘rt qator ko‘rsatkichlar bilan shakllantiriladi: “maktab o‘quvchilari 
nimani o‘rganishlari mumkin?”, “o‘qitishni kim amalga oshiradi?”, “ta’lim qanday tashkil 
etilgan?”, “har bir inson uchun foydali ma’lumotlar”. Shubhasiz, hech qanday tadqiqotda 
ta’lim tizimida mavjud bo‘lgan barcha omillarni ajratib ko‘rsatish va ularning o‘zaro ta’sirini 
o‘lchash, shuningdek, ta’lim yutuqlariga ta’sir ko‘rsatish mumkin emas. TIMSS ta’lim 
tizimining konseptual modeli bunga da’vo qilmaydi. Ushbu model asosiy omillarni ta’kidlab, 
ularning o‘zaro bog‘liqligini tizimli yondashuvga asoslangan holda aniqlashga harakat qiladi. 
TIMSS tadqiqoti natijasida rejalashtirilgan, amalga oshiriladigan va erishilgan ta’lim 
darajalari bilan bog‘liq to‘rtta guruh savollariga javob berish, shuningdek, ushbu ta’lim 
darajalari o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatish lozim edi. Ushbu savol guruhlari tadqiqotni 
rejalashtirish va uning vositalarini ishlab chiqish uchun asos bo‘ldi. 
Ta’lim rejalashtirish darajasiga oid birinchi guruh quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi: 
- matematik va tabiiy fanlarning maqsad va mazmunini aniqlashda mamlakatlar 
o‘rtasidagi farq nimada? 
- matematik va tabiiy fanlar ta’limining maqsadlarini aniqlash va mazmunini ishlab 
chiqishda nima hisobga olinadi? 
- mamlakatlarda matematik va tabiiy-ilmiy fanlar bo‘yicha ta’lim dasturlarini yaratish 
jarayonida yaxlit ta’lim tizimining qanday tavsifi, ayrim maktablar va o‘quvchilarning qanday 
xususiyatlari ko‘rib chiqiladi va hisobga olinadi? 
Ta’limning rejalashtirilgan darajasi ijtimoiy konteksti jamiyatning ta’lim bilan 
bog‘laydigan maqsadlari, kutiladigan natijalari va qadriyatlari, ya’ni maktabning ijtimoiy 
buyurtmasini shakllantiradi. Muayyan fanga nisbatan rejalashtirilayotgan ta’lim darajasi 
quyidagicha ifodalanishi mumkin: “Mazkur fan doirasida o‘quvchilar nimani o‘rganishi 
mumkin?” 
Ma’lumki, mamlakatlarda matematik va tabiiy-ilmiy ta’limning rejalashtirilgan 
maqsadlari va mazmuni o‘quv rejalari, dasturlari va boshqa rasmiy hujjatlarda o‘z aksini 
topgan. Ular, shuningdek, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarida, imtihonlar va o‘qituvchilar 
malakasini oshirish kurslarida amalga oshiriladi. 
TIMSS tadqiqotida ta’limni rejalashtirish darajasi o‘qitish mazmuni, faoliyati va 
o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlar nuqtayi nazaridan tavsiflangan. Xuddi shu yondashuv 
matematik va fan ta’limi maqsadlari va mazmunini aniqlashda TIMSSda ishtirok etgan 
ko‘plab mamlakatlarda qo‘llanilgan. Bu – mamlakatlarni taqqoslashda ishonchli natijalarga 
erishish uchun yaxshi asos edi. 
TIMSS tadqiqotida qo‘llaniladigan yondashuvning tavsifi har bir o‘quv sikli uchun ishlab 
chiqilgan bir qator hujjatlarda keltirilgan “Curriculum Frameworks for Mathematics and 
Science” (Robitaille et al., 1993 − Matematika va fan uchun o‘quv dasturlari) (Robitaille va 
boshqalar, 1993) ushbu seriyadagi birinchi hujjat edi. 
20

---