Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

Tekshirish  uchun  savollar
1.  S iz  n u t q  d e g a n d a   n i m a n i  t u s h u n a s i z ?
2.  N u t q   q a n d a y  va z ifa la m i  b a j a r a d i ?
3.  Til  b ila n   n u t q n i n g  q a n d a y   o ‘xs h a s h lik   t o m o n l a r i   b o r ?
4.  N u t q  q a n d a y  turlarga ajra tila d i?
5.  N u t q   h ay o t va faoliyatda q a n d a y  a h a m iy a tg a  ega?

---

X V I I   b o b
 
XAYOL
Xayol  t o ‘g*risida  umumiy  tushuncha
Xayol  tafakkur singari  bilish jarayonlaridan  biri  bo'lib, 
u  insonning  ichki  va  tash q i  xususiyatli  va  izlanishli  faoliya- 
tida,  m uayyan  darajaga  ega  bo‘lgan  m u am m oli  vaziyatning 
vujudga  kelishi  va  u n in g   liai  qilinishida  ishtirok  etadi.  Agar 
xayolning  kelib  chiqishi  genetik jih atd an  tahlil  qilinadigan 
b o ‘lsa,  u  albatta  in so n n in g   m ehnati  m ahsulini  obrazlar, 
tim so llar  y ordam i  b ila n   aks  ettirm asdan  turib,  bevosita 
faoliyatga  kirishishi  m u m k in   emas,  chunki  fikr-m uloha- 
z a la r  t a s a w u r   qilish  tufayli  tafakkur  predm etiga  uzatiladi. 
S h u   b o is d a n   x ayo l  y o r d a m i   bilan  in so n  k u tila y o tg a n  
natijani,  ya'ni  k u tilm a g a n   ta s a w u r   obrazlarini  yaratadi, 
g o ‘yoki  bu  j a r a y o n d a   ijodiy  faoliyatning  m od eli  ishlab 
chiqiladi,  fantastik  tim s o lla r  tizimi  yangiliklar  tarkiblari 
bilan  boyib  boradi,  ichki  faollik  esa  uning  mexanizmiga 
a y l a n a d i .   O d a m n i n g   h a r   q a n d a y   f a o l i y a t i   x a y o li y  
jarayonlarni o ‘z ichiga qa m ra b  oladi,  kashfiyotning dastlabki 
obrazlari,  tarkiblari  a n iq   voqelikdan  uzoq  b o'lishidan  q a t ’i 
n azar,  taraqqiyot  (rivojlanish)  turtkisi  vazifasini  bajaradi. 
O d a td a   xayol  inson  faoliyatining  zaruriy  tarkibi,  m uhim  
sharti  sifatida  u n in g   faoliyat  turi  atatflasi  nom lari  bilan 
ifodalanadi,  c h u n o n c h i   badiiy,  adabiy,  iimiy,  musiqaviy, 
k o n s t r u k t o r l i k ,   c v r i s t i k   ijodiy  f a o liy a t  k a b i l a r   sha xs 
t o m o n id a n   bajarilishi,  am alga  oshirilishi  lozim  b o l g a n   har 
q a n d a y   faoliyatning  m ah su li  oldindan  t a s a w u r   qilinishi, 
yaxlit  timsol  shaklda  k o “z  oldiga  keltirilishi  shart.
Psix olog iy ad a  x a y o l  in so n n in g   ijodiy  faoliy atinin g 
tarkibiy  qismi  sifatida  ta lq in   qilinadi,  u  x atti-harakatning 
o raliq  va  yakuniy  m ahsullari  orqali  aks  etadi,  m uam m o li 
vaziyatda noailiqlik,  n o m a 'lu m lik  alomatlari vujudga kelsa, 
u  h old a   faoliyat  rejasini  qayta  k o ‘rib  chiqishni  ta'm inlaydi. 
S h u   narsani  alohida  t a 'k id la b   o ‘tish  kerakki,  hech  qachon

