Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

Tekshirish  uchun  savollar
1.  T a f a k k u r   m o h iy a tin i  tu s h u n t i r i n g .
2.  T a f a k k u r  q a n d a y  tu z ilis h g a  ega?
3.  T a f a k k u r  operatsiyalari  t o ‘g ‘risida so'zla ng.
4.  T a f a k k u r   sh a k lla rin i  t a ' r i f l a b   berin g.
5. T a f a k k u r  sifatlari  n i m a l a r d a n   iborat?
6
.  T a f a k k u r n i n g  q a n d a y  t u r l a r i   b o r ?

---

X V I   b o b
NUTQ  T O ‘G ‘RISIDA  UM UM IY 
TUSHUNCHA
In so n iy a t  taraq qiyo ti  tarixida  til  tufayli  aks  ettirish 
im koniyatlari  qayta  qu rila d i,  olam   odam   miyasida  yanada 
a n iq ,  ravshan  aks  ettirildi.  Tilning  paydo  b o l i s h i   m u n o - 
s abati  bilan  h a r   b ir  a lo h id a   shaxs  jam iyatnin g  ijtimoiy- 
tarixiy  taraqq iy o tida  t o ‘plagan  tajribalardan  foydalanish 
im koniyatiga  ega  b o ‘ldi.  Til  yordami  bilan  h a r  bir  inson 
s haxsan  o ‘zi  hech  q a c h o n   duch  kelmagan  notanish  hodi- 
salar,  holatlar, vaziyatlar,  sharoitlar yuzasidan  bilim  olishga 
erishdi.  Xuddi  shu  b o isd a n   til  odam ga  ko‘pchilik  hissiy  va 
intellektual  t a ’sirlar  h a m d a   taassurotlar  t o ‘g ‘risida  o lziga 
o ‘zi  hisobot  berish  im koniyatini  yaratdi.  Endi  esa  inson  til 
y o rd a m i bilan boshqa o d a m la rg a  o ‘tmish,  hozirgi  z a m o n  va 
kelajakka  oid  narsalar,  voqelik  yuzasidan  axborot,  xabar, 
m a ’lu m o t berishi,  ularga  ijtimoiy tajribalarga do ir ko ‘nikma 
h a m d a   malakalarni  o ‘tkazishi,  uzatishi  m um kin.
M a ’lum ki,  h a y v o n la r,  jo n iv o rla r  o ‘zlarining  indivi­
d u a l  tajribaîarini  o ‘z  tu rkum idagi  boshqa  nam oyandalarga 
o ‘tkazishga yoki  berishga  m utlaqo  qobil  emaslar.  Ular,  ay- 
niq sa,  o ‘z  turkum laridagi  avlodning  ilgarigi  tajribaîarini 
o ‘zlashtirish  qobiliyatiga  ega  emaslar,  chunki  mavjudotlar 
t u g ‘m a   irsiy belgilarga,  instinktlarga va  shartsiz  reflekslarga 
asoslanadilar,  xolos.
Biosfera  va  neosfera  t o ‘g‘risidagi  m a ’lum otlar,  q o n u - 
niyatlar,  harakatlantiruvchi  kuchlarni  bilish  va  egallashda 
qisqa  ijtimoiy-tarixiy  d a v r  oralig‘ida  g ‘oyat  ulkan  yutuq- 
larga erishuvchi  inso nning hayvonot olam idan  m u h im   farqi 
s h u n d a n   iboratki,  birin ch id an ,  odam ning  shaxsiy  tajribasi 
u m u m in s o n iy   tajriba  bilan  uzviy  uyg‘unlikka  ega,  ikkin- 
c h i d a n ,   tajribalar  m u a y y a n   d a rajad a  s aq lanadi,  u c h in -  
c h i d a n ,   m a z k u r   t a j r i b a l a r   t a k o m i l l a s h i b ,   m o d i f i k a -  
tsiyalashib  boradi,  t o ‘rtin c h id a n ,  ularning  m ohiyati,  tuzi- 
lishi  q o ‘lyozmalarda o ‘z aksini  topadi.

