Madrimov b. X

urg‘usimon puflama sozlardan iborat harbiy ansambL
12

---

|im/ollarning qirilib ketishi xavfi tug‘Uganda tangri Ahura Mazda 
hIlOh  Jamshidga  oltin  burg'u hadya qiladi.  Shoh burg'uga puflan- 
Hiimla  yer yorilib,  inson va hayvonlar oltin burg'u sadolari ostida 
Intnshid  qurgan  yer  ostidagi  shahar -   varlarga  kiradilar.  Hozirgi 
1
11
ixoro Navoiy viloyatlari hududlarida Varaxsha, Varzonze, Varo- 
/1111
  nomi  bilan ataluvchi  manzilgohlar borligi  ham  ushbu hudud- 
liir  insoniyat  beshigi,  yuksak  madaniyat  va  ma’naviyat  o‘chog‘i 
ho'lganligini yana bir karra isbotlaydi.
Burg*n puflayotgan malika tasviri.  Varaxsha.
Saroy marosimlarini yuqori sifatda, ko‘tarinkilikkayfiyatida  tash- 
kil  etish  jarayonida  ham  musiqa  san’atining  alohida  xususiyatlari 
ko‘zga  tashlangan.  Saroy  musiqa  san’atining  alohida  xususiyatlari 
ko‘zga tashlangan. Saroy  musiqa amaliyoti shoh xizmatlaridagi fala- 
kiyotshunoslar tomonidan qat’iy belgilangan qoidalarga amal  qilin- 
gan holda o‘tkazilgan.  Shundan kelib  chiqib,  haftaning har bir kuni 
ma’lum  bir  mashg‘ulotlarni  bajarishga  ajtatilgan.  Masalan:  shanba
13

---

ivuni  nuKmdorlar  ko'pchilik  hollarda  majlislar  chaqirib,  tegishli I 
ishlami mas’ul kishilarga bajarishni tayinlasa, yakshanba kuni mam- 
lakat ichki muammolarini  hat qilish haqida bosh qotirib, qonunchilik 
masalalari bilan shug‘ullangan. Dushanba kuni ovga chiqib, seshan- 
bada chavandozlik, kurash va har xil harbiy o‘yinlar  bilan mashg'ul 
bo'lganlar. Chorshanba  kuni mamlakatning tashqi ishlariga ajratilib, 
qo‘shni  va  uzoq  davlatlar  elchilari  qabul  qilingan.  Nomalar,  mak- 
tublarga javob xatlari bitilgan.
Mamlakat  boshqaruv  apparati  xodimlari,  viloyat  va  shaharlar 
hokimlari,  oqsoqollar,  qabila,  turli  xalq  va  millat  vakillari,  urug‘ 
îoshliqlari chorshanba kuni  qabul qilinib, davlat ahamiyatiga molik 
nuhim masalalar hal qilingan. Shuningdek, qurilish masalalari muho- 
ama qilinib,  shahar,  qo‘rg‘on,  mudofaa istehkomlari,  karvonsaroy- 
ir.  sihatgohlar,  ko'priklar,  hammom,  maktab  hamda  ibodatxonalar 
urilishi bo'yicha fikrlar, takliflar o‘rganilgan. Tegishli  ko'rsatmalar 
îrilib,  qarorlar  qabul  qilingan.  Juma  hafta  kunlarining  “ko‘rki”, 
lezagi” hisoblanib harcha ishlardan bo‘shagan hukmdorlar turli xil 
yofatlar,  tantanalar  uyushtirganlar.  Hukmdor  va  atrofidagilaming 
i’naviy ozuqa olishi, vaqtxushlik qilishlari maqsadida musiqachi- 
,  ko‘zboylovchilar  hamda  boshqa  san’at  turlari  vakillari  taklif 
inib, ko‘ngilochar chiqishlar qilishgan.
Shuningdek, ilm ahli, tarix, falsafa, falakiyotshunoslik, musiqa 
biyot,  notiqlik,  stilistika,  mantiq,  matematika,  tibbiyot  kabi 
lar  bo'yicha  zamonasining  yetakchi  fuzaloyu  olimlari  bilan 
batlar  va  munozara  kechalari  o‘tkazilgan.  Musiqa  san’atiga 
lida o‘rin ajratilib, dunyoviy “farxangiston” va diniy “dabiris- 
maktablari vakillari chang, vin, barbât, tanbur hamda puflama 
g‘u asboblarini erkin tarzda chalib, diniy hamda qahramonlik 
'ularida  qo'shiqlar  kuylangan.  Saroy  musiqasi  mazmunida 
don Ofarid”, “Oina Jamshed”, “Xurushi Mug‘on” kabi diniy- 
simiy  qo'shiqlar,  tirik  tabiatni  inson  bilan  uyg‘unlikda  his 
iga intilish  natijasida yuzaga kelgan “Bog‘i  Shirin”,  “Romi- 
>n”,  “Mushkuya”  kabi  lirik  qo‘shiqlar  qahramonlik  mavzu-
1 
“Surudi pahlavon”, “Surudi mazandaron”, “Xurosoni” kabi 
qlar o‘z aksini topgan.

---

Ikki  daryo  oralig‘ida yashaydigan xalqlar qo‘shiqlari mazmuni- 
tlii,  litbiaida  hodisalari hamda mavsumiy  o‘z-garishlarga munosabat 
Unida “Oroishi Xurshed” (“Quyosh jamoli”), “Farruhro‘z” (“Go‘zal 
I-, mi'4), “Sabzai bahor” (“Bahor ko‘klami”), “Guljam” kabi qo‘shiqlar 
Ijio  otilgan.  Qadimgi  bayramlar ham  turli  musiqiy janrlar  va  shak- 
II
iii
 uing paydo bo‘lishida rol o‘ynagan.
A hura Mazda tomonidan dunyoni  yaratish  boshlangan dastlabki 
K
iiii
  hamda afsonaviy shoh Jamshidning taxtga o‘tirish  kunlari zar- 
ilusliliylartomonidan Navro‘zbayramining  nishonlanishidao‘zaksi- 
ui topadi. Navro‘z bayrami  bilan “Nozi navro‘z”, “Navro‘zi buzurg”, 
"Navro‘zi  Qayqubod”, “Navro‘zi Haro” kabi  qo‘shiqlar sirasiga ki-
i ndi.  Islomgacha davrda  ajdodlarimiz  musiqa madaniyatining rivoj- 
lunishi  va taraqqiyoti  sosoniylar hukmronligi davri (22-65-yillar)da 
yuksak pog‘ona va cho‘qqilarga ko‘tarildi.
Bu davrda ko‘plab tarixiy-badiiy, falsañy, didaktik hamda musiqaga
o id asarlar yozilgan. Ular jumlasiga: “Xusrav  Kavatan o‘rizak” (“Xus- 
rav Kavatan va uning mahrami”), “Traniknoma” (“Qo‘shiqlar kitobi”), 
“Ayni  Xvarsandix” (“San’atning nazariy va amaliy qoidalari”) kabi be- 
baho asarlami kiritish mumkin. Musiqiy taraqqiyotning cho‘qqisi sifa- 
tida qo‘shiqchi, sozanda, bastakor hamda yirik musiqa nazariyotchisi, 
sosoniylar  davlati  hududlarida  yashovchi  xalqlar  tomonidan  yaratil- 
gan  musiqa  merosini  umumlaShtirib,  maium  tizimga solgan  Borbad 
(585-638-y.) ijodini misol qilib keltirish mumkin.  Borbadning  ijodiy 
merosi mana bir yarim ming yildan  beri  musiqashunoslar avlodi ta- 
fakkurining shakllanishiga  ta’sir ko‘rsatib, hayratlanitirib kelayotgani 
sir emas. Ayniqsa, “Xusrav Sarvod’, “Srot-I Xusrav”, “Xusravoni-at” 
kabi musiqiy asarlari keyingi davr musiqa madaniyatining rivoji uchun 
poydevor  vazifasini  bajardi.  Borbad  qadimgi  kosmologik  hamda  as- 
trologik tasawurlami o‘z mazmunida jo qilgan mavjudot musiqa mate- 
riallarini tizimga solib, hafta, oy va yil kunlari uchun davriy yangilanib 
turadigan maxsus qo‘shiqlar taqvimini yaratdi. Bu taqvim yettita “Shoh 
qo‘shiqlari” hamda 30 va 360 ta qo‘shiqlar guruhlarini o‘z ichiga oigan. 
VII asrga kelib arablaming Markaziy Osiyoga qilgan harbiy yurishlari 
ta’sirida  ulkan  hududlarning bosib  olinishi  hamda ushbu  hududlarda 
islom dinining yoyilishi natijasida xalqimizning islomgacha davri mu­
siqa san’ati bosqichi nihoyasiga yetdi.
15