---

xayol  ijodiy  fao liy at  d a s t u r i n i n g   y a ra tu v c h is i  s i f a t i d a  
n a m o y o n  b o ln ia y d i,  balki  u n in g  ayrim o ‘rinlarini t o l d i r i s h  
va  alm ashtirish  timsollarini  y aratadi,  xolos.
X a y o ln in g   bilish  j a r a y o n i   sifatidagi  asosiy  v a z ifa s i 
s h u n d a n   iboratki,  u  amaliy  faoliyat  bo shlanm asdan  tu rib , 
un ing m ahsulini oldindan  t a s a w u r  qilish va ularni  tim s o jla r 
tariqasida vujudga keltirishdan  iboratdir.  in so n n in g  shaxsiy 
faoliyatida ayrim qiyinchiliklar vujudga kelsa,  ularni b a r t a r a f  
qilish  u c h u n   odam   o ‘ylanadi,  fikriy  obrazlarni  y a ra ta d i, 
ularga  yangi  q o ‘shim chalar  kiritadi,  xullas  m a h s u lo tn in g  
s ifatli  c h i q i s h i n j ,   u n i n g   b u y u m   t a r i q a s i d a   n a m o y o n  
bo  lishini  xayol uzluksiz ravishda t a ’minlab turadi.  Aytaylik, 
inson stul yasamoqchi b o i s a ,   u e n g  a w a l unga oid q ism larni 
tayyorlaydi,  shaxs  xayolan  u n in g   sifatiga  e ’tib o r  b e r a d i , 
keyin  ularni  yaxlitlaydi,  o ‘z a ro   birlashtiradi  h a m d a   b u y u m  
shaklida  gavdalantiradi.  B in o b a rin ,  xayol  ishning  h a r   b ir 
b o s q ic h id a   bevosita  is h tiro k   e ta d i,  y o ‘l - y o klakay  u n g a  
q o ‘s h im c h a la r  kiritib  boradi.
Xayol  bilish  ja ra y o n la ri  b ila n   uzviy  a lo q a d a   h u k m  
suradi,  ularni  aks ettirish  im k on iy atin in g to 'la ro q   r o 'y o b g a  
chiqishiga yordam beradi.  Ayniqsa, u tafakkur bilan bevosita 
aloq ad a  b o l a d i ,   xuddi  sh u   boisd an   ularning  h a r  ikkalasi 
ham   b asho rat  qilish,  o ld in d a n   payqash,  sezish,  istiq b o l 
rejasini  tuzish   in ik o n iy a tig a   ega.  S h u n in g   u c h u n   u l a r  
o ‘rtasida bir qator o ‘xshashliklar va ayrim farqlar m avjuddir. 
Bu  holat quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:  1) xayol ta fa k k u r 
singari  m uam m oli vaziyatda,  m asala va topshiriqlar y e c h is h  
jarayonida tug‘iladi;  2) yangi  ye c h im ,  usul, vosita q id iris h d a  
va  ularni  saralashda  um u m iy lik   mavjud;  3)  xayolning  h a m ,  
tafakkurning  ham   paydo  boMishi  shaxsning  eh tiy o jla rig a  
b e v o s ita   bogMiq;  4) e h ti y o jl a r n i   q o n d i r i s h n in g   d a s t l a b  
xayoliy obrazlari yaratiladi,  u n in g  natijasida vaziyatni y o r q in  
t a s a w u r   qilish  imkoni  t u g ‘iladi;  5) xayolda  o ld in d a n   aks 
ettirish  jonli  tasavvurlar  ta r z id a ,  yaqqol  tim sollar  s h a k lid a  
vujudga  kelsa,  tafakkurda  u la r   u m u m las h m a la r,  t u s h u n -  
chalar,  bilvositalik  xususiyati  orqali  r o ‘yobga  ch iqadi.