---

(/Odamdagi  shaxsiy  ta jr ib a n in g   u m u m i n s o n iy   ta jrib a  
bilan bog'liqligi  kishilarda tilning mavjudligi bilan  izohlanadi. 
Til  oddiy  qilib  tushuntirilganda  s o ‘z  va  belgilar  sistemasi 
h a m d a   m ajm uasidan  iboratdir.  Inson  t o m o n id a n   u  yoki  bu 
faoliyatning bajarilishi belgilar,  alom atlar xususiyatlari  bilan 
b o g ‘liq  b o ‘lib,  u ning  mahsuldorligi,  muvaffaqiyati  til  ta r- 
kiblarining ahamiyatiga bevosita a lo qadordin/M asalan,  hay- 
dovchi  u c h u n   ko‘c h a  qoidalari,  m atem atik   u c h u n   fo rm u -  
lalar,  operato r  u c h u n   signallar,  belgilar,  sim vollar  faoliyat 
u c h u n   regulator  sifatida  xizm at  qiladi.
Shuning  u c h u n   belgilar  va  ularning  a h a m iy ati  in so n - 
ning  yuksak  psixik  funksiyalari  (ya'ni  idrok,  x otira,  tafak- 
kur,  xayol)ning  vositasidir.  O d a td a   belgilar  t u r l i - t u m a n  
b o ‘lishidan  q a t’i  nazar,  u larn in g   eng  m u h im i  s o ‘zdir.  H a r  
bir  s o lz  m a ’lumot,  xabar,  axborot  vazifasini  b ajaradi  va 
m uayyan  m azm u nni  o ‘zida  aks  ettiradi  (m a sa la n ,  m a s h - 
g kulot,  daftar,  y o m g ‘ir  va  boshqalar).
Tilning  asosiy  funksiyalari  quyidagilardan  iborat:
a)  til  y ashash   v o sitasi,  ijtim o iy   ta jr ib a n i  a v l o d d a n  
avlodga uzatish, berish va o'zlashtirish quroli tarzida vujudga 
keladi  (avlodlar,  o ta-o nalar,  o ‘qituvchilar va  m urabb iylar);
b) til  vosita  yoki  kom m u nikatsiy a  usuli,  h a tto   o d a m -  
larn in g   x a tti- h a ra k a tla rin i  b o s h q a ru v c h i  q u r o l   s if a tid a  
n a m o y o n   bo'ladi  (m asalan,  „Leksiya  b o ‘lm aydi‘\   „ B u g u n  
b a y ra m “  — ta ’sir  qilishdan,  t a ’sir  o ktkazishdan  iboratdir);
d ) 
t i l n i n g   m u h i m   f u n k s i y a l a r i d a n   y a n a   b i t t a s i — 
intellektual  faoliyatning  qu ro li  sifatida  xizm at  q ilish d ir 
( m u a m m o l i   v a z iy a t  m o h i y a t i n i   t u s h u n i s h ,   y e c h i s h n i  
rejalashtirish,  ijro  etish,  m aqsad   bilan  solishtirish).
O d a m   h a y v o n o t  o l a m id a n   farqli  o ‘laro q ,  o ‘zi  xoh 
amaliy,  xoh  aqliy  harakat  boMishdan  qat'i  n a z a r  u n i  reja- 
lashtira  oladi.  Faoliyatni  b u n d a y   rejalashtirish  y e c h im i 
u c h u n   vosita  qidirishning  va  u m u m iy   fikriy  m asalalarini 
hal qilishning asosiy quroli tildir.  Psixologik tad q iq o tla rn in g  
k o ‘rsatishicha,  tilning  e n g   asosiy  funksiyasi  — b u   k o m -  
m unikatsiyadir.

