K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va audit o‘quv qo‘llanma toshkent «O‘qituvchi» -2004

«Bahor» xususiy korxonasining buxgalteriya balansi


(ming sum hisobida)

Aktiv		Summa		Passiv		Summa
1- bo‘lim. Uzoq muddatli				1-bo‘lim.	O‘z
aktivlar				mablag‘larining manbai
Asosiy vositalar		2000		Ustav kapitali		5000
Nomoddiy aktivlar		100		Taqsimlanmagan foyda		1000
Moliyaviy investitsiyalar		500		Rezervlar		200
1-bo‘lim bo‘yicha jami		2600		1-bo‘lim bo‘yicha jami		6200
2-bo‘lim. Joriy aktivlar				2-bo‘lim. Majburiyatlar
Ishlab chiqarish zaxiralari		4500		Qisqa muddatli kreditlar		1000
Tayyor mahsulotlar		1500		To‘lanadigan schetlar		600
Tovarlar		1300		Olingan avanslar		1400
Pul mablag‘lari		200		Byudjet oldidagi qarzlar		600
Debitorlik qarzlar		500		Ish haqi bo‘yicha qarzlar		500
2- bo‘lim bo‘yicha jami		8000		Sug‘urta bo‘yicha qarzlar		200
				Boshqa qarzlar		100
				2- bo‘lim bo‘yicha jami		4400
BALANS		10600		BALANS		10600
Buxgalteriya	balansining		turlari. Korxonalar		tomonidan	tuziladigan

buxgalteriya balansini turli belgilari bo‘yicha tasniflash mumkin, masalan tuzilgan sanasiga qarab, ma’lumotlarni jamlash hajmiga qarab, sub’ektlarni moliyalashtirilishiga qarab, regulirovka schetlari qoldiqlari hisobga olinganligiga qarab va boshqa belgilari bo‘yicha (4-chizmaga qarang).

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

26


Tuzilgan sanasiga ko‘ra buxgalteriya balansini quyidagi turlarga ajratish mumkin: kirish ( yoki ta’sis ) balansi; boshlang‘ich va hisobot balansi; tugatish balansi; birlashtirish va ajratish balansi.


Kirish yoki ta’sis balansi deganda korxonaning davlat ro‘yxatidan o‘tgan sanasiga, ya’ni ta’sis etilgan kuniga tuzilgan balansi tushuniladi. Odatda ushbu sanaga tuzilgan balansning aktivida faqat ta’sischilarning yangi tashkil etilgan korxona oldidagi qarzi, balansning passivida esa e’lon qilingan ustav kapitalining miqdori ko‘rsatiladi.


Buxgalteriya balansi

		1.Kirii (ta’sis) balansi
		2.Boshlang‘ich balans
Tuzilgan
		3.Hisobot balansi
sanasiga ko‘ra		4.Tugatish balansi
		5.Birlashtirish va ajratish balansi

		1.Yig‘ma balans
Ma’lumotlarni
		2.Alohida balans
jamlashiga ko‘ra
		3.Konsolidatsiyalashtirilgan balans

Sub’ektlarni		1.Davlat byudjetidagi muassasalar
moliyalashtiri-		balansi
lishiga ko‘ra		2.Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
		balansi

Ma’lumotlarni		1.Sinov balansi
jamlash		2.Tuzatilgan sinov balansi
sikllariga		3.Yakuniy balans
ko‘ra

Regulirovka
schyotlar
		1.Balans –brutto
ma’lumotlarini
		2.Balans -netto
hisobga
olganiga ko‘ra

4-chizma. Buxgalteriya balansini tasnoflash asoslari

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

27
Boshlang‘ich balans deganda hisobot davri boshiga, hisobot balansi deganda esa hisobot davrining oxiriga tuzilgan balans tushuniladi. Hisobot balansi keyingi davr uchun boshlang‘ich balans bo‘lib hisoblanadi.
Tugatish balansi – korxona tugatilishi sanasiga tuzilgan balans.
Birlashtirish balansi – ikki va undan ortiq korxonalar bir biri bilan qo‘shilganda qo‘shilish sanasiga tuzilgan balans.


