Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

(verbaI va noverbal)
 
tu rk u m g a  ajratiladi):

---

G en etik   kelib chiqish jih a tid a n   noverbal  nutq birlam chi 
hisoblanadi,  chunki  insonning  ijtimoiy-tarixiy  taraq qiyoti 
davrida dastaw al  tovushsiz,  so 'z siz   nutq  turi  p a y d o  boMgan 
b o l i b ,   u  shaxs kam olotining  katta davrini q a m ra b  olgandir. 
Insonda  nutqning hozirgi  z a m o n   avlodiga xos artikulatsion 
app arati  paydo  b o ‘lgunga  q a d a r,  u  im o -is h o ra   negiziga 
qurilgan.  M a'lumki, qadimgi ajdodlarimizning nutqi va  n utq  
faoliyati  hozirgi  z a m o n   k is h ila r id a   q a n d a y   f u n k s iy a n i 
b ajarayo tgan  b o ‘lsa,  o ‘sha  d a v rd a   h a m   x uddi  s h u n d a y  
vazifani  bajargan.  U  d a v rla rd a   axborotlar,  m a ’l u m o t la r  
k o ‘lami  to r   bolganligi  tufayli  insonlar  noverbal  n u tq d a n  
kolp  davrlar  muvaffaqiyatli  foydalanib  kelganlar.  A vlodlar 
tarbiyasi,  m a ’lum otlar uzatish  noverbal  nutq  orqali  am alga 
oshirilgan.
Noverbal  nutq  turini  shartli  ravishda  quyidagi  k o ‘ri- 
nishlarga  ajratish  mumkin:
—  im o-ishora;
—  m imika;
—  panto m im ika;
— exologik,  ya’ni  aks  sado;
— signifikatsiya;
— daktiologik  (barm oq  nutqi).
Inson  hayot  va  faoliyatining  dastlabki  pallalarida  im o -  
ishora asosiy nutq turi  sifatida alohida aham iyat  kasb etgan. 
Etnik  stereotiplarasosida  m uayyan kechinm alarni,  m a ’lum  
axborotlarni  shaxslararo  m u n o s a b a t  jarayonida  u z a tish   va 
q abu l  qilishda  ifo d a lan u v c h i  tovushsiz,  Ickin  m a ’n o li, 
m azm u nli  nutq  turi  im o-ishorali  nutq  deyiladi.  M a sa la n , 
o ‘zbeklarda flkrni  tasdiqlash  old to m o ng a bosh siltash  bilan 
ifodalansa,  xuddi  shu  m a 'n o n i   bulg'orlarda  boshni  sa ra k- 
sarak  qilish  orqali  anglatiladi.  Bir  xalqda  s a n a s h   b o s h -  
m a ld o q d a n   boshlansa,  b o s h q a s id a   jim jilo q d a n ,  b iris id a  
barm oqlarbukilsa,  ikkinchisida unday qilinmaydi.  Aksariyat 
h o lla rd a   im o -is h o ra   h is - tu y g ‘usiz  n a m o y o n   b o 'l g a n   va 
shaxslararo  m u n o sa b a tn in g   tu b   m a ’nodagi  h a m   q u r o li, 
h am   vositasi  funksiyasini  bajarib  kelgan.  Lekin  u n i  his-
31 5

---

tu y g 'u siz  deb  n om la sh   ham   nutqning  ilm iy-am aliy  qiy- 
m a tin i  pasayishiga  olib  keladi,  bu  holat  u n in g   ijtimoiy 
funksiyasini  o ‘zida  aks  ettiradi.
Yuz harakatlari y o rd am id a   insonning inson to m o n id a n  
idrok  qilinishida,  o ‘zgalar  fikriga  javob  qaytarishda,  tana 
a ’z o larining  o ‘zgarishi  hisobiga  shaxslararo  m unosabatga 
kirishishda  nam o y o n   boMuvchi  noverbal  nutq  turi  m im ika 
deyiladi. T a b a s s u m jilm a y is h ,  miyig‘ida kulish,  labni qisish 
va  ch o'c h ch a y tirish ,  til  chiqazish,  qosh  uchirish,  xullas, 
turli  psixologik  ho latlarni,  ayniqsa,  hissiy  kechinm alarni 
aks  ettiruvchi  kom m unikativ,  interaktiv,  perseptiv  xusu- 
siyatli  nutq turi  m im ika hisoblanadi.  Mimika yordam i bilan 
haqgo'ylik,  quvlik,  yoqtirish  va  yoqtirmaslik,  samimiylik 
va  ikkiyuzlamachilik,  hasad,  quvonch,  qayg'u,  baxtiyorlik 
sin g a ri  yuk sak  t u y g ‘u l a r   n am o y ish  etiladi.  X u sh  yoki 
nox ush   k echinm alar  aks  etilayotganligidan  kelib  chiqqan 
h o ld a   m u o m a la   ja ra y o n i  yoki  qisqa  m u dd atli,  yo  uzoq 
m u d d a tli  vaqt  m e z o n in i  n am o y o n   qiladi,  ay a n ch ,  baxt 
hislarini  ifodalab  keladi.  U  m o no   vaziyatni,  diada,  triada, 
p o lia d a   k o ‘rinishidagi  shaxslararo  m u nosabat  shakllarini 
yaqq o l  aks ettiradi,  fikrni  uzatish,  qabul  qilish,  t a ’sirlanish, 
ruh lanish  kabi  funksiyani  bajaradi.
Y u z  harakatlari,  t a n a   a ’zolari,  q a d -q o m a t  y ordam i 
bilan  fikrlarni  uzatishga,  sujetli,  qoidali,  m a ’noli,  dram atik 
ke c h inm ali  noverbal  n u tq   turiga  pantom im ika  deb  ataladi. 
O lz
  m ohiyati  ko‘lami  bilan  mimikadan  ustuvor xususiyatga 
ega  b o l i b ,   axborotlar,  intim   holatlar,  m urakkab  k e c h in ­
m a la r yuzasidan o ‘zgalarga  m a ’lumot uzatish  tarzida  hukm 
su ra d i.  I n so n d a   t u r m u s h   tajribasi  ortib  borishi,  kasbiy 
faoliyat  m azm un ini  rollarga  va  sujetga  asoslangan  holda 
ssenariysini yaratish, vaziyatga qarab qisqa va uzoq  muddatli 
inform ativ  funksiya  bajaradi.  P antom im ika  y u m o r  hissini, 
q o 'r q i n c h   tu y gkusini,  z a h m a t  obrazini,  d ah sh at  kechin- 
m asini  o ‘zida  aks  ettirib,  ko 'pinch a  kom m unikativ  funk­
siyani  bajaradi,  hissiy  aloqa  o ‘rnatish  orqali  taassurotlar 
m ukam m alligi  t a ’m inlanadi.