---

N u t q   faoliyati  —  o d a m   t o m o n i d a n   ijtim o iy -ta rix iy  
t a jrib a n i  o 'z la s h tir is h ,  a v lodlarga  berish  (u za tish )  yoki 
k o m m u n ik atsiy a   o 'r n a tis h ,  o kz  shaxsiy  harakatlarini  reja- 
lashtirish  va  amalga  oshirish  m aqsadida  tildan  foydalanish 
jara y o n id ir.
N u t q   axborot,  xabar,  m a ’lum ot  va  yangi  bilim  berish 
kabi  aqliy topshiriqlarni yechish  faoliyatidan  iboratdir. Agar 
til  a lo q a   vositasi  (q u ro li)  b o l s a ,   nutq  esa  a y n a n   o ‘sha 
ja r a y o n n in g   o ‘zidir.
Nutq faoliyatining fiziologik  mexanizmlari
1.  N u t q  oddiy reflektor faoliyat qonunlari  asosida idrok 
qilinadi.  C h un k i  u n i  yuzaga  keltiruvchi  stim ullar  birinchi 
signallar  (m asalan,  „ M a r s h “ ,  „ S a lo m “ )  tipidagi  q o ‘zgla- 
tu v ch ila rd a n   iboratdir.
2.  I.P .P a v lo v n in g   n u tq n in g   yuzaga  kelishi  va  idrok 
qilinishida  inson  „signallar — signali“  tarzidagi  so‘zlaridan 
fo yd alan ilad i.  M a z k u r  ja r a y o n   bosh  miya  katta  yarim - 
sharlarining p o ‘stida am alga oshadi.
3.  P.Broka  (1861-  y.)  miya  p o ‘stining  m a ’lum   qismi 
(m iya c h a p  yarimshari  peshana qismining pastki tomonidagi 
b u r m a la rn in g   orqa  qism i)  shikastlansa,  bem orlarda  nutq 
artikulatsiyasi  buzilishini  kashf  etgan  va  „ s o ‘z  obrazlarini 
harak atlantiruvchi  m a r k a z “ ,  deb  atagan.
4.  K.Vernike  (1874-  y.)  bosh  miya  yarimsharlari  p e ­
s h a n a   qism ining  tepa  t o m o n id a   ,,so‘zlarning  sensor  ob- 
raz lari“  joylashgan  deb  isbotlashga  harakat  qildi.
5.  P.K.Anoxin:  „ N u tq  jarayonini ta'm inlashda ju d a  ham 
s o d d a   e le m e n t a r   „stim u l  —  rcaksiya“  tipidagi  fiziologik 
m e x a n iz m   ham ,  nutq  faoliyatining yuksak shakllari  ham da 
n u t q   vositasi  bilan  fikr  b a y o n   qilishn in g  ic h d a n   pro - 
g ram m alash tirish   m exanizm lari  u c h u n  xaraktcrli  va  iyerar- 
xik  tuzilishiga  ega  boMgan  maxsus  m exanizm lar  h a m   qat- 
n a s h a d ila r “ ,  deb  t a ’kidladi.
Rus  psixologi  N .l.J in k in   nutq  mexanizmlari  quyidagi 
b o sq ic h la rd a n   iborat  ekanligini  hayon  qiladi:
1.  B iron  tlkrni  n u t q   vositasi  y o rd am i  bilan  bayon

---

q ilishd an  oldin,  m axsus  k o d   orqali  bu  fikrnin g  asosini 
tu za m iz  — u  p ro gram m alashtirish  m exanizm idir.
2.  U n d a n   keyin  rejalashtirishdan  gapning  g r a m m a t ik  
tuzilishiga  o ‘tish  bilan  b ir  gu ruh   m exanizm lar  h a ra k a tg a  
keladi.
3.  Esda olib qolish so‘zlarn in g gram m atik xususiyatlarini 
a m ald a  qo'llashni  ta ’m inlovchi  mexanizmdir.
4.  Bir  xil  tipdagi  tuzilishdan  boshqa  tipdagi  tuzilishga 
o ‘tish  mexanizmi.
5.  Programma elementlarini grammatik tuzilishiga yoyish 
m exanizm i.
6.  So‘zni  m a ’nosiga qa ra b  qidirishni ta ’m inlovchi  m e x a ­
nizmlar.
7.  S in ta g m ala rn i  h a ra k a t  jih a tid a n   p r o g r a m m a l a s h -  
tiruvchi  mexanizmlar.
8.  N u tq   tovushlarini  tan lash  va  harakat  p r o g r a m m a -  
sidan  tovushlarni  to'ldirishga  o ltish  m exanizm lari.
9.  N u tq ni  amalga  oshirishni  t a ’minlovchi  m ex a n iz m .
T adqiqotchi  A .R .Luriya  n u tq nin g  afaziyasini  tekshirib,
ular  quyidagi  turlardan  iborat  ekanligini  tavsiflab  beradi:
1 ) d in a m ik   afaziya — g a p la r  y o rd am i  b ila n   s o ‘zlash 
qobiliyatining  buzilishi;
2 ) e f f e r e n t   m o t o r   a fa z iy a s i  — g a p n i n g   g r a m m a t i k  
tuzilishining  buzilishi;
3)  afferent  m o to r   afaziyasi  —  nutq  artikulatsiyasining 
buzilishi;
4) semantik  afaziya — g aplar  o ‘rtasidagi  b o g l iq l ik n i n g  
buzilishi;
5)  sensor afaziya — so 'z la rn i  idrok  qilishning  buzilishi.
N u tq n ing   rivojlanishi  u c h   davrga  b o llinadi:
1 -davr — 2  oydan  1 1  oygacha;
2 -davr —  I l   oydan  19  oygacha;
3 - d a v r —  19  oydan  3  yoshgacha.
N u tq n in g   rivojlanishi  quyidagi  xususiyatlarga  ega:
a) gugulash;
b) g4udurlanish  (soxta  s o ‘zlar);