Ajratish balansi – bu korxona ixtiyoridan mustaqil boshqa korxona ajralib chiqganda bir – biriga mablag‘larni topshirish va qabul qilish sanasiga tuzilgan balans.


Ma’lumotlarni jamlash darajasiga ko‘ra balans yig‘ma va alohida balans turlariga bo‘linadi.


Yig‘ma balans - bu bir tizim korxonalari balanslari moddalarini gorizontal holda jamlash natijasida tuzilgan balans, masalan trest, konsern, kompaniya, vazirlik va shu kabi yuqori organlar tomonidan tuzilgan balans.


Alohida balans –bu har bir ho‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tuzilgan balans. O‘z qaramog‘ida sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlariga ega bo‘lgan bosh korxonalar


konsolidatsiyalashtirilgan balans tuzadilar. Bu balansni mohiyati va tuzish tartibiga 13- bobda to‘xtalamiz.

Subektlarni moliyalashtirilishiga qarab	balans bir biridan tubdan farq qiladigan
davlat byudjetidagi muassasalar balansi va	xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar balansiga
bo‘linadi.

Hisob ma’lumotlarini jamlash sikllariga ko‘ra sinov balansi, tuzatilgan sinov balansi va oxirgi yakuniy balans turlarini ajratish mumkin.


Sinov balansi – bu vaqtinchalik schetlar yopilmasdan tuzilgan, shuningdek 1 yanvargacha ayrim schetlar bo‘yicha hisob-kitoblar ma’lum sabablarga ko‘ra oxirigacha amalga oshirilmagan holda tuzilgan dastlabki balans. Bunday balansni tuzish tartibi chet el korxonalari amaliyotida keng tarqalgan.


Tuzatilgan sinov balansi - mavjud kamchiliklar tuzatilgandan so‘ng, lekinda vaqtinchalik schetlar yopilmasdan tuzilgan balans.


Yakuniy balans – bu vaqtinchalik schetlar yopilgach, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot va taqsimlanmagan fayda to‘g‘risidagi hisobotlarning mahlumotlari e’tiborga olinib tuzilgan balans.

Oxirgi uchta turdagi balansni tuzish tartibi chet el korxonalari amaliyotida keng tarqalgan.

Regulirovka schetlari qoldiqlarini hisobga olib balans-brutto va balans –netto tuzilishi mumkin.

Balans- brutto - bu aktivlar summasidan jamlangan amortizatsiya va eskirish summalarini, shuningdek savdo ustamalarini, shubhali qarzlar bo‘yicha mavjud rezerv summasini chegirib tashlamasdan tuzilgan balans. Ushbu balans korxona aktivlarining real qiymatini ifoda etmaydi.


Balans-netto – bu aktivlar summasidan jamlangan amortizatsiya va eskirish

summalarini, shuningdek savdo ustamalarini, shubhali qarzlar bo‘yicha mavjud rezerv

summasini chegirib tashlash yo‘li bilan tuzilgan balans. Ushbu balans korxona
aktivlarining real qiymatini ifoda etadi.


Balansdagi o‘zgarishlarning tiplari. Faoliyat ko‘rsatayotgan korxonaning balansi o‘zgarishsiz qolishi mumkin emas, chunki sodir bo‘lgan xo‘jalik jarayonlari va operatsiyalari albatta aktivlar va ularni tashkil topish manbalarining davr boshidagi

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

28

holatiga ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi. Misol uchun, korxona o‘z ustav kapitalini ko‘paytirsa yoki kamaytirsa –bu albatta ham aktivga , ham passivga ta’sir o‘tqazadi. Yoki ombordan material ishlab chiqarishga berilsa aktivlarning tarkibida o‘zgarish yuz beradi, ish haqidan daromad solig‘i ushlansa, aktivlarni tashkil topish manbalari tarkibida ichki o‘zgarish yuz beradi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mukin.

Demak, yuz bergan operatsiyalar natijasida balansda turli o‘zgarishlar bo‘lib turadi.

Ushbu o‘zgarishlarni to‘rtta tipga ajratish mumkin: