|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
III KURS 19-76 B GURUH TALABASI ISLOMIDDIN MUSOJONOVNING O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN “1873-yilda Xiva xonligiga qarshi yurish. Gandimiyon shartnomasi” MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
MUSTAQIL ISHI
Mavzu: 1873-yilda Xiva xonligiga qarshi yurish. Gandimiyon shartnomasi.
Reja:
Kirish.
Asosiy qism:
O`rta Osiyoni Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishining uchinchi bosqichi (1873—1879)
1873-yilgi Xiva xonligiga qarshi yurishning oqibatlari
Gandimiyon shartnomasi va uning oqibatlari
Xulosa.
Kirish. Qadimiy xalqimiz o‘zining bir necha ming yillik tarixi davomida ko‘plab mashaqqatli davrlarni boshidan kechirdi. Mana shunday mashaqqatli davrlardan biri podsho Rossiyasi bosqini va mustamlakachiligi davridir. Sho‘rolar davrida bu bosqin va mustamlakachilik «O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shib olinishi», «O‘rta Osiyo Rossiya himoyasida» iboralari bilan xalqdan, o‘quvchilardan bekitib kelindi. Barcha adabiyotlar, darslik, qo‘llanmalar bu iboralarga moslashtirildi.
Faqat erishgan istiqlolimizgina haqqoniy tariximizni yaratish va o‘rganishga imkon yaratdi. Tariximizdagi oq va qora dog‘lar ochib tashlandi. Podsho Rossiyasi mustamlakachiligi va keyingi sho‘rolar istibdodining 130 yili davrida «...xalqimiz boshiga ne-ne kulfatlar, baloyu ofatlar yog‘ilmadi». Ular ham barcha bosqinchilar singari xalqimizning ma’naviy, madanii, tarixiy merosini yo‘q qilish, undan judo etish siyosatini tutdilar. Rus podshosi general Skobelevning : «Millatni yo‘q qilish uchun uni qirish shart emas, uning ma’daniyatini, san’atini, tilini yo‘q qilsang bas, tez orada o‘zi tanazzulga uchraydi», degan so‘zlari ham ular tutgan siyosatni tasdiqlab turibdi.
Mana shunday murakkab, mudhish yillarda ham ozodlik va xurlikka intilgan xalqimiz o‘z milliy tafakkuri, urf-odoblari, turmush tarzi, o‘z nasl-nasabini saqlab qola oldi. « O‘z tarixini bilgan va undan ruhiy quvvat oladigan xalq» gina yengilmas ekanligi yana bir bor isbotlandi.
Kaufman o`zining birinchi harbiy kampaniyasidan so`ng besh yil davomida Xivaga yurish uchun tayyorgarlik ko`rdi. Pyotr I farmoni bilan yurish qilgan Bekovich-Cherkasskiy qo`shinining katta qismi halokatga uchragani va Perovskiy qo`shinlarining yomon tayyorgarlik ko`rilganligi sababli Xiva xonligi chegaralarigacha yetib bormay, qaytib ketishga majbur bo`lgani uning yodida edi. Xiva xonligini bosib olishga tayyorgarlik davom etardi, chunki Xiva ustidan nazorat o`rnatish butun Amudaryo ustidan hukmronlikni, bu yerda muntazam kema qatnovini yo`lga qo`yishni va uning quyi oqimidagi g`oyat boy tekislikdan foydalanish imkoniyatini berar edi. O`rta Osiyoni Rossiya imperiyasi tomonidan bosibolinishining uchinchi bosqichi (1873—1879) o`rtaOsiyodagi barcha harbiy harakatlari orasidagi eng kengko`lamlisi edi. Undan ko`zlangan maqsad Xiva xonligini bosib olish edi. Hujum to`rt harbiy okrugdan: g`arb-da — Mang`ishloq, shimolda — Orenburg, sharqda —Turkiston va Krasnovodsk harbiy okruglaridan olib borildi. Ularda 12 ming nafardan ziyod .askar bor edi. Transport 4600 otdan va 20 ming tuyadan iborat edi. Kaufman ushbu barcha kuchlarning bosh qo`mondoni etib tayinlandi.