---

d)  paradigmatik fonetika ( 1,3 —  1,5 yoshgacha) — buvi, 
buva,  o ‘tir, 
0
‘tirdi,  o £tiradi;
e)  n utq n ing  vaziyatbopligi  (J.Piaje — situativ  nutq);
0   n utq  egosentrizmi  (J.Piaje — egosentrik  nutq). 
N u tq n in g   vujudga  kelish  nazariyalari 
P s ix o lo g iy a ,  p s ix o f iz io lo g iy a ,  p s ix o lin g v istik a   fan
soh alarida t o ‘plangan  nazariy va amaliy materiallar tahliliga 
k o ‘ra,  akustik  nutq  signallari  m urakkab  muvofiqlashgan 
h ara k a tla rn in g   natijasida  n am o y o n   b o ‘luvchi  m ajmuaviy 
ho latla rn in g   birlashuvi  n u tq   apparati  deb  ataladi.
O d a td a ,  o ‘pka  va  nafas  olish  tana  a'zolarining  muskul 
harakatlari bosimining oshishini va havo oqimlarining (ichki 
va  tashqi)  nutq  aktida  artikulatorlar qatnasliishini  uzluksiz 
ravishda t a ’minlab turadi.
N u tq n i  vujudga  keltiruvchi  um u m iy  apparat  sxemasi 
sakkiz  jihatni  o ‘zida  aks ettiradi.
I.  N u t q n i n g   a n ato m ik   tasviri:
1.  K o ‘krak qafasi.
2.  0 ‘pka.
3.  Traxeya.
4.  Ovoz  paychalari  (aloqalari).
5.  T o m o q   trubkasi.
6.  H a lq u m   b o ‘sh!ig‘i.
7.  Tanglay  pardasi.
8.  O g ‘iz  b o ‘sh!ig‘i.
9.  Burun  b o ‘shlig‘i.
II.  N u tq n in g   funksional  elementlari:
1.  N afas  olish  to m irlari,  muskullarning  kuchi.
2.  0 ‘pka sig‘imi.
3.  Traxeya  harakati.
4.  O voz  paychalari  tebranishi  yoki  harakati.
5.  T o m o q   trubkasining  funksiyasi.
6.  H a lq u m   b o ‘shlig‘ining  organik  vazifasi.
7.  T ang lay   pard asin ing  holati  (torayishi,  kengayishi, 
shilimshiqligi).

