"makroiqtisodiyot"

1) Ishlab  chiqarish  usuli  –  bunda  yalpi  ichki  mahsulot  barcha  qo’shilgan 
qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi. 
 Yalpi ichki mahsulot  =  ∑ QQ     
2)  Xarajatlar  usuli  – bunda  yakuniy  iste’molchilarning xarajatlari  yig’indisi 
sifatida aniqlanadi.   
Yalpi ichki mahsulot  = C + I + G + Xn 
Bu  erda  S  –  shaxsiy  iste’mol  xarajatlari;    I–  investitsiya  xarajatlari  ya’ni 
xususiy ichki  investitsiyalar ;  G  – davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin 
davlat xaridi ;  Xn – chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport; 
  3  )  Daromadlar  usuli  –  bunda  yalpi  ichki  mahsulot    barcha  yakuniy 
iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan  birga yalpi 
ichki mahsulot  tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi. 
YaIM    =    amortizatsiya  +  biznesga  egri  soliqlar  +  ijara  haqi  +  foiz 
ko’rinishidagi  daromadlar  +  yollanma  ishchilarning  ish  haqi  +  yakka  tartibdagi 
qo’yilmalardan  daromadlar  +  korporatsiya  foydasiga  soliqlar  +  dividentlar  + 
korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi. 
Ko’plar  YaIMni  iqtisodiyot  ahvolini  eng  yaxshi  ko’rsatkichi  deb 
hisoblaydilar. AQSh iqtisodiyot vazirligi tomonidan xar uch oyda hisoblanadigan 
statistik  ma’lumotlar    iqtisodiy  faoliyat  natijalarini  yagona  qiymat  ko’rsatkichida 
aks ettirishga mo’ljallangan. YaIM ni aniqroq quyidagicha tasavvur etish mumkin: 
  Barcha iqtisodiy agentlarning yalpi daromadi; 
  Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga xarajatlarning umumiy hajmi. 
YaIM  iqtisodiyot  ahvolini  tavsiflashi  mumkin,  chunki  odamlar  kam 
daromadga  qaraganda  ko’prog’ini  afzal  ko’radilar.  Shunga  o’xshash,  tovar  va 
xizmatlarni  ishlab  chiqarish  hajmi  qanchalik  yuqori  bo’lsa,  shaxsiy,  ishlab 
chiqarish va davlat ehtiyojlarini qondirish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. 
YaIM bir vaqtning o’zida ham iqtisodiyotdagi daromadni, ham ishlab  