---

Tashqi  t a ’sirlanish  va  u n in g   teskari  aloqasi  kulgida, 
k o ‘z  yoshlarida  (xoh  quvo nchli,  xoh  qayg‘uli  b o l i s h i d a n  
q a t ’i  nazar)  ifodalanib,  assotsiatsiyalarni  jo n la n ti r a d i   va 
k o i a m i n i   kengaytiradi.  P a n t o m i m i k a   s a h n a   h a ra k a tig a  
nisbatan  qobil,  iste’dodli,  iqtidorli,  salohiyat  n a m u n a s in i 
n a m o y is h   etib,  m axsus  q o b iliy atli  shaxslar  t o m o n i d a n  
m aq sa d g a   m uvofiq  ravishda  ijro  q ilinadi,  lekin  istisno 
tariqasida o'qituvchilik faoliyatida ham  unumli foydalaniladi. 
Yaqqol  ruhiy  hodisalar,  h olatlar,  xususiyatlar,  s ha xsn ing  
fazilatlari  p a n tom im ika  ijrosi  davom ida  faoliyat  subyekti 
to m o n id a n   bajariladi.
Ayrim   his-hayajonli  sh artli  to v u sh la rd a   m u ja s s a m -  
lashgan  axborot  uzatish  va  qabul  qilish  m aqsadini  a m a lg a  
oshiruvchi, tabiiy to ‘siqlarga urilib qaytuvchi aloqa vositasiga 
exoiogik  yoki  sado  nutqi  deyiladi.  Exologik  yoki  aks  sado 
n utq   turi  bir  to m o n la m a   a lo q a   (tog ‘  —  in so n ,  i n s o n   — 
jism )  negizida vujudga  keladi,  k o kp incha  individual  tovush 
harakati  javob,  masofa  funksiyasini  ijro  etadi.  L ekin   aks 
sado  orqali  to g la r d a ,  qalin  o ‘rm onlarda  ikki  yoki  u n d a n  
ortiq  kishilar o ‘rtasida aloqa quroli sifatida m uayyan aham iyat 
qozonadi.  Fazoviy  t a s a w u r   qonuniyati  asosida  shaxslaráro 
m u n o s a b a t  o ‘rnatila d i,  m a ’lum   shartli  belgilari  o ‘z a ro  
b ilv o s ita   m u l o q o t   v o sita si  r o lin i  b a ja r a d i.  E k s t r e m a l  
favquloddagi  hodisalar  yuz  berishi  jaray o nida  shartli  to - 
v u s h la rd a n   tu zilgan  a lo q a   u s u lid a n   fo y d a la n ila d i.  T o -  
vushlarning  qaytishi  fazoviy  c h am alash ,  m u ay y a n   m o ‘ljal 
olish  u c h u n   xizm at  q ila d i,  q o ‘r q in c h ,  h a y a jo n ,  u m i d , 
ish o n ch   tuyg‘ularining  aloqaga  kirituvchi  shaxslar  ru h iy  
dunyosida  mujassamlashishini  t a ’minlaydi.
Noverbal turkum ga  kiruvchi  signifikatsiya b o sh q a la rd a n  
o bz  tuzilishi,  m azm u n i,  shakli  bilan  keskin  ajralib  tu radi. 
Shartli  a lo m a tla r  orqali  m u a y y a n   m an tiq iy  m u lo h a z a n i  
o ‘zida  aks  ettiruvchi  k o m m u n ik ativ   xususiyatli  noverbal 
nutq  turi signifikatsiya deyiladi.  U  shartli belgilar,  signallar, 
m odellar shaklida  ifodalanishi  m um kin.  U z o q   m asofalarga 
xabar yoki  m a ’lum ot uzatish va qabul qilish vositasi sifatida

---

M o rz e   alifbosi  va  shu n ga  o'x shash  „su n 'iy   til“  nom i  bilan 
m a s h h u r   k o m m u n i k a t i v   m a n b a la r i  f a o liy a t  k o ‘rsatib 
kelm o q d a .  H a r b i r  „ sign al“  o ‘z  ko ‘lami, takrorlanish  s u r ’a- 
ti,  te m b r i,  chastotasi  bilan   m uayyan  m a 'l u m o t   uzatish 
yoki qabul qilish  imkoniyatiga ega.  Morze alifbosi va shunga 
o 'x s h a s h   hozirgi  z a m o n   aloqa  qurilmalari  q o ‘l  yordam i 
bilan  (asbobni  bosish  orqali)  xabar  uzatishga  yoki  qabul 
qilishga m o ljallan g a n .  Hozirgi z am on   ratsiyalari  harn  xuddi 
s h u n g a  o ‘xshash  kom m unikatsiya quroli vazifasini  bajaradi.
N o v e r b a l  n u t q n in g   y a n a   b ir  turi  d a k tio lo g ik   n utq  
(b a rm o q   nutqi)dir.  In so nn in g  tan a   a ’zolari,  imo-ishoralar, 
m im ik a ,  xullas,  hissiyot yordam i bilan  m uom ala o ‘matishga 
qaratilgan aloqa vositasi daktiologik nutq dcyiladi. S o ‘z orqali 
ifo d a la n u v c h i  n u tq   m a z m u n i   m a 'n o l i   q o ‘l,  y u z   ha ra - 
k a t l a r i g a ,   a y r i m   h a y a j o n l i   s a d o g a ,  q a h r - g 'a z a b ,   iliq 
tabassum,  qahqahaga k o ‘chiriladi.  Harakatningtakrorlanishi 
a x b o ro t  m az m u n in i  boyitadi,  kuchaytiradi,  m a 'lu m o tla r  
uzluksizligini  t a ’m inlab  turadi.  U m um bashariy  xususiyatli 
n u tq  vositasi daktiologiya  fani  nomi  bilan yuritiladi va max- 
sus 
0
‘qitish,  o'rgatish  orqali  u n d a n   foydalanish  ko ‘nikma 
va  malakasi,  soqov  yoki  kar-soqov  o dam larda  shakllantiri- 
ladi.  H a tto   ularda  savol  chiqarish  ham   xuddi  shu  tamoyil 
negizida quriladi.  Tabiat  va jamiyatga  nisbatan  m unosabat, 
s h a x s l a r a r o   m u o m a l a ,   m a ' l u m o t   a lm a s h is h   s h u   n u tq  
y o rd a m i  bilan amalga oshiriladi.
Noverbal  nutqni  shartli  ravishda quyidagi  turlarga ajra- 
tish  mumkin:  1) tovushsiz:  a)  imo-ishora,  b)  mimika,  d)  pan- 
to m im ik a , e) daktiologik;  2) tovushli:  a) exologik (aks sado),
b) signifikatsiya  (shartli  belgilar,  signallar,  modellar).
Verbal  nutq turkum ini  shartli  ravishda quyidagi turlarga 
a jr a tis h   m u m k in :  l ) o g ‘zaki,  2 ) y o z m a ,   3)  m o n o lo g ik ,
5 )  p o l i o l o g i k ,  
6 )  t a s h q i ,  
7)  i c h k i ,  
8)  e k s p r e s s i v ,  
9)  impressiv,  10)  lakonik  (qatra,  yig‘iq),  11) epik  (yoyiq), 
12)  afferektiv  (jahl  holatidagi).
N o v e r b a l  n u tq   o ‘z in in g   asosiy  funksiyasini  bajarib 
b o l g a n i d a n   so'n g  (unin g   m a ’lum  tarkiblari  faoliyat  ko'rsa- 
318