---

Shuni  alohida  t a ’kidlash  joizki,  m u am m o li  vaziyatda 
aqliy  faoliyat  natijalari  o n g   nazoratidagi  obrazlar,  tasav- 
vurlar  h a m d a  tu s h u n c h a la r   tizimida  ifodalanadi.  O brazlar 
va  tasvirlar  tanlash  (saralash)  xayolning  funksiyasi  orqali, 
tu sh u n c h a lar  va  u la rn in g   yangilik  alomatlari  esa  tafakkur 
y o rd am id a   ro ‘yobga  c h iq a d i.  T a sa w u rla r bilan  tu sh u n c h a - 
larning  o ‘zaro  uyg‘unlash u v i  ikkita  ijodiy  xususiyatli  bilish 
jarayonlarining ham korlikdagi ijodiy faoliyatida bir davrning 
o ‘zida qatnashishni  bildiradi.
Xayol  jarayoni  tafakk u rdan   farqli  o l a r o q ,   m u am m oli 
vaziyatning  m a ’lu m otlari  qanchalik  noaniq  b o i s a ,   shun- 
chalik  t a s a w u r   obrazlari  yaralishi  uch u n  qulay  imkoniyat 
tu g ‘iladi,  uning  m ex a n izm lari  tezkorlikda  ishga  tushadi. 
M a s a l a n ,  y o z u v c h i n i n g   xayoli  asar  q a h r a m o n l a r i n i n g  
taqdiri  bilan  uzviy  b o g i i q   b o ‘lib,  konstruktor,  m uhandis, 
m e ’m o r   kabi  mutaxassislarga  qaraganda  nihoyat  darajada 
katta  noaniqliklarga ega,  voqelikdan tubdan  uzoq  fantaziya 
o l a m id a   obrazlar,  c h iz g ila r,  badiiy  to 'q im a la r   yaratadi. 
M a ’l u m k i,  a n iq   d u n y o v i y   f a n la rn in g   q o n u n i y a t la r ig a  
q a r a g a n d a   in s o n n in g   psixikasi,  u n in g   x a tti- h a ra k a tla ri 
qonuniyatlari  m u rak k ab   va  yetarli  darajada  m a ’lumotlarga 
ega emas.  Xuddi  shu b o isd a n   bosh  miya  katta yarimsharlari 
funksiyasining  qariyb  u c h d a n   bir  qismini  ilmiy  dalillar 
asosida  tushuntirib  b e ra   olishimiz  m um kin,  xolos.
M u a m m o li  vaziyat  o ‘zining  xususiyatiga  k o ‘ra,  bir 
d avrn ing   o ‘zida  h a m   xayolning,  h am   tafakkurning  ishtirok 
e tis h in i  ta q o z o   q ila d i.  A g a rd a   m u a m m o n i n g   y e c h im i, 
m a s a la n in g   s h a rti  a n i q   b o i s a ,   bu  h o ld a   t a f a k k u rn in g  
ishtiroki  ustuvorlik  q ila d i,  m ab o do   n o m a 'lu m lik la rn in g  
m iqd o ri  ko'payib  ketsa,  u  taqdirda  xayol  yoki  fantaziya 
y etakch i  roi  o ‘ynay boshlaydi.  M u a m m o  yechim ining  turli 
u s u l l a r i ,   u l a r n i n g   i n v a r i a n t l a r i ,   m u a y y a n   q o n u n l a r i ,  
qoidalari,  ta ’riflari  m avjud  bo'lgan taqdirda faoliyat tafakkur 
y o rd a m i bilan amalga  oshiriladi.
Xayolning  eng  a ham iyatli  tom o n i  s h u n d a n   iboratki, 
u  t a f a k k u r   p r e d m e t i g a   t a a llu q li  h o l a t la r d a g i   y e tis h -  
326