---

22 
 
chiqarishga  xarajatlar  hajmini  o’lchaydi,  chunki  oxir-oqibat  bu  miqdorlar  bir  xil: 
butun  iqtisodiyot uchun  daromadlar hajmi  xarajatlar  hajmiga teng bo’lishi lozim. 
Bunga ishonch hosil qilish uchun, biz milliy hisobchilikni, YaIM va u bilan bog’liq 
boshqa  bir  qator  ko’rsatkichlarni  o’lchashning  statistik  tizimini  o’rganishimiz 
lozim. 
YaIM  iqtisodiyotdagi  pul  oqimlarini  ifodalaydi.  Biz  uni  ikki  usul  bilan 
hisoblashimiz mumkin. YaIM – bu non ishlab chiqarishdan olingan yalpi daromad 
bo’lib, u ish haqi va foyda yiqindisiga teng- pullar doiraviy aylanish chizmasining 
yuqoridagi  yarmi.  Shu  bilan  bir  vaqtda,  YaIM  –  bu  nonni  sotib  olishga  qilingan 
xarajatlarning  umumiy  hajmidir-pullar  doiraviy  aylanish  chizmasining  pastki 
yarmi. Shunday qilib, biz yo firmalardan uy xo’jaliklariga pullar oqimini yoki uy 
xo’jaliklaridan firmalarga pullar oqimini olishimiz mumkin. 
Daromadlar  va  xarajatlar  tengligi  hisobga  olish  qoidalaridan  kelib  chiqadi: 
mahsulotlarni  sotib  olishga  barcha  xarajatlar  albatta  bu  mahsulotlarni  ishlab 
chiqaruvchilarning  daromadi  hisoblanadi.  Bu  qoidaga  muvofiq,  xarajatlar  hajmi 
o’zgarishi yuz beradigan xar qanday bitim natijasida daromad o’zgarishi ham yuz 
beradi va daromad o’zgarishiga olib keluvchi xar qanday bitim natijasida xarajatlar 
hajmi  o’zgarishi  yuz  beradi.  Faraz  qilaylik,  masalan  firma  uy  xo’jaliklariga  1  ta 
nonni  ko’proq  ishlab  chiqaradi  va  sotadi.  Bu  operatsiyada  nonga  xarajatlarning 
umumiy  miqdori  ko’payadi,  biroq  bunda  daromadlarning  umumiy  hajmi  ham 
o’zgaradi.  Agar  firmaga  qo’shimcha  nonni  ishlab  chiqarish  uchun  qo’shimcha 
xodimlarni  yollash  talab  etilsa,  unda  ish  haqining  umumiy  miqdori  oshadi.  Agar 
firma qo’shimcha nonni qo’shimcha xodimlarni jalb etmay ishlab chiqarsa (ishlab 
chiqarish  jarayonini  samaraliroq  qilib),  unda  foyda  ko’payadi.  Ikkala  holda  ham 
xarajatlar ham, daromadlar ham bir xil miqdorga ko’payadi. 
Faqat  non  ishlab  chiqarilayotgan  gipotetik  iqtisodiyotda  biz  YaIMni  nonni 
sotib  olishga  qilingan  barcha  xarajatlarni  qo’shib  oddiygina  hisoblashimiz 
mumkin. AQSh YaIMni hisoblash ancha qiyin vazifani o’zida aks ettiradi. Bunday 
yirik va murakkab iqtisodiyotda YaIMni hisoblashda tovar va xizmatlarga qilingan 
xarajatlarni to’g’ridan to’g’ri qo’shiladi deb fikr yuritib bo’lmaydi. Bu kitobda biz 
YaIMni  hisoblashning  to’liq  uslubiyatiga  kirib  bormasakda,  YaIM  tushunchasi 
haqida  to’g’ri  tasavvurga  ega  bo’lish  uchun  uni  shakllantirishning  asosiy 
tamoyillarini bilish kerak. 
Faraz qilaylik,faqat bitta tovar turi ishlab chiqarilayotgan iqtisodiyotda firma 
nonni ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun qo’shimcha ishchilarni yollaydi, ularga 
ish  haqi  to’laydi,  keyin  esa  qo’shimcha  ishlab  chiqarilgan  nonni  firma  sota 
olmaydi. Bu YaIM miqdoriga qanday ta’sir etadi? 
Bu savolga javob sotilmay qolgan non bilan nima yuz berishiga bog’liq. Bir 
tomondan, agar non tashlab yuborilgan bo’lsa, unda firmaning foydasi qo’shimcha 

---

23 
 
to’langan  ish  haqi  miqdoriga  kamayadi-  firma  ish  haqi  sifatida  katta  miqdorni 
to’ladi, biroq o’zi uchun bundan hech qanday naf olmadi. Bu operatsiya xarajatlar 
hajmiga  ham,  daromad  darajasiga  ham  ta’sir  ko’rsatmaganligi  sababli  YaIM 
miqdori (uning ish haqi ulushiga to’g’ri keladigan qismi endi ko’p, foyda hissasiga 
to’g’ri  keladigan  qismi  kam  bo’lishiga  qaramay)  o’zgarmay  qoladi.  Boshqa 
tomondan, agar non uni keyinroq sotish uchun zahiraga olib qo’yilgan bo’lsa, unda 
milliy hisobchilik tamoyillariga muvofiq, bu operatsiya boshqacha hisobga olinadi. 
Bu  holda  foyda  qisqarmaydi,  chunki bu  firma  egalari  firma  zahiralari uchun non 
“sotib olishi” bilan bir xildir. Shunday qilib, YaIM miqdori ortadi: yuqoriroq ish 
haqi tufayli daromad oshadi, zahiralar jamg’arilishi sababli esa xarajatlar miqdori 
ko’payadi. 
Umumiy  qoida  shundan  iboratki,  firma  tovarlar  zahiralarini  ko’paytirganda, 
zahiralarga  investitsiyalar  hajmi  ham  xarajatlar  tarkibiga,  ham  daromadlar 
tarkibiga  kiritiladi.  Shunday  qilib,  agar  ishlab  chiqarish  natijasida  zahiralar 
qo’shimcha  o’sishi  yuz  bersa,  bunda  YaIM  xuddi  bevosita  sotish  uchun  ishlab 
chiqarilgani kabi ortadi. 
Biz  YaIM  tahlilini  iqtisodiyotda  ishlab  chiqariladigan  yagon  tovar  non 
hisoblangandagi  taklifdan  boshladik.  Haqiqatda  esa  iqtisodiyotda  sezilarli 
miqdordagi  turli-tuman  tovarlar  va  xizmatlar:  non,  gamburgerlar,  avtomobillar, 
sartaroshlik xizmatlari va shu kabilar  ishlab chiqariladi. YaIMda bu turli tovarlar 
qiymati  bitta  yig’ilgan  ko’rsatkichda  ifoda  etiladi.  Iqtisodiyotda  ishlab 
chiqarilayotgan  tovarlarning  turli-tumanligi  YaIMni  hisoblashni  qiyinlashtiradi, 
chunki barcha bu tovarlar turli qiymatga egalar. 
Faraz  qilaylik,  misol  uchun,  iqtisodiyotda  uchta  apelsin  va  to’rtta  olma 
ishlab  chiqariladi.  Biz  YaIMni  qanday  hisoblaymiz?  Biz  olma  va  apelsinlar 
miqdorini  oddiygina  qo’shib,  YaIM  mevalarning  etti  birligiga  ega  deyishimiz 
mumkin.  Biroq  bu  faqat  olmalar  va  apelsinlar  bir  xil  qiymatga  ega  bo’lgan 
holdagina  ma’noga  ega  bo’lishi  mumkin,  bu  esa  noto’g’ri.  (bu  misol  agar  biz 
iqtisodiyotda  to’rtta  tarvuz  va  uchta  greypfrut  ishlab  chiqariladi  deb  faraz 
qilganimizda yanada yaqqolroq bo’lardi). 
Turli  tovarlar  umumiy  qiymatini  hisoblash  uchun  biz  ular  qiymatini  ifodasi 
sifatida ularning bozor narxini qo’llaymiz. Bozor narxi  qo’llanilishining sababi, u 
odamlar  muayyan  tovar  yoki  xizmatlar  uchun  to’lashga  tayyor  bo’lgan  pul 
miqdorini  o’zida  aks  ettiradi.  Agar  olmalar  donasi  50  tsent  tursa,  apelsinlar  esa 
donasi 1 dollar tursa, unda YaIM quyidagiga teng bo’ladi: 
 
YaIM = (olma narxi *olmalar miqdori) + 
(apelsin narxi * apelsinlar miqdori)= 
= (0,50*4) + (1,00*3)= 5,00 

---

24 
 
YaIM 5 dollarga teng, ya’ni barcha olmalar qiymati (2 dollar) qo’shuv barcha 
apelsinlar qiymati (3 dollar) 
Ko’plab  tovarlarni  ishlab  chiqarish  bir  qancha  bosqichlardan  o’tadi:  bir 
firmada xom ashyo oraliq mahsulotlarga aylanadi va keyin boshqa firmaga tayyor 
mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  sotiladi.Biz  bunday  tovarlarni  YaIMni 
hisoblashda qanday hisobga olishimiz lozim? Faraz qilaylik fermer MakDonaldsga 
0,50  dollarga  go’shtning  chorak  funtini  sotadi,  MakDonalds  esa  keyin  Sizga 
gamburgerlarni 1,  50  dollardan  sotadi.  YaIM  da  ham  go’shtni,  ham  gamburgerni 
qiymati  (2  dollar  miqdorida)  hisobga  olinishi  lozimmi  yoki  faqat  gamburger 
qiymati (1, 5 dollar) mi? 
Bu  savolga  javob  quyidagicha  bo’ladi:  YaIMga  faqat  yakuniy  mahsulotlar 
qiymati  kiritiladi.  Shunday  qilib,  gamburger  qiymati  YaIMning  bir  qismi 
hisoblanadi,  go’sht  qiymati  esa  yo’q;  YaIM    2  dollarga  emas,  faqat  1,5  dollarga 
ko’payadi.  Buning  sababi  shundan iboratki, oraliq  mahsulotning qiymati  yakuniy 
mahsulot qiymatiga kiritib bo’lingan. Oraliq mahsulot qiymatini yakuniy mahsulot 
qiymatiga  qo’shish  ikki  marta  hisobga  olishga  olib  keladi-ya’ni  bita  go’sht  ikki 
marta  hisobga  olingan  bo’ladi.  Shunday  qilib,  YaIM-  yakuniy  mahsulotva 
xizmatlar umumiy qiymati. 
Barcha yakuniy tovar va xizmatlar qiymatini hisoblash usullaridan biri ishlab 
chiqarishning  xar  bir  bosqichida  qo’shilgan  qiymatlarni  qo’shishdan  iborat. 
Firmaning qo’shilgan qiymati ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan firma sotib 
olgan  oraliq  mahsulot  qiymatini  ayirmasiga  tengdir.  Gamburger  keltirilgan 
misolda, fermer tomonidan qo’shilgan qiymat 50 tsentga teng (fermer hech qanday 
oraliq mahsulot sotib olmasligi ko’zda tutiladi), MalDonalds tomonidan qo’shilgan 
qiymat  esa  (1,  50  dollar  –  0,50  dollar)  1,00  dollarga  teng.  Umumiy  qo’shilgan 
qiymat,  shunday  qilib  0,50  dollar  +  1,00  dollar  =  1,50  dollarga  teng.  Butun 
iqtisodiyot uchun qo’shilgan qiymatning umumiy miqdori barcha yakuniy tovar va 
xizmatlarning  bozor  qiymatiga  teng  bo’lishi  lozim.  Shunday  qilib,  YaIMni 
shuningdek, barcha firmalar qo’shilgan qiymatlari yig’indisi sifatida ham ifodalash 
mumkin. 
Ko’plabtovarva  xizmatlar  YaIMda  ularning  bozor  qiymati  bo’yicha  hisobga 
olingan  bir  vaqtda,  ba’zi  tovarlar  va  xizmatlar  bozorda  sotilmaydi,  demak  bozor 
narxiga ega emas. Bu xizmatlar qiymati YaIMga kiritilishi lozim bo’lgani uchun, 
biz uni o’lchashimiz kerak. Bundy baholashlar shartli o’tkazilgan qiymatlar nomini 
oldi. 
Shartli o’tkazilgan  qiymat,  masalan,  uy-joy  sohasida xizmatlarni  baholashda 
qo’llaniladi. Uy-joyni ijaraga olayotgan inson, xizmatlar uchun haq to’laydi va uy 
egasini  daromad  bilan  ta’minlaydi;  ijara  haqi  YaIM  hisobiga  uy  egasining 
daromadi  sifatida  ham,  uy-joyni  ijaraga  oluvchining  xarajatlari  sifatida 