---

tishda  d av o m   etib  kelmoqda)  a xborot  uzatish,  tajribalarni 
ega llash ,  in so n n i  k am o l  t o p t i r i s h   va  s h u n g a   o 'x s h a s h  
vazifalar tabiiy ravishda og‘zaki  n u tq  zimmasiga yuklang an. 
Ja ra n g li,  jarangsiz,  faol,  s u st,  h is-h a y a jo n li,  m o n o t o n ,  
yuk sa k   s u r 'a t li ,  shivirlash  k o ‘rin ish id a g i  o g 'z a k i   n u t q  
xususiyatlari  alo q a  quroli,  vo sitasi  tariqasida  m u o m a l a  
j a r a y o n l a r i n i   aks  e ttir a d i.  K o m m u n i k a t i v   x u s u s iy a t li  
a x b o ro tlar  od diy  xabar,  s o ‘r o q - u n d o v   m a ’nosini  a n g la -  
tuvchi  m a ’lu m o tlar  o g ‘zaki  n u tq n in g   m u rak kab  h a m d a  
rang-barang tuzilishiga ega ekan lig id an  dalolat beradi.  O g ‘- 
zaki  n u tq  shaxslararo  m u n o sa b a tn in g  puxta negizini tashkil 
etib,  maqsadga  yo'naltirilgan  yoki  tasodifiy  vaziyatlar  m o -  
hiyatidan  kelib  chiqib,  uzoq  ijtimoiy-tarixiy  taraqqiyot  d a v - 
rida o ‘z ustuvorligini saqlab kelm oqda.
Tilning takomillashuvi bevosita og‘zaki nutqda Qonli tilda) 
n a m o y o n   b o ‘ladi,  iste’m olda  eskirgan  (arxaik)  s o ‘zlar  esa 
eski  tu sh u n c h a la r,  a ta m ala rg a   aylanib  boradi.  S h u   b o is  
millatga xoslik mavjud b o ‘lsa-da,  lekin shaxslarni o ‘zaro k a tta  
tarixiy  davr  ajratib  tursa,  ularn in g  bir-birlarini  t o l a   t u s h u -  
nishi  qiyinlashadi. A m m o axborotlarni  idrok qilish va tu s h u -  
nishdagi  bunday  qiyinchiliklarni  adabiy  til  birligi  b a r t a r a f  
qiladi.
O g ‘zaki  nutqning jaran gd o rlig i,  t a ’sirchanligi,  a x b o r o t ­
larn i  q a b u l  q ilish d a   q u la y lig i,  u z a tilis h d a   i x c h a m li g i, 
toliqishning  oldini  olish  im koniyati  mavjudligi  u n in g   k e n g  
qirrali  ekanligini  bildiradi.
O g ‘zaki nutqning dastlabki turidan biri — bu  m o n o lo g ik  
nutqdir.  Yakka  shaxsning  ichki  kechinm alarini  til  m e x a -  
nizm lariga  asoslangan  holda  aks  ettiruvchi,  u n in g   o ‘ziga 
qaratilgan  (egosentrik), ta ’sirlanishini  ifodalashga va a x b o ro t 
uzatishga  m o ‘ljallangan  nutq  turi  m onologik  n u tq   d e b   a t a -  
ladi.  U n d a  shaxsiy his-tuyg‘ularining ichki va tashqi shakllari 
uyg‘unlashadi,  shuningdek,  o ‘zgalar fikrini  ifodali  o ‘q i s h d a  
h a m   o ‘z  aksini  topadi.  O d a td a   m onologik  n u tq d a   fikrlar 
q i s q a r t i r i l m a y d i ,   m a b o d o   b u   q o i d a   b u z il s a ,  a x b o r o t  
m a ’nosini  tushunish  qiyinlashadi.  H is-hayajonning  ta s h q i

