Ma’ruza №1 Mavzu: Kirish

Ma’ruza №1


Mavzu: Kirish.

Reja:
1. Faunani muhofaza qilish fani predmeti, maqsadi va vazifalari.

2. O’zbekiston hayvonotlar dunyosi.
3. Qoraqalpog’istonda hayvonotlar dunyosini muhofaza qilishga hissa qo’shgan olimlar
4. O’zbekistonda fauna xilma-xilligi holati va qisqarishi sabablari, qonuniy asoslari

Qaraqalpaqstan Respublikası Orta Aziya ha’m Qazaqstan Respublikası aralıg’ında jaylasqan sho’listanlıqtın’ orayı bolıp, onın’ ulıwma maydanı O’zbekistan Respublikasının’ 37,1 % in, yag’nıy 166,6 mın’ km² quraydı. Respublikamızdın’ ulıwma territoriyasına U’stirt tegisliginin’ 70 mın’ km², Qızılqumnın’ 32 mın’ km² den aslam jer maydanı kirip, olardın’ arasında jaylasqan tog’aylar ha’m qamıslar o’sken oypatlıq A’miwda’rya deltası, Sultan O’a’yis tawı, Beltaw, Qırantaw, Qusqanataw, Porlıtaw ha’m tag’ı usılarg’a usag’an biyiklikler jaylasqan. Territoriyanın’ ha’m jer sharayatının’ usınday ha’r qıylı bolıwı sebebinen, haywanatlar du’nyasının’ jasaw jag’daylarının’, tarqalıwının’ ha’r qıylı ekosistemalarda, biotoplarda o’zgeshe ekenin ko’remiz. Mısalı, U’stirt ha’m Qızılqumda san mug’darı azayıp ketken yamasa joq bolıp ketiw qa’wpi astında turg’an haywanlardan alaquzen, qum pıshıg’ı, qaraqulaq, aqbo’ken, qaraquyrıq kiyik ha’m tag’ı basqalar ushırassa, tog’ay ha’m qamıslıqlarda don’ız, qamıs pıshıg’ı qusag’an haywanlar jasaydı.

Qaraqalpaqstan faunasında bu’gingi ku’nge shekem balıqlardın’ 43 tu’ri, jer-suw haywanlarının’ 2 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 33 tu’ri, quslardın’ 317 tu’ri ha’m su’t emiziwshilerdin’ 71 tu’ri dizimge alıng’an. Sonnan balıqlardın’ 12 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 4 tu’ri, quslardın’ 39 tu’ri ha’m su’t emiziwshilerdin’ 12 tu’ri O’zbekistan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen bolsa, al Xalıq aralıq ta’biyattı qorg’aw awqamının’ (XTQA) Qızıl dizimine balıqlardın’ 8 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 1 tu’ri, quslardın’ 24 tu’ri ha’m su’t emiziwshilerdin’ 13 tu’ri kiritilgen.
Ha’zirgi ku’nde U’stirttin’ Qaraqalpaqstan bo’liminde omırtqalı haywanlardın’ 191 tu’ri: (jer-suw haywanlarının’ 2 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 27 tu’ri, quslardın’ 118 tu’ri ha’m su’t emiziwshilerdin’ 44 tu’ri), Qızılqumnın’ Qaraqalpaqstan bo’liminde omırtqalı haywanlardın’ 183 tu’ri: (jer-suw haywanlarının’ 2 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 25 tu’ri, quslardın’ 117 tu’ri ha’m su’t emiziwshilerdin’ 39 tu’ri), A’miwda’rya deltasında omırtqalı haywanlardın’ 403 tu’ri: (balıqlardın’ 43 tu’ri, jer-suw haywanlarının’ 2 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 30 tu’ri, quslardın’ 283 tu’ri ha’m su’t emiziwshilerdin’ 45 tu’ri) dizimge alıng’an.
Haywanat du’nyasının’ biologiyalıq ko’p tu’rliligi ha’m olardı saqlap qalıw bu’gingi ku’nnin’ a’hmiyetli wazıypası esaplanadı. Sonlıqtan keleshek a’wladımızg’a u’lkemizdin’ haywanat du’nyası, olardın’ joq bolıp ketiw sebepleri ha’m qorg’aw usılları haqqında u’git-na’siyatlar berip, olardın’ haywanat du’nyasın qorg’aw boyınsha bilimin jetilistiriw lazım.

O’zbekiston hayvonot dunyosi juda boy va turli-tumandir. Biz qaerda bo’lmaylik yovvoyi tabiatdami, ekinzorlardami va hatto zamonaviy shaharlardami, bizni anna shu ajoyib hayvonot dunyosi vakillari o’rab olganligini ko’ramiz. Orol dengizida, Sirdaryo va Amudaryoda, juda ko’p suv omborlari va ko’llarda baliqlarning 60 dan ortiq turi, amfibiyalarning 3 turi va boshqa hayvonlar yashaydi. Bepoyon cho’llarda, daryolarning suv bosadigan qayirlarida, ulkan tog’ tizmalari va vohalarida sudralib yuruvchilarning 57 turi, qushlarning 410 dan ortiq turi va sut emizuvchilarning 91 turi tarqalgan.

Respublikamiz hayvonot dunyosi, butun O’rta Osiyo hayvonot dunyosi kabi, juda qadimiyligi Bilan farq qiladi. Hayvonlarning bazi turlari shu erning o’zida paydo bo’lgan, boshqalari O’rta Osiyoning boshqa oblastlaridan o’tgan. Mazkur territoriyada paydo bo’lgan hayvon turlariga orol shipi va katta kurakburun baliqlari, turkiston agamasi, turkiston gekkoni, qum bo’g’ma iloni, xo’jasavdogar, Bobrinskiy qo’shoyog’i, ingichka barmoqli yumronqoziq, ko’k sug’ur va boshqa ko’pgina turlar kiradi. Ular boshqa joylarda deyarli uchramaydi va bizning faunaga alohida, takrorlanmas chiroy bog’ishlaydi.
O’rta Osiyoga shimoldan va shimoli-sharqdan o’tgan hayvonlar katta guruhi Qozog’iston tekisliklaridagi hayvonot dunyosi bilan o’xshashdir. Bular orasida katta qum sichqoni, to’maris qum sichqoni, kichik qo’shoyoq, qo’ng’ir yumronqoziq, antilopa, sayg’oq kabilar; kichik tulki, korsak, qora sassiqqo’zan, olaqo’zan, yovvoyi mushuk-manul (dala mushigi) va boshqalar bor.
Cho’llarda yashaydigan jayron, barxan mushigi va qorakal faunamiz Old Osiyo va Shimoliy Afrika cho’llari hayvonlari bilan qadimdan aloqada ekanligidan dalolat beradi. Respublikamizning janubiy tumanlarida uchraydigan burma shoxli echki, afg’on dala sichqoni, mayna, qundiz va boshqalar Afg’oniston faunasiga xosdir.
O’zbekistonning tog’li hayvonot dunyosiga Markaziy Osiyoning mamlakatlaridan ko’p turlar o’tgan. Bular himolay ulari, Tibet quzg’uni, Sibir echkisi va ilvirsdir…
Respublikamizdagi tekisliklarda Hindistondan kelib chiqqan turlar: yo’lbars, sirtlon, chiyabo’ri, asalho’r, plastinkasimon tishli kalamush tarqalgan. Bizning faunaning Sibir o’rmonlari, Mongoliyaning cho’l-dasht tekisliklari va boshqa joylar hayvonot dunyosi bilan bog’liqligini ko’rsatuvchi misollar ham bor.
Qoraqalpog’iston Respublikasi hududi sut emizuvchilar sinfining xilma-xilligi bilan Markaziy Osiyo respublikalardan ajralib turadi. Shuning uchun ham naturalistlar, olimlar bu regionning florasi va faunasini qadim-qadimdan boshlab tekshira boshlagan. 1841-yili A.Leman, E.A.Eversman, Qoraqum, Qizilqum, Quyi Amudaryo (Quvandaryo) bo’ylab yurib, umurtqali hayvonotlar bo’yicha kollektsiya va ekologik kuzatishlar olib borib, buni akademik A.F.Brando 1852-yili bosmadan chiqardi. 1848-1849-yillari A.İ.Butakov Orol dengizini, 1858-1859-yillari Amudaryoning gidrogeografik, fizikogeografik kartografiyasini tuzadi va geobotanik materiallar yig’di. N.A.Severtsov 1857-1879-yillari Janubiy Orol hayvonotlar dunyosini, Amudaryo deltasini, To’rtkul, Nukus, Chimbay hududidagi hayvonotlar dunyosini tekshirish bilan, Orol dengizi bo’ylaridagi hayvonotlar turlarining, sonining o’zgarishlarini va deltaning gidrologiyaviy o’zgachaligini tekshirgan. M.A.Butlarov 1879-yili, M.N.Bog’danov1882-yili qushlarning 65 turini tizimga olgan. A.M.Nikolskiy 1893-yili, 33 tur sut emizuvchilarni, baliqning 8 turini, sudralib yuruvchilarning 23 turini, amfibiyaning 2 turini yozgan, 1899-1902-yillari A.O.Berg tadqiqot ishlarini olib borgan va 1908-yili «Orol dengizi» kitobini yozib, dengizning geomorfologik va ixtiologik tarifini bergan. 1907-1914- yillari Orol dengizi bo’ylarini, Qizilqumni tekshirib umurtqali hayvonotlar, ayniqsa amfibiya, reptiliya, qushlar bo’yicha ilmiy materiallar to’plagan. 1927-1935-yillari N.A.Gladkov, N.V.Nikolskiy va boshqalar bizning regionimizda yashovchi umurtqali hayvonotlar bo’yicha ko’plagan ishlar ishlagan.