---

25 
 
kiritiladi.Shu bilan birga, ko’plab odamlar shaxsiy uylarida yashaydilar. Ular ijara 
haqi to’lamasalar ham, biroq ular uy-joyni ijaraga oluvchilar singari xuddi shunday 
xizmatlardan  foydalanadilar.  Shunday  qilib,  shaxsiy  uy  egalari  foydalanadigan 
xizmatlarni  hisobga  olish  uchun  YaIM  tarkibiga  ular  o’zi  o’ziga  “to’laydigan” 
“ijara haqi” kiritiladi. Albatta ular o’zi o’ziga hech qanday ijara haqi to’lamaydilar. 
Savdo vazirligi agar ular uy-joyni ijaraga olganlarida to’lashlari mumkin bo’lgan 
ijara haqi miqdorini baholaydi va bu shartli o’tkazilgan qiymat miqdorini YaIMga 
kiritadi.  Bu  ijara  haqi  uy  egalarining  ham  xarajatlari,  ham  daromadlari  sifatida 
hisobga olinadi. 
Davlat  tomonidan  ko’rsatiladigan  xizmatlar  ham  xuddi  shunday  tarzda 
baholanadi. Masalan, aholiga politsiyachilar, o’t  o’chiruvchilar, senatorlar xizmat 
ko’rsatadilar. Bu xizmatlarning qiymat bahosini berish qiyin, chunki ular bozorda 
sotilmaydi  va  bozor  narxiga  ega  emas.  YaIM  tarkibida  bu  xizmatlar  ularni 
ko’rsatishga  ketadigan  sarflarga  muvofiq  hisobga  olinadi.  Bu  ushbu  davlat 
xizmatchilarining mahsulotlari qiymatining ko’rsatkichi bo’lib ularning ish haqisi 
xizmat qilishini anglatadi. 
Ko’pgina  hollarda  bunday  hisobga  olish  haqiqatda  zarur  bo’lsada,  biroq 
amaliyotda  amalga  oshirilmaydi.  YaIM  da  o’z  uylari  uchun  shartli  ravishda 
o’tkazilgan  ijara  qiymati  hisobga  olinganligi  uchun  ham  miantiqan  unga  shaxsiy 
mulk  bo’lgan  avtomobillar,  qimmatbaho  buyumlar  va  uzoq  muddat 
foydalaniladigan  boshqa  tovarlar  uchun  shartli  ravishda  o’tkazilgan  ijara  qiymati 
kiritilishi  lozim,  biroq  amaliyotda  bunday  qilinmaydi.  Bundan  tashqari  ba’zi 
tovarlar  uyda  ishlab  chiqariladi  va  iste’mol  qilinadi  hamda  hech  qachon  bozorga 
chiqmaydi.  Masalan,  uyda  tayyorlangan  ovqat  restoranda  tayyorlangan  ovqatdan 
unchalik  farq  qilmaydi,  biroq  ovqatni  uyda  tayyorlash  jarayonida  qo’shilgan 
qiymati  YaIM  ga  kiritilmaydi.  Nihoyat,  YaIMga  noqonuniy  tayyorlanadigan  va 
sotiladigan tovarlar qiymati kiritilmaydi. Masalan, giyohvand moddalar. 
Shartli o’tkazilgan qiymatni hisoblash uslubiyati mukammal bo’lmaganligi va 
ko’plab  tovarlar  hamda  xizmatlarning  qiymati  YaIMga  kiritilmaganligi  sababli, 
YaIM  iqtisodiy  faoliyat  natijalarining  ideal  ko’rsatkichi  hisoblanmaydi.  Shunga 
qaramay  bu  xatoliklarning  mavjudligi  YaIM  ahamiyatini  kamaytirmaydi.  Agar 
xatoliklar miqdori vaqt o’tishi bilan unchalik o’zgarmasa, YaIM turli yillar va turli 
o’n  yilliklarda  iqtisodiy  faoliyat  natijalarini  solishtirish  uchun  muvaffaqiyatli 
ravishda qo’llanilishi mumkin.