---

m ovchilikda  h am   m u am m o li  vaziyatdan  yengilroq  c h iq i b  
k e t i s h g a   m u h i m   z a m i n   h o z i r l a y d i .   I n s o n d a   m a v j u d  
narsalarning  ichki  tuzilishi,  u n in g   rivojlanishi,  o ‘zgarishi 
to 'g 'risid a g i  m a 'lu m o tla rn in g   yetishmasligi  tufayli  s h a x s  
xayolga va fantaziyaga murojaat qiladi.  Biosfera va neosferada 
insoniyat  u c h u n   n o m a ’lu m ,  o ‘rganilm agan  sohalar m a v ju d  
e k a n ,  d e m a k ,  xayol  u z lu k s iz   rav ishd a  o ‘z  fu n k siy a s in i 
bajaraveradi,  shuning  u c h u n   xayolning  qaysi  turi  h u k m  
s u ra y o tg a n lig id a n   q a t ’i  n a z a r ,   u  ijobiy  h o d isa   s i f a t i d a  
b a h o la n is h i  lozim.  C h u n k i   x a y o l  in so n n in g   a q liy   z o ‘r 
berishda,  stress,  affekt  h o la tla rid a   asab  tizimini  ta n g lik d a n  
xalos  etib,  ta n a   a'zolari  funksiyasini  tiklaydi,  is h c h a n lik  
qobiliyatini  barqarorlashtiradi.
X ayol  tu rlari  to ‘g ‘risid a   umumiy  tu sh u n ch a
Xayol  o ‘zining faolligi shaxs  ijodiy faoliyatining  m u h i m  
sharti sifatida xizmat qiladi.  Ba'zi bir psixologik m a'lu m otlarga  
q araganda,  goho  xayol  fao liy atn in g   funksiyasini  b a ja ra d i, 
b u n d a   u  xatti-harakatlarning  s u n ’iy  ravishdagi  m a jm u a s i 
vazifasini  ijro etadi,  xolos.  l n s o n   quyidagi holatlarda y a q q o l 
t a s a w u r d a n   yiroq  boMgan  x ay o lot  olam iga  kirib  b o r is h i 
m um k in:  l ) i n s o n   hech  q a n d a y   y o ‘l  bilan  hal  qilib  b o ll- 
m aydigan  masalalar,  m u a m m o l a r   iskanjasidan  b e rk i n i s h  
m a q s a d i d a ;   2)  t u r m u s h n i n g   o g ‘ir  s h a r o i tl a r i d a n ,  z a h -  
m a tla r id a n   him oyalanish  n iy a tid a ;  3)  shaxsiy  n u q s o n l a r  
t a ’q ibidan  qutulishda;  4)  u s h a lg a n   a rm onda ;  5)  p a to lo g ik  
h o la tg a   (ru h iy   n u q s o n g a )   u c h r a g a n d a ;   6)  a l k o g o l i z m ,  
n a rk o m a n iy a   va  boshqa  vaz iy a tla rd a .  Xayol  ( fa n t a z i y a )  
t u r m u s h d a   g a v d a la n is h i  m u m k i n   b o M m agan,  a m a l g a  
osh irish  im koniyati  y o ‘q  x a tt i- h a r a k a t la r   d a s tu r in i  n a -  
m oy o n  etadi.
Y u q o rid ag i  m u lo h a z a l a r   n e g iz id a n   kelib  c h i q u v c h i  
xayolning  b unday  shakli  psixologiya  fanida  passiv  (su st) 
xayol  deb  nomlanadi.  Psixologiyada  aktiv  (faol),  ixtiyoriy, 
ixtiyorsiz,  tiklovchi  va  ijodiy  xayol  turlari  to  g  risida  h a m  
m uayyan  m a'lum otlar  m avjuddir.

