Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

am aliy
 
ta fa k k u r
  d e b   a ta lad i.  U   q o 'y i l g a n   a m a liy   va  n a z a r i y  
vazifalarni  yangi  usullar  bilan  hal  etish,  ongim izda  y a ngi 
t a s a w u r ,   t u s h u n c h a   va  h u k m l a r   hosil  qilish,  m u a y y a n  
yangi  narsalar  yaratish  bilan  b o g ‘liq  m urakkab  ta f a k k u r  
j a r a y o n i d i r .  A m a liy   ta f a k k u r   j a r a y o n i d a   h a m   n a z a r i y
301

---

tafakkurga  o ‘x s h a sh   savollar  tu g ‘iladi.  A m a liy   tafakkur 
jaray on in in g  d a v o m i   ish-harakatlarni,  aqliy  harakatlarni 
t a s a w u r   q ilish d a,  fikrlashda  n a m o y o n   b o ‘ladi.  M aktab 
h a y o tid a n   o 'q u v c h i l a r n i n g   d ik ta n t,  b a y o n   yoki  insho 
yozish  j a r a y o n in i   b u n g a   misol  qilib  keltirish  m u m k in . 
Talabalar  faoliyatidan  konspekt  yozish,  referat  tayyorlash, 
kurs  va  d ip lo m   ishi  ustida  ishlash,  sem in arg a  hozirlik 
ko'rish,  lab o ra to riy a   m ashg‘ulotlarida  a m a liy   vazifalarni 
bajarish  kabilar  a m a liy   tafakkurga  yorqin  misoldir.
Psixologiyada  tafakkurning o ‘ndan  ortiq  turlariga t a ’rif 
berib  o ‘tiigan.  Psixologiya  tarixidan  bizga  m a ’lum  b o ‘lgan 
avtoritar  tafakkur  turi  harn  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan 
boshqalardan  keskin  ajralib  turadi.  M uayyan  fikrning  chin 
yoki  yo!g‘onligini  obyektiv  dalillar  bilan  isbotlash  o ‘rniga 
in so n   s h a x s n i n g   ijo b iy   yoki  salbiy  s if a tla ri  b ila n g in a  
c h e k l a n i b   q o l i s h d a n   ib o ra t  t a f a k k u r   t u r i   m u a l li f it a r  
tafakkur  deb  ataladi.  U  k o ‘pincha  o d a m la rn in g   muayyan 
s o h a   b o ‘y i c h a   b i l i m   saviyasining,  d a r a j a s i n in g   c h e k -  
langanligidan va  m u sta q il  fikr yuritish  qobiliyatining yetarli 
d a ra ja d a   o ‘s n ia g a n l ig i d a n   dalolat  b e ra d i.  S h u n in g d e k , 
psixologiyada  bir-birlari  bilan  uzviy  ravishda  bogMangan 
m ulohaza  y u ritishd a n   iborat  mantiqiy  tafakkur jarayonini 
diskursiv  tafakkur  d e b   atash  qabul  qilingan.  O'quvchilar 
to m o n id a n   m a n tiq iy   y o ‘l  bilan  hukm  va  xulosa  chiqarish 
ushbu  tafakkur  turi  yo rdam ida  amalga  oshadi.  O dam lar 
o 'r t a s i d a g i   o ' z a r o   b a h s l a r ,   ijodiy  f ik r la s h   d isk u s s iv  
tafakkur  natijasi  b o ‘lib  hisoblanadi.
Ijodiy tafakkur  m urak kab  bilish  faoliyatidan  biri  b o l ib , 
tadrijiy  ravishda,  izchil  o ‘zaro  b o g l a n g a n   jarayonlardan 
tashkil topadi:  d a s ta w a l  savollar tug'iladi,  vazifa aniqlanadi, 
masalani  yechish  yoki  savollarga  javob  qidirish  jarayoni 
vujudga keladi.  Inson oldida turgan aniq vazifa yoki  masala — 
ba jarilishi  yoki  hai  qilinish i  z a ru r   b o 'l g a n   sav o ln in g  
ifodasidir.  N a m o y o n   boMgan  vazifa  (m asala)  ko*pincha 
ifodalanishi  shart  b o i g a n   maqsadni  ham   o ‘zida  aks  ettirib 
keladi.  M a q sa d   e s a   in so n n in g   izla n ay o tg a n   n o m a 'l u m
3 0 2

