Jamiyatda moddiy ne`matlarni ishlab chiqarish jarayoni mehnat quroli va mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnat ham o`z ichiga oladi

Хizmatchilar tarkibiga rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar kiradi.
Rahbarlar tarkibiga korxona va uning tarkibiy bo`linmalarida rahbarlik lavozimini egallab turgan xodimlar (direktor, uning o`rinbosarlari, bosh muhandis, bosh iqtisodchi, bosh buxgalter, bosh texnolog) va boshqalar kiradi.


Mutaxassislar tarkibiga muhandislar, iqtisodchilar va boshqa iqtisodiy hamda muhandislik-texnikaviy ishlar bilan band bo`lgan xodimlar kiradi.
Boshqa xodimlar toifasiga hujjatlarni tayyorlash, rasmiylashtirish ishlarini olib boruvchi, xo`jalikka xizmat qiluvchi boshqa xodimlar (kassirlar, nazoratchilar, tabelchilar, ish yurituvchilar va hokazolar) kiradi.


2. Mehnatga haq to`lash shakllari, tizimlari, mehnat fondi va uning tarkibi

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatni to`g`ri normalash uni ilmiy tashkil etishning asosi bo`lib hisoblanadi. Yaxshi asoslangan normalarsiz korxona faoliyatini ilmiy rejalashtirib bo`lmaydi, binobarin, normalarni to`g`ri belgilash korxona jamoasidagi har bir xodimning shaxsiy manfaatlarini korxonaning manfaati bilan uyg`unlashtiradi, mehnat unumdorligining o`sishiga, ish haqi to`lovining yaxshilanishiga olib keladi.

Mehnatni normalash - amaldagi vaqt normalari, xizmat ko`rsatish normalarini o`z ichiga oladi.
Vaqt normasi - bu muayyan ishni bajarish uchun zarur bo`lgan vaqt miqdorini belgilaydigan mehnat o`lchovidir.
Ishlab chiqarish normasi - vaqt birligida tayyorlanishi lozim bo`lgan mahsulot miqdorini donalar, tonnalar, metrlar va hokazolarda xarakterlaydi.
Mehnatga haq to`lash uchun tarif tizimidan foydalaniladi. U quyidagilarni o`z ichiga oladi: tarif-malaka ma`lumotnomasi, tarif setkalari, tarif stavkasi.
Тarif tizimi - tarif-malaka ma`lumotnomasi, tarif setkasi va tarif stavkasi kabi tushunchalarni o`z ichiga oladi. Korxonada bajariladigan ishlarning ishlab chiqarish tavsifi tarif-malaka ma`lumotnomasida keltiriladi. Ushbu hujjat ishchilar malakasini aniqlash va ularga ma`lum razryad belgilashda asos bo`lib xizmat qiladi.
Тarif setkasi - bu razryadlar va ularga tegishli bo`lgan tarif koeffitsiyentlari ko`rsatiladigan hujjatdir. Hamma korxonalarda birinchi razryadning tarif koeffitsiyenti birga teng bo`lib, razryad ortishi bilan tarif koeffitsiyenti ham oshib boradi.
Тarif stavkasi - ishchining razryadiga muvofiq unga ma`lum vaqt birligi davomida to`lanadigan haq miqdorini aniqlaydi. Odatda, tarif stavkasi birinchi razryad uchun belgilanib, qolgan razryadlar uchun esa birinchi razryad tarif stavkasini qolgan razryadlar tarif koeffitsiyentlariga ko`paytirish yo`li bilan aniqlanadi.
1-jadval