---

8.  O g‘iz b o ‘shlig‘i  (uning  tarkiblari,  a ’zolari:  tish,  h a v o  
harakati,  kuchaytirgich,  susaytirgichlar  va  hokazo).
9.  BuRin b o ‘shlig‘i va u n i n g  tarkibiy a ’zolari  (k ataklari, 
tuklari,  namligi,  quruqligi).
10.  O g 'iz d a n   nur  (yorugMik)ning  kirib  kelishi,  y a ’ni 
nurla n ish .
1 1 .B u ru n d a n   nurning  kirib  kelishi.
12.  O g ‘iz  va  b u a m d a n   h a v o   oqim ining  kirishi.
13.  Ichki tana a ’zolaridan  havo oqimining chiqib ketishi.
III.  N u tq n in g   ekvivalent  b lo k  sxemasi:
1,2,3  — o ‘pka va traxeya sig‘imi;
4 — ovoz  (tovush)  te b ra n ish in in g   m anbayi;
5,6 — hiqildoq  va  to m o q   a'z o larining  sig‘imi;
7  — tanglay  pardasi  m exanizm i;
8  — o g ‘iz  b o ‘shlig‘i  sig‘imi;
9 — bu ru n   b o ‘sh!ig‘i  sig‘imi;
10 — og‘iz  traktidan  c hiqish  signali;
11  — burun  traktidan  ch iq ish   signali;
12  — shovqin  manbayi.
IV.  N u tq n in g   xususiyatlari:
1.  M a tn   — m a ’no — fik r  bildirish.
2.  M a 'lu m o t  (xabar,  a x b o ro t)  bayoni.
3 . 0 g ‘zaki  n u t q d a   a x b o r o t n i n g   m u a y y a n   d a r a j a d a  
y o kqolishi.
V.  N u tq n in g   fonetik  elem enti.
VI.  N u tq n i  idrok  qilish  nazariyasi:
1.  Shkalalashtirish.
2.  U nu tish.
3.  Xalaqit beruvchi vaziyat va sharoitda  idrok qilish: 
a)  akustik,  b) vizual,  d)  taktil.
VII.  D inam ik  spektrogramma:
a)  u n d o s h ,
b)  unli.

---

V III.  N u tq   faoliyati:
1.  Anglash.
2.  Anglash  ( tu s h u n is h ) .
3.  Qayd  qilish  (fiksatsiya):
a)  nazariy va  am aliy   axborotlar;
b)  takroriy  fikrlar;
d)  diqqatni  y o 'n a ltirish   (soxta  diqqat);
e)  inson  shaxsiyati  (shaxs,  motiv,  motivatsiya,  e m o -  
tsiya,  hissiyot,  iroda:  e m otsional  —  motivatsion,  shaxsiy, 
irodaviy,  kognitiv,  regulativ  va  boshqalar).
Nutq  turlarining  psixologik  tavsifl
Psixologiya fanida nutqqa va nutq faoliyatiga bag‘ishlangan 
bir  q a n c h a   ilm iy-tadqiqotlar  mavjud  bo'Isa-da,  lekin  bu 
b o r a d a   um um iylik,  t a ’riflar  birligi,  lining  evolutsion  va 
ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga oid qarashlarda  mohiyat hamda 
shakl jih a td a n   o'x shashlik   yo‘q.  N utqn in g  neyropsixologik 
asoslari,  mexanizm lari,  artikulatsion va  fonetik apparatlari, 
psixolingvistik tuzilishi  (fonem a,  fleksiya)  to'g'risida  ilmiy- 
a m a liy   u m u m la s h m a la r  ishlab  chiqilmagan.  Xuddi  shu- 
ningdek,  nutqning genezisi,  lining filogenetik va ontogenetik 
xususiyatlari,  paydo b o ‘lishi, o ‘sishi,  o'ziga xos tavsiflanishi 
rivojlanish bosqichlari,  fazalari,  patologiyasi bo'yicha xilma- 
xil  yon d ashuv lar  mavjuddir.
Psixologlar  t o m o n i d a n   nutqning  psixologik  m u a m m o  
sifatida  o ‘rganilishida  h a m   o ‘ziga  xoslik,  u n in g   shakliy 
tuzilishi,  m antiqan  izchilligi,  tasniflanishi  mavjud  bo'lib, 
u la r  ilmiy talqinning  tu b   mohiyati,  bayoniyligi  bilan  o lzaro 
fa r q la n a d i.  Y o n d a s h u v la r   tahliliga  to 'x ta lis h d a n   o ld in , 
n u tq n in g   psixologik  tavsiflarini  qarab  chiqish  m aqsadga 
muvofiqdir.
Bizningcha,  n u tq n in g   m uayyan  asoslariga  suyangan 
h o ld a   no an'an av iy   tasnifini  berish  uning  qiymatini  yanada 
oshiradi.  (Odatda,  nutq o g ‘zaki va yozma