---

voqelikni  topishga  gum on  va  h ayajon,  shubha  h islardan 
qutulishga  qaratilgan  maylidir.
T a fak k u rn in g   izlanish  b o s q ic h la rid a   vujudga  k e lg a n  
masala  h a r   xil  darajada  ifodalanishi  m um kin.  J u m la d a n , 
voqelikning  nimalari  m a ’iu m -u ,  nimalari  n o m a ’lum,  u larn i 
qanday aniqlash,  qanday h o latd a  va qaysi  y o ‘l bilan yechish 
m u m k in ,  ularning  turm ush  u c h u n   q a n d a y   ahamiyati  b o r, 
singari  masalalarni  aniqlashga  t o ‘g ‘ri  keladi.
Ijodiy  tafakkurning  navbatdagi  k o m po nentla ri  q u y i-  
dagicha  aks  ettiriladi:  q o ‘yilgan  savollarga  javob  izlash, 
m asaiani  ye c hishg a   y o rd a m   b e ra d ig a n   y o l l a r ,   u s u lla r, 
vositalar,  qoidalarni  qidirish,  u la rn i  tanlash  h a m d a   m a z k u r  
faoliyatda  ularni  tatbiq  qilish  va  boshqalar.  O dam   u s h b u  
konkret  holdagi vazifani  bajarish  u c h u n  qo'yilgan savollarga 
beriladigan  javoblarni  ayrim  p a y tla rd a   tevarak -m uhitdagi 
obycktlardan  topishga  harakat  qiladi.  M a zku r  h o la tn in g  
sa m a r a d o r lig i  k o ‘p  j i h a t d a n   u n i n g   k u z a tu v c h a n lig i  va 
sinchkovlik  sifatlariga  bog‘liq.  A y rim   h ollarda  b e rilg a n  
savollarga  javoblarni  t o ‘plangan  tajriba  va  yig'ilgan  b ilim  
fondidan topiladi.  Masalan, sessiya topshirayotgan talabaning 
fikr  yuritishi,  mulohazasi  va  xulosa  chiqarishi  xuddi  a n a  
shu nd ay   tarzda  nam oyon  b o ‘ladi.
Ijodiy tafakkur ijodiy xayol  bilan  uzviy aloqada b o ‘ladi. 
Shuning u c h u n   inson amaliy faoliyatida bir talay savollarga 
javoblarni  xayol  yordami  bilan  to padi.  Ju m ladan,  h a r   xil 
t a x m in la r,  farazlar,  ilmiy  g i p o t e z a l a r   y a ra tila d i,  k a s h -  
fiyotlar,  texnika  sohasidagi  ixtirolar  shu  y o ‘sinda  a m a lg a  
o s h irila d i,  y a ’ni  xayol  y o r d a m i   b ila n   z a ru r   n a tija la rg a  
erishiladi.  Shuningdek,  ijodiy  tafa k k u r jarayonida  b a ’zi  b ir  
vazifalarni  hal  qilish,  bajarish,  m u h o k a m a   yuritish,  m u l o -  
haza  qilish,  fikrlash,  faraz  qilish  singari jarayonlar  m an tiq iy  
fikr  yuritish  usullari  va  v o sita la rin i  q o ‘llash  y o ‘li  b i l a n  
nihoyasiga yetkaziladi.  Masalan,  m atem atika,  fizika kabi  fan 
asoslarini  o ‘zlashtirishda xuddi  s h u n d a y   holat  ro ‘y  beradi.
Ijodiy fikr yuritish jarayonida g o h o  kamchilik va xatolarga 
y o ‘l  q o ‘yiladi.  Natijada  o lin g an   jav o b la r  yoki  q o ‘llanilgan