---

va  ichki  kechinm alari  h a m d a   ularning  m exanizm lari  aniq, 
ravon,  izchil  aks  ettiriladi.
D iada shakldagi  m un o sab atlar negiziga quriluvchi,  ikki 
shaxs  o krtasida  n a m o y o n   b o ‘luvchi,  axborot  uzatishga  va 
qabul  qilishga  moMjallangan  nutq  turi  dialogik  nu tq  deb 
ataladi.  Uning m onologik turidan farqli tom oni fikr mohiyati 
n u tq   faoliyati  q atn ash ch ilarid a  anglangandan  keyin  u  yoki 
b u   sh a k ld a   q isq a rtiris h   im koniyatiga  egaligidir.  U n in g  
interaktiv  tom o ni  k o ‘p in ch a   ustuvorlik  qiladi,  axborotlar 
qabul  qilish  va  uzatish  o ‘zaro  tu sh u ncha  asosiga  quriladi, 
aks  h o lda   m uo m ala  m a ro m i buziladi,  o ‘zaro  fikr almashuv 
m u d d a td a n   oldin  yakunlanadi.
Bir  n echta  kishiíar  bilan  amalga  oshirishga  m o ‘ljal- 
langan,  triada va poliada negiziga quriluvchi, axborot uzatish 
va  qabul  qilishga  yo'n a ltirilga n,  bahs  tarkiblari  ishtirok 
etuvchi  o g ‘zaki  nu tq  tu rig a   polilogik  nutq  deyiladi.  M uo- 
m alad a m u a m m o  m ohiyati  har qaysi qatnashchi tom on idan  
anglashilgandan  s o ‘ng u n in g  tarkiblari  qisqartirilishi  m u m - 
kin,  b u  esa o ‘zaro  tush unu v ni  osonlashtiradi.  M a z k u r nutq 
tu rid a  h am   dialogik  n u tq q a  xos boMgan  m exanizm lar,  t a ’sir 
0
‘tkazuvchi  vositalar  ishtirok  etib,  uning  t a ’sirchanligini 
oshirishga  xizmat  qiladi,  shaxslararo  m un o sab at  k o ‘lamini 
kengaytiradi.
Artikulatsion  a p p a ra t  orqali  vujudga  keluvchi,  verbal 
holatlarda  aks  etuvchi,  o ‘zgalarga  y o ‘naltirilgan,  h a r  xil 
xususiyatli vaziyatlarda nam oyon boMuvchi  nutq turiga tashqi 
nutq   deb  ataladi.  Tilning  barcha  qoidalari  va  qonuniyatlari 
u n d a   m ujassam lashgan  b o ‘lib,  fikrlarni  uzatish  va  qabul 
qilish,  idrok  etish  va  tu sh u n ish d a n   iborat  m u o m a la   quroli, 
vositasi  vazifasini  bajaradi.  N utq  tempi,  ternbri,  ritmikasi 
va chastotasi  mavjudligi u c h u n  axborotlarni tinglash va idrok 
qilish  yengilroq  kechadi.
M u a y y an   a x b o ro tla r n i  tartibga  keltirish,  g 'o y a la rn i 
y a ra tish ,  fikriy  d a s tu r n i  ishlab  chiqishga  m o lja lla n g a n , 
lekin  latent  davridagi  m a ’lumotlar  m ajm uasidan  tuziluvchi 
n u t q   turi  ichki  n u t q   d eyiladi.  Ichki  n u t q n in g   m u h im  
3 2 0

---

xususiyatlaridan  biri  —  k o l a m i   j ih a td a n   tashq i  n u t q d a n  
kengroq  ekanligidir.  Ikkinchi  b ir  xususiyati  csa  ta f a k k u r  
m exanizm i  funksiyasini  bajarishidir.
A xborotlar  ichki  m o h iy atini  tashqi  his-hayajon  b ilan 
k u ch ay tiru vchi,  shaxslararo  m u n o s a b a tn i  y a q q o l  i f o d a -  
lanishini  aks ettiruvchi, ovozli,  til  vositalariga a soslan uv chi 
nutq  turiga  ekspressiv  nu tq  deyiladi.  U  o ‘zining  tezkorligi 
va vaziyatbopligi  bilan boshq a  n utq  turlaridan ajralib turadi.
Ichki  kechinm alar  shaxsiy  fikrlash  bilan  u y g 'u n la s h i-  
shi  tufayli  fikriy  bogManishni  vujudga  keltiruvchi  h o latla r, 
hodisalar mohiyatini  ichki  va tashqi omillarga asoslan ib aks 
ettiruvchi  nutq  turiga  impressiv  nutq  deyiladi.  M u lo h a -  
z a la r   m o h iy a ti  shaxs  k e c h in m a l a r i   bilan  m u n o s a b a t g a  
kirishishi  natijasida o kziga  xos  voqelikni  nam oyish  qiladi.
Millat  va  elatlarning  til  boyligi  aforizmlar,  m aq o lla r, 
m atallar  sifatida  shakllangan,  yuksak  m antiqiy  y u k la m a g a  
ega  b o ‘lgan  yig'iq  nutq  turi  lakonik,  y a ’ni  yig‘iq,  q a tr a  
nutq  deyiladi.  Masalan,  yetti  o l c h a b  — bir  kes,  sa b rn in g  
tagi  — oltin.
Q a tra   nutq  ba'zi  o ‘rinlarda ju d a   katta  m a 'n o  a n g la tad i, 
xulq,  faoliyat  va  m uom ala  u c h u n   m an ba  rolini  bajaradi: 
„Salut!,  Marsh!“  va  boshqalar.
T u rli  o m illa r  ta 's irid a   b ird a n ig a   vujudga  k c lu v c h i, 
jah ln in g   mahsuli  hisoblanmish,  qisqa  m uddatli  n u tq   tu rig a  
affektiv  nutq deyiladi.  Birdaniga suhbatdosh,  raqib t o m o n g a  
uzatiluvchi,  o lta  ta'sirchan,  xavfli,  ruhiy  nishon  vazifasini 
bajaruvchi  qisqa  m uddatli  n u tq   affektiv  d e b   n o m l a n i b ,  
zarbasi  jih a tid a n   alternativi  y o'qligi  bilan  b o s h q a   n u t q  
turlaridan  keskin  ajralib  tu radi.  Ja hl,  qasos,  alam ,  tajo v u z  
kechinm alarini  o ‘zida  aks  e ttirib,  o ‘ta  tanglik,  z o ‘riqish 
(stress)  mahsuli  b o ‘lib  h iso b la n a d i  (jahl  k elganda —  aql 
ketadi:  hissiyot  bilan  emas,  balki  aql  bilan  ish  tut).
Insoniyat tarixining sivilizatsiya bosqichiga o ‘sib o ‘tishi 
davrida yozm a  nutq  paydo b o l a  boshlagan va h o z ir g a c h a   u 
o ‘z rivojlanishida davom etm oqda. Tilning barcha qoidalariga 
(orfograflk,  morfologik,  sin tak tik ,  leksik,  orfoepik,  ling-
21  P s ix o l o g i y a  
321

---

vistik ,  f o n e m a tik ,  fleksiv  va  h o k a z o ),  q o n u n iy a tla rig a , 
mexanizm lariga  (jonli  ifodalarni  mujassamlashtirgan  holda) 
a soslangan  tarzda,  m u a y y a n   shartli  alo m atlar  (grafiklar) 
y o rd a m id a   shakli  tuzilishi,  m a ’no,  m az m u n   va  m ohiyatni 
uzluksiz,  tadrