M. M. Mamadazimov A. M. Tillaboyev Sh. E. Nurmamatov

I-BOB. SFERIK VA AMALIY ASTRONOMIYA ASOSLARI 
1-§. Osmon sferasi, uning asosiy nuqta, chiziq va aylanalari
 
Osmon  sferasi  deb  ixtiyoriy  radiusli,  markazi  fazoning  ixtiyoriy  nuqtasida 
bo‘lgan  va  fazoning  ma’lum  bir  nuqtasidan  aniq  bir  vaqtda  qaralganda  osmon 
yoritgichlari  qanday  ko‘rinsa,  shundayligicha  proeksiyalangan  faraziy  sferaga 
aytiladi. Osmon sferasida yoritgichlarning ko‘rinma o‘rinlari va harakatlari uning 
asosiy  aylana  va  chiziqlariga  nisbatan  aniqlanib,  o‘lchashlar  yoy  graduslari, 
minutlari  va  sekundlari  orqali  olib  boriladi.  Sferaning  asosiy  aylanalari  va 
chiziqlari  kuzatuvchining  o‘rni  hamda  Yerning  asosiy  aylanalari  va  chiziqlari 
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, quyidagilardan iborat bo‘ladi. 
 
 
1-rasm. Osmon sferasining asosiy chiziqlari va nuqtalari 
Sfera  markazidan  o‘tib,  shovun    ipi  bo‘ylab  yo‘nalgan  to‘g‘ri  chiziq 
davomlarining  osmon  sferasi  bilan  kesishgan  nuqtalari  zenit  (Z)  va  nadir  (Z′) 
nuqtalari  deyilib,  bu  nuqtalarni  tutashtiruvchi  chiziq  esa  vertikal  chiziq  deb 
yuritiladi(1-rasm).  Vertikal  chiziqqa  tik  qilib,  osmon  sferasi  markazidan 
o‘tkazilgan  tekislikning  sfera  bilan  kesishishidan  hosil  bo‘lgan  katta  aylana 
matematik  gorizont  deyiladi.  Yer  o‘qi  davomlarining  (Yer  osmon  sferasi 
markazida deb qaralganda) osmon sferasi bilan kesishgan nuqtalari mos ravishda 
olamning  shimoliy  (P)  va  olamning  janubiy  (P′)  qutblari  deyilib,  bu  qutblarni 
tutashtiruvchi o‘q olam o‘qi deyiladi. Osmon yoritgichlarining sutkalik ko‘rinma 
aylanishlari  shu  o‘q  atrofida  kuzatiladi.  Olam  o‘qiga  tik  qilib,  osmon  sferasi 
markazidan  o‘tkazilgan  tekislikning sfera bilan  kesishishidan hosil bo‘lgan katta 
aylana  osmon  ekvatori  deb  yuritiladi.  Olam  qutblari,  zenit  va  nadirdan  o‘tgan 
katta  aylana  osmon  meridian  deb,  bu  meridianning  matematik  gorizont  bilan 
kesishgan  nuqtalari  esa  shimoliy  (N)  va  janubiy  (S)  nuqtalar  deyiladi.  Osmon 
meridiani  va  matematik  gorizont  tekisliklari  tush  chizig‘i  deb  ataluvchi  to‘g‘ri 
chiziq bo‘ylab kesishadi. 

---

5 
 
2
-rasm. Osmon sferasi va Yer sharidagi  
chiziqlar va tekisliklar orasidagi munosabat
 
Sferaning  osmon  ekvatoriga  parallel  tekisliklar  bilan  kesishishidan  hosil 
bo‘lgan 
aylanalar 
sutkalik 
parallellar 
deyilib,  matematik  gorizontga  parallel 
tekisliklar  bilan  kesishishidan  hosil  bo‘lgan 
aylanalar  esa  almuqantaratlar  deb  ataladi. 
Yoritgichlarning 
sutkalik 
ko‘rinma 
harakatlari  sutkalik  parallellar  bo‘ylab 
kuzatiladi.  Olam  qutblari  (P  va  P′)  orqali 
o‘tuvchi  katta  aylanalar  og‘ish  aylanalar 
(yoki  soat  aylanalari)  deb,  zenit  va  nadir 
orqali  o‘tuvchi  katta  aylanalar  esa  vertikal 
aylanalar  deb  ataladi.  Osmon  meridiani 
tekisligiga  tik  bo‘lib,  vertikal  o‘q  orqali 
o‘tuvchi 
tekislikning 
sfera 
bilan 
kesishishidan  hosil  bo‘lgan  vertikal  yarim  aylanalar  birinchi  vertikallar  deyilib, 
ular matematik gorizontni sharqiy (E) va g‘arbiy (W) nuqtalarida kesib o‘tadi. 
  
Olam  qutbining  matematik  gorizontdan  balandligi  har  doim  kuzatish 
joyining  geografik  kenglamasiga  teng  bo‘ladi  (2-rasm).  Quyosh  markazining  yil 
davomida yulduzlar oralab qilgan ko‘rinma harakati (Yerning Quyosh atrofidagi 
haqiqiy  aylanma  harakati  tufayli)  trayektoryasi  Yerdagi  kuzatuvchi  uchun  katta 
aylanadan  iborat  bo‘lib,  bu  aylana  ekliptika  deb  yuritiladi  (3-rasm).  Ekliptika 
osmon  ekvatori  bilan  kesishib,  ularning  tekisliklari 
o‘zaro  ε  =  23º27′  li  burchak  hosil  qiladi.  Ekliptika 
va  osmon  ekvatorining  kesishgan  nuqtalari  bahorgi 
tengkunlik  va  kuzgi  tengkunluk  nuqtalari  deyilib, 
ulardan  biri  –  bahorgi  tengkunlik  nuqtasi  (ϒ)  Xut 
yulduz  turkumida  joylashadi,  ikkinchisi  –  kuzgi 
tengkunlik  nuqtasi  (
≏)  Sunbula  yulduz  turkumidan 
joy  oladi.  Eslatilgan  nuqtalarni  bahorgi  va  kuzgi 
tengkunlik  nuqtalari  deyilishining  sababi,  Quyosh 
markazi  bu  nuqtalarda  bahorda  (21-mart)  va  kuzda 
(23-sentyabr)  bo‘lishidandir.  Ekliptikaning  bu 
nuqtalardan 90º li burchak masofada yotuvchi nuqtalari yozgi (ξ , shimoliy yarim 
sharda) va qishki (ξ′ , janubiy yarim sharda) Quyosh turishi nuqtalari deb ataladi. 
Bu nuqtalarda Quyosh markazi 22-iyun va 22-dekabrda kunlari bo‘ladi. Ekliptika 
tekisligiga  tik  qilib  osmon  sferasi  markazidan  o‘tkazilgan  to‘g‘ri  chiziqning 
osmon  sferasi  bilan  kesishgan  nuqtalari  ekliptika  qutblari  (П  va  П′)  deyilib,  bu 
nuqtalarni  tutashtiruvchi  chiziq  ekliptika  o‘qi  deyiladi.  Ekliptika  o‘qining  olam 
o‘qiga  og‘maligi  ekliptika  tekisligining  osmon  ekvatoriga  og‘maligiga  teng 
bo‘lib, 23º27′ ni tashkil qiladi. 
  
 
 
3-rasm. ekliptika 
 
 

---

6