---

vositalarda  s h u b h a la n is h   hissi  payd o   b o l a d i .   O q ib a td a  
natijalarni  ta n q id iy   tekshirish  masalani  hal  qilish  bilan 
parallel  ravish d a  n a m o y o n   b o ‘lishi  m u m k i n .  O d a td a , 
s hunday paytlarda fikryu ritish n in g   m antiqiy jihatlari  hukm  
va xulosa chiqarish,  isbotlash,  dalillash, asoslash,  rad qilish, 
inkor  etish  kabilar  ijodiy  tafakkur  yadrosini  tashkil  qiladi.
Ijodiy  tafakkur ja ra y o n id a   inson  masalani  hal  qilishda 
o ‘z g a la rn in g y o rd am ig a  tayanib ish  k o kradi.  Ayrim  hollarda 
masala  yoki  to p sh iriq n i  hal  qilish,  yechish  paytida  ijodiy 
tafakkur shaxs!araro  m unosabatda,  m ulo q o td a voqe b o la d i. 
M u lo q o t  esa  fikr  a lm a sh ish ,  suhbatlashish,  m u h o k a m a  
qilish,  b a h s la s h is h ,  isb o tlash ,  da lilla sh   kabi  m a n tiq iy  
usullardan tashkil topadi.  F a n v a  texnika taraqqiyoti tarixining 
k o ‘rsatishiga  q a ra g a n d a ,  yirik  ilmiy  kashfiyotlar,  falsafly 
m ush o had alar,  ilmiy  nazariyalar,  konstruktiv  ijodlarning 
aksariyati  ulug ‘  kishilar  to m onidan  ijtimoiy  tafakkurning 
mahsuli  sifatida,  j a m o a   tafakkuri  natijasi  tariqasida  dunyo 
y u z in i  k o ‘rgan.  D e m a k ,   ijodiy  ta f a k k u r   a v lo d la r  aql- 
z a k o v a t i n i n g   d u r d o n a l a r i n i   s i s t e m a la s h t ir is h i   tufayli 
psixologik voqelikni  ya ng ilikelem enti bilan boyitadi,  xolos.
Ijod iy   ta f a k k u r   b ila n   masala  y ec h ish   o ‘z a ro   uzviy 
bog‘langan bilishjarayonidir.  Lekin  ijodiy tafakkurni  masala 
vositasiga aylantirib yuborish m umkin emas.  Shuning uchun 
ularning nozikjihatlarini  farqlab olish  maqsadga muvofiqdir. 
J u m l a d a n ,  m a s a la n i  hal  qilish,  yechish  faq a t  tafakkur 
yordami bilan am alga oshiriladi,  chunki b u n d a   hech qanday 
o ‘zgacha yo ‘l b o l i s h i   m u m k in  emas va b o i m a y d i   ham.  0 ‘z 
navbatida, tafakkur masala yechish vaqtidagina vujudga keladi. 
Shu  boisdan  u  (y a ’ni  tafakkur)  yangi  m asala  q o ‘yishda, 
yangi  m u a m m o la rn i  keltirib  chiqarishda,  ularning  inson 
( o ‘zgalar)  t o m o n id a n   anglab  yetishida  va  b oshqa  hollarda 
asosiy  rol  o ‘ynaydi.  Binobarin,  ijodiy tafakkur faqat  masala 
( m u a m m o ) n i  hal  qilish  bilangina  bog‘liq  b o 'lm a y ,  balki 
bilim la rn i  ega llash ,  te k stla rn i  tu sh u n is h ,  narsa  h a m d a  
hodisalarni  tan q id iy   jih a td a n   analiz  qilish  va  hokazolarda 
h a m  j u d a  zarurdir.

