Ma’ruza matni

YAIMning yillar davomida O’zbekistonda o’sish dinamikasi (foizlarda)

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

Yalpi ichki mahsulotning O’zbekistonda ishlab chiqarishning tarmoq tarkibi (%)

Ko’rsatkichlar	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2020
Sanoat	22,3	23,3	23,9	24	24	24,1	28,5
Qishloq xo’jaligi	19,4	18,2	17,5	17,5	17,5	17,4	28,2
Qurilish	5,6	5,8	6,5	6,1	5,9	6,4	7,0
Xizmatlar sohasi	42,8	43,1	42,9	43,8	44,4	43,9	36,3
Sof soliqlar	9,9	9,6	9,2	8,6	8,2	8,2	7,6

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

Mustaqil ishlash uchun nazorat savollari

1. 
   Ishlab chiqarish omillari nimalardan iborat?
   
2. 
   Ishlab chiqarish jarayonining mazmunini va uning ikki tomonini tushuntiring.
   
3. 
   Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalarini tushuntirib bering.
   
4. 
   Zaruriy va qo’shimcha mahsulot nima, qo’shimcha mahsulot normasi va massasi formulasini yozib tushuntiring.
   
5. 
   Qo’shilgan mehnat, qo’shilgan kapital va qo’shilgan mahsulot tushunchalarini izohlab bering.
   
6. 
   So’nggi qo’shilgan mehnat va kapital unumdorligining pasayib borish qonunining mohiyati nima va u hozirgi davrda amal qiladimi?
   

4-MAVZU. MULK, TOVAR VA PUL MUNOSABATLARI

Reja:

1. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va turlari.

2. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari

3. Tovar xo’jaligi va uning xususiyatlari

4. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari

5. O’zbekistonda milliy valyuta – so’mning muomalaga kiritilishi va uning barqarorligini mustahkamlash yo’nalishlari

1. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va turlari.

Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.

Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish – bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi holatlarni erkin tanlash imkoniyati orqali namoyon bo’ladi¹⁰.

Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlarimulkchilik ob’ektlaridir¹¹. Mulk ob’ekti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat qilish qobiliyati – ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk ob’ektida asosiy bo’g’in – bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo’ladi.
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk sub’ektlari vujudga keladi. Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqega ega bo’lgan, mulk ob’ektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik sub’ekti sifatida maydonga chiqishi mumkin.