---

Mazmun va mohiyat jihatidan tamomila yo‘g‘rilgan islom musli|ii 
madaniyati bosqichi shakllana boshlandi. Masalan, Rustam va unln|| 
janglari,  malika  Taxminaga  bo‘Igan  muhabbati,  tanimagan  otnan 
qo‘lida qatl qilingan o‘g‘li Suhrobning o‘limi to‘g‘risida hikoya qi luv*l 
chi qo‘shiqlar mustaqil  marosim tomoshalariga aylanib ketgan.  Ko* 
yinchalik bu qo'shiqlar tojik xalqining ajoyib eposi -  «Shohnoma»|lil 
o‘z aksini topdi. Rustam,  Siyovush va boshqa bahodirlar to‘g‘risi(lii 
afsonalar  sikli  yaratildi.  Xudolarga  sig‘inish  bilan  bog'liq  boMgun 
turli  xil  marosimlarda ham  qo'shiq aytilgan.  Bu  haqda  “Avesto"ilu 
bayon qilingan.  “Avesto” gimnlari (yashtlar)ning o‘zi rechitativ tar- 
zida ijro etilgan. Gimnlar xor boiib aytish mumkin bo'lgan band va 
takrorlanuvchi naqoratli yarim nasriy, yarim vaznli rivoyatlardan ibo- 
rat bo'lgan. Xudolarga sig'inish bilan bog'liq bo'lgan marosimlarda 
muqaddas  olov  atrofida  qo‘shiq  aytilgan,  raqs  tushilgan.  Xalqning 
bayram  marosimlari,  masalan:  bahorda  kun  va  tunning  baravar- 
lashuvi -Navro'z  keng  tarqalgan edi. O'rtaasryozuvchilarimusiqa- 
ning mehnat marosimlaridagi roli, insonning musiqani olam tuzilishi 
bilan,  tabiatdagi  oTish  va  tirilish  haqidagi  miflar  bilan  bog'lashga 
3
o‘lgan  intilishlarini ham ko‘rsatib o'tganlar.  0 ‘rta Osiyoning yirik 
lavlatlari hududida vujudga kelgan zo‘ravonlikning mustahkamlani- 
hi ularni atrofdagi davlatlar bilan yanada yaqinlashtirdi.
Markaziy Osiyo (eramizdan oldingi IV asrdan eramizning III asri- 
icha)  Aleksandr  Makedonskiy  davlati  tarkibiga,  keyinchalik  esa 
rek-Baqtriya podsholigi tarkibiga kirgan edi. Markaziy Osiyo tari- 
da antik deb nomlangan bu davr  madaniyatda aks ettirilgan. Grek 
isiqa asboblarining tasviri saqlanib qolgan. Masalan, Ayritom  fri- 
la qo‘sh avlosni uchratish mumkin.
Qadimgi Markaziy Osiyodagi antik madaniyatning ko‘pgina mu-
i asboblarida (nay, ud, doira) sof mahalliy xususiyatlar mavjudli-
1 ko'rsatib berdilar. Mahalliy an’analaming yunon, hind va boshqa 
malar bilan chatishib ketishi sozlarda ham aks etgani o‘sha davr 
aniyatining o‘ziga xos xarakterda bo'lganini nazarda tutadi. Gar- 
Gretsiyaning Markaziy Osiyo musiqa madaniyatiga ta’sirini o‘rta 
igi o'rta osiyolik olimlaming musiqaga oid risolalarida uchratish 
kin bo‘lsa ham, vaqtlar o'tishi bilan bu ta’sir yo'qola bordi.

---

PMfc  (»HmIhiIIv  linvkitllnroshlik  Markaziy  Osiyo antik madani- 
M  
\ | j } ) j   hisoblanadi.  Afrosiyob  (qadimgi  Samar- 
titflH H ilM M  0 * 9 » I
m
I
iiii
 
lopilgan ko‘pginahaykalchalardaaksariyat 
i)  f|««||*i,  I m liiy iii| ¿ iii)  
NO/andalar tasvirlangan. Ko‘plab topilgan 
«I* l«*«!.««  mu .o|.tiiin;'  iug‘dlar va ulaming poytaxti boigan  Sa- 
HHl 
iiIIiImu! iiluimiyati lo‘g‘risida guvohlik beradi.