---

X o ‘sh,  m u am m o li  vaziyat  b ila n   masala  y e c h is h n in g  
o ‘zaro  tafovuti  bormi?  O d a td a   m u a m m o li  vaziyat  v u ju d g a  
kelganda  o d a m   favqulodda  h e c h   kutilm agan,  n o t a n i s h ,  
t u s h u n i l i s h i   m u r a k k a b   b o M g a n ,  n o m a ’lum   n a r s a   v a  
hodisalarga  d uch   keladi.  Aqliy  z o ‘r   berish  natijasida  i r o d a  
sifatlarini  ishga solish orqali  m u a m m o li vaziyat anglashilgan 
masalaga aylanadi.  Binobarin,  m asala m uam moli vaziyatdan 
kelib chiqib,  uning bilan  m a h k a m   alo q a qilib  h ukm   su ra d i. 
T afak k ur  m uam m o li  vaziyatni  an aliz  qilish  natijasida  u n i 
r a v s h a n l a s h t i r i b ,   y e c h is h   m u m k i n   b o ‘lgan  m a s a l a g a  
aylantiradi.  Dem ak, bu yerda o ‘z a ro  m ustahkam  bog‘lan g a n  
fikr  yuritislining   berk  zanjiri  v u ju dg a   keladi:  t a f a k k u r , 
m u a m m o ,  masala.  Zanjirning  h a r   bir  zvenosi  h a m is h a   va 
b e to ‘xtov  bir-birini  taqozo  etadi.
M a s a l a n in g   yuzaga  k c lish i  m u a m m o l i   v a z i y a t d a n  
o 'z in in g   spetsifik  xususiyatlari  bilan  ajralib  turadi.  O d a t d a ,  
masala  ifodalanganda, garchi o ld in d a n  b o ‘lsa h a m ,  m a ’l u m  
m a ’l u m o t la r   va  n o m a ’l u m l a r   (qidirilishi  z a ru r   boM gan 
narsalar)  alohida  mantiqiy  b o ‘laklarga,  qismlarga ajratilgan 
b o ‘ladi.  Masala nutq bilan bay o n  qilingan qismdan va shartli 
belgilar yoki abstrakt tu sh u n c h a lard a n  tashkil topadi.  M a s a ­
laning  verbal  b o ‘lagida  m a ’lu m   m a ’lum otlar va  n o m a ’l u m  
narsalarga  b o ‘lish  aks  ettirilgan  b o l a d i .   H ar q a n d a y   p r e d -  
metlarga oid o ‘quv masalasida  u n in g  asosiy shartlari y e c h u v - 
chilar ongiga borib yetadigan darajada yaqqol shaklda b a y o n  
q ilin g a n   b o ‘ladi,  s h u n in g d e k ,  u n i n g   o ldiga  q o ‘yi1gan 
talablar va savollar ham  turli  yoshdagi odam larning yoshiga, 
saviyasiga  mos ravishda tuziladi.  Q attiq izlanish,  m u h o k a m a  
yuritish,  vositalar  tanlash  va  ularni  tatbiq  etish  natijasida 
qidirilgan  n o m a ’lum  narsa topiladi.
Ijod iy  ta f a k k u r   j a r a y o n i   m a v ju d   bilim la rg a ,  y a n g i  
bilimlarni  egallash  esa  tafakkurga  m ustahkam   b o g 'liq d ir. 
Hozirgi  z a m o n  ta ’lim jarayoni o ld id a  turgan asosiy m a q s a d , 
o ‘quvchi  shaxsini  bilimlar  bilan   qurollantirish  em as,  b a lk i 
ularni  mustaqil  ham da  m a n tiq iy   fikr  yuritish  faoliyatiga 
o krgatishdan  iboratdir.
2 0   P s i x o l o g i y a
3 0 5