---

Inson  passiv  x a y o ln i  old ind an   rejalashtirib  yuzaga 
keltirishi  ham  m u m k in .  Xuddi  shu  bois  iroda  bilan  bo gliq  
b o ‘lm a g a n ,  j o ‘r tt a g a   „ k a s h f “  qilin gan ,  b ir o q   h a y o td a  
gavdalantirishga yo'naltirilgan xayolning o ‘ziga xos obrazlari 
majmuasi  „shirin  xayol“  deyiladi.  Odatda  „shirin  xayol“da 
f a n t a z i y a n i n g   m a h s u l l a r i   b ilan   i n s o n n i n g   e h tiy o jla ri 
o ‘rtasidagi  aloqa  yengillik  bilan  yuzaga  kelganligi  tufayli 
quvonchli,  yoqimli,  qiziqarli  narsalar  haqida  o d a m la r xayol 
suradilar.  Inson q anchalik shirin xayolga berilsa,  u shunchalik 
d a ra ja d a   passiv  shaxs  sanaladi,  bu  holat  u n in g   nuqsoni 
hisoblanadi.
Passivlik  (sustkashlik)  kishining  qiyinchiliklarini  yen- 
g ish d a n   ch etlash tiradi,  yashash  uch u n   kurashga  chorla- 
maydi,  demak,  u  reallikdan  uzoqlashadi.  G o h o   passiv xayol 
hech  o ‘ylamaganda,  ixtiyorsiz  ravishda  vujudga  kelishi  ham 
m u m k i n ,   b u n d a   q u y i d a g i   h o lat  y u z   b e r a d i ;   a)  o n g  
nazoratining  kuchsizlanishi;  b) ikkinchi  signallar  tizimining 
s u s a y i s h i ,  d )  i n s o n n i n g   v a q t i n c h a   h a r a k a t s i z l a n i s h i ,
e )  uyqusirash;  0  affektiv  vaziyat;  g) tush  k o ‘rish;  h) gal- 
lutsinatsiya;  i)  patologik  holatlar va hokazo.
Yuqorida  t a ’kidlab 
0
‘tiIganidek,  passiv  xayol  ixtiyoriy 
va  ixtiyorsiz  turlarga  ajratilganidek,  aktiv  xayol  tiklovchi  va 
ijodiy xayollarga bo'linadi.
0 ‘zining mohiyati  bilan tasawurlarga  muvofiq  keladigan 
ta s a w u r la r ,  tasvirlar  tizim in i  yaratuvchi  xayol  „tiklovchi 
x a y o l “  deb  ataladi.  T a b ia tg a ,  jam iyatga  va  shaxslararo 
munosabatga, bilimlarga oid  m a ,lumot!aro',rganilishida xayol 
bevosita  ishtirok  etadi  h a m d a   uning  yordam ida  matnlarda, 
rasmlarda,  xaritalarda  aks  ettirilgan  narsalar  xayolda  qayta 
tiklanadi.  Ijtimoiy tajribada, ta'lim-tarbiya jarayonida fazoviy 
xayol,  vaqt  va  harakat  birliklariga  oid  axborotlar,  masofa, 
hajm  to ‘g Lrisidagi xabarlarga sinchkovlik bilan qarash,  tikilish 
jaray on ida  mazkur  xayol  turi  rivojlanadi.
Ijodiy  xayol  tiklovchi  xayoldan  farqli  o'Iaroq,  original 
va qimmatli moddiy,  ijodiy mahsulotlarda gavdalanuvchi yangi 
obrazlarning  yaratilishidan  iborat  xayol  turidir.
328

---

Xayolning  x u su siy a tla ri
Xayolning  m u h im   to m o n la rid a n   biri  — uning  ijod  va 
shaxs munosabatining yaxlit h olda  talqin qilish xususiyatidir. 
Ijod shaxsning ichki  imkoniyatlari va zaxiralarining ro'yobga 
chiqishining  asosiy  shartlaridan  biridir.  Shu  sababdan  shaxs 
o ‘zining  ijodiy  faoliyati  bilan,  b irin c h id a n ,  yaratuvchilik 
qudratini  amaliyotda  namoyish  qiladi.  Ikkinchidan,  u  ijod 
ta'sirida  yangi  fazilatlarni egallaydi,  nafosat,  badiiy  ijod,  tex- 
nik  qobiliyat,  kashfiyot,  ijtimoiy  m u am m o la rn i  integratsiya 
qilib,  differcnsiallashtiradi.  U c h in c h id a n ,  ja h o n   faniga  o ‘z 
hissasini  q o ‘shadi  va  sivilizatsiyaga  o ’z  ta'sirini  o ‘tkazadi, 
ijtimoiy  taraqqiyotni  harakatlantiaivchisiga  aylanadi.  Ijod 
davom ida  shaxs  motivatsion,  e m o tsio n al,  irodaviy  b a rq a - 
rorlik,  xarakterning  mustahkamligi  va  boshqa  individual- 
tipologik  xususiyatlari  samaradorligiga,  sifatiga  munosib  ra - 
vishda ijobiy ta ’sir o ‘tkazadi.  Ijod xususiyatlari bilan shaxsning 
xususiyatlari  o ‘rtasidagi  uyg‘u n likn in g   yuzaga  kelishi  ikki 
yoqlama  t a ’sir o'tkazish  m exanizm i  sifatida  m uh im   rol  o ‘y - 
naydi, ya’ni faoliyatda shaxs o 'z in in g  yangi qirralarini och adi, 
un ing  fazilatlari  esa  ijodiy  izlanishlarning  muvaffaqiyatli 
yakunlanishini  ta ’minlaydi.
X ayolning  a n a litik -sin te tik   xususiyati
X a y o l n in g   a n a litik   x u s u s iy a t i   ( n e m i s c h a