U ushbu ulkan armiya bilan 1873-yil fevralda o`zining Toshkent, Kazalinsk, Orenburg, Mang`ishloq va Krasnovodskdagi barcha bazalaridan deyarli bir vaqtda yo`lga chiqdi. Biroq hujum rejasi yomon rejalashtirilganligi sababli, qo`shin avvaliga sovuq 25 daraja va keyinroq issiq soyada 42 darajaga yetadigan, qum 60 darajagacha qiziydigan, quduqlarda deyarli suv bo`lmagan dasht-u biyobondan o`tishda katta qiyinchiliklarga duch keladi. Toliqqan odamlar holdan toyib, dastlab bitta-bitta, keyinchalik esa guruh-guruh bo`lib ortda qola boshlashdi.
Qo`shin hali yo`lning yarmini ham bosib o`tmasidan 120 kishilik rotalarda jangga shay askarlar ko`pi bilan 25 nafar qolgandi.
Yo`lga chiqqan 13 ming kishidan 7,5 ming nafarigina Xivagacha yetib bordi, xolos. Ko`pchilik issiqdan yoki kasalliklar tufayli vafot etdi yoxud yarador holda o`z bazalariga qaytib ketdi. Krasnovodsk va Mang`ishloq qo`shinlari jazirama issiqdan va suv yetishmasligidan holdan toyganligi sababli yo`lning yarmiga bormay orqaga qaytib ketdilar.
Turkiston, Orenburg qo`shinlari 1873-yil may oyida Xiva xonligi chegaralariga yaqin kelishdi. Yo`lda podsho qo`shinlariga xivaliklarning ko`plab mayda guruhlari hujum qilib, jiddiy talafot yetkazishardi. Xiva vohasi va Amudaryo sohillariga yaqinlashgan sayin xivaliklarning qarshiligi kuchayib borardi. 1873-yil may oyida Hazorasp qal’asi va Qo`ng`irot yaqinida ayniqsa shiddatli janglar bo`lib o`tdi. May oyi davomida Xo`jayli, Mang`it shaharlari yaqinida va Xivaning o`zidan 10 krn masofada ham shu kabi shiddatli janglar bo`ldi. Biroq Xiva qo`shinlari uncha katta bo`lmagan guruhlar bilan hujum qilishgani bois podsho qo`shinlari ularni parokanda qilib, shaharlarni bosib olishga muvaffaq bo`lardi.
1873-yil may o`rtalarida podsho qo`shinlarining ilg`or otryadi Xivaga yetib bordi va hujum boshladi. Birinchi hujum qaytarildi va podsho otryadi katta talafot ko`rdi. Hujumga qo`mondonlik qilgan general Veryovkin ham yarador bo`ldi. Talafot juda katta bo`lgani sababli otryad chekinishga hamda general Kaufman boshchiligidagi asosiy kuchlar yetib kelishini kutishga majbur bo`ldi.
Kaufman yetib kelishi bilan qo`shin yana shaharni qo`lga kiritishga urinib ko`rdi, biroq bu urinish ham muvaffaqiyatsiz chiqdi. Kaufman muzokaralar olib borishga qaror qildi, shundan keyingina unga Hazorasp darvozasi ochildi. 29-may kuni general shaharga tantana bilan kirib keldi.
Xivani bosib olgach, Kaufman xon xazinasini kontributsiya hisobidan musodara qilishni va uni Sankt-Peterburgga jo`natishni buyurdi. Qadimiy qo`lyozmalar, tanga tayyorlanadigan chekanlar (tanga-chaqa zarb qiladigan tamg`a va zarb tasviri), qo`ng`irot sulolasi xonlarining hokimiyati ramzlari ham qo`shib jo`natildi. Shundan so`ng Kaufman Gandimiyon qishlog`idagi qarorgohiga yo’1 oldi va Xiva xoni bilan muzokaralar shu yerda o`tkazildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