---

X o ‘sh,  ijodiy  fikr  yuritish  jara y o ni  q a n d a y   am alga 
oshiriladi?
1.  Fikr yuritish  faoliyatida  eng  a w a l  hal  qilinishi  zarur 
b o l g a n   masala  a n iq la b   olinishi  kerak.  Agarda  inson  oldida 
hech  qanday  masala  yoki  m uam m o   vujudga  keltirilmagan 
b o ‘lsa,  u  h o ld a   u  b i r o n - b i r   narsa  t o ‘g lrisida  fikr  h am  
y u r i t m a y d i ,  d e m a k k i ,   u n in g   q a rs h is id a   h e c h   q a n d a y  
m u a m m o   mavjud  e m a s .  M abodo  o d a m   hal  qilishi  shart 
b o ‘lgan  m asala  y u z a s i d a n   q a n c h a lik   a n iq   va  t o ‘laroq 
m a ’lumotga ega b o ‘lsa, uni oqilona yechish yo‘1 va vositalarini 
shunchalik osonlik bilan  topadi.  Buning u c h u n   m u am m o n i 
hal q ilu v c h ila rq o ‘yilgan  masala (topshiriqning)  m azm unini 
a v v a lo   t u s h u n i b   o l i s h l a r i ,   u n i n g   s h a r t i n i   t e k s h i r i b  
chiqishlari,  nima  m a 'l u m   va  nimalar  n o m a ’lum   ekanligini 
aniqlashlari  zarur.
2.  M u a m m o   hal  qilish  yoki  masalani  yechish  u c h u n  
z a r u r   b o ‘lgan   b a r c h a   b i l i m l a r n i   ( q o i d a l a r ,   f a k t l a r , 
q o n u n iy a tla r ,  x o ss a la r,  m u h im   belgilar,  m u n o s a b a tla r, 
b o g l a n i s h la r   va  h .k .)  tatb iq   qilishga  intiladilar.  Buning 
u c h u n   esa  shaxsiy  tajribada  uchragan  vositalardan,  holat- 
lardan,  usullardan  u n u m li  foydalanib,  ularni  fikran  yangi 
sharoitga ko'chirishni  am alga oshiradilar.
3.  Masala yoki  m u a m m o g a  taalluqli faraz ilgari suriladi, 
b o s q i c h l a r   t a x m i n   q i l i n a d i ,   y e c h is h   t o ‘g ‘risid a   y o ‘l- 
y o ‘riqlaar ishlab c hiq ilad i,  turli  variant  h a m d a   variatsiyalar 
haqida  m ulohaza  yuritiladi,  o‘zaro  xayolan  solishtirib,  eng 
samarali  alom atlar  ajratiladi.
4.  M u a m m o n i  hal  qilish  u c h u n   m o ‘ljallangan  gipo- 
tezani  tekshirish  zaruriyati  tuglladi.  Uni  tekshirish  uchun 
o ‘xshash  holatlar  o ‘z a ro   taqqoslanadi.  Bu  o ‘rinda  ijodiy 
xayol  m a t e r i a l l a r i d a n   a tr o f lic h a   fo y d a la n ila d i.  U n in g  
haqqoniy  ekanligiga  isho n ch   hosil  qilish  u c h u n   tafakkur 
harakatlari  tizimi  tatb iq   qilib k o ‘riladi.  G ip o tez a   mantiqiy 
usullar  y o rd am ida  fikran  analiz  va  sintez  qilinadi,  uning 
chinligiga doir operativ tarzda hukm va xulosalar chiqariladi.
5.  M u a m m o n i  nazariy  jihatdan  hal  qilish  u c h u n   ilgari

---

surilgan  gipoteza  t o ‘g ‘ri  ekanligi  yoki  n o t o ‘g ‘ri  ekanligi 
a n iq la n sa,  u  fikr  y u ritish d a n   siqib  ch iq ariladi  v a   y angi 
farazlar,  o ‘ylar,  taxm inlar  q abu l  qilinadi  yoki  o ‘ylab  t o p i-  
ladi.  Yangi  amaliy  gipoteza  fikran  bir  n e c h a   m a r t a   tek - 
shiriladi, u n d a n  sokng amaliyotga joriy qilish u c h u n  sinashga 
tavsiya qilinadi.
6. 
M u a m m o   yoki  m asalani  hal  qilish,  y e c h im ,  to p is h  
olingan  natijalarni  t o ‘g‘riligiga  q a n o a t  hosil  qilish  u c h u n  
m u a m m o n i  hal  qiluvchi,  u n i  tekshirish  bilan  aqliy  h a ra -  
katlarni  yakunlaydi.
S h u nday  qilib,  ijodiy  tafa k k u r  turi  o ‘zining  s a m a r a -  
dorligi va dolzarbligi,  universalligi bilan boshqa fikr yuritish 
jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi  m u am m o la rn i  o ‘ylab 
c h iq is h d a ,  m asalani  hal  q ilis h d a   za ru r  j a r a y o n   b o ‘lib, 
insonning  bilish  faoliyatida  y etakchi  o lrin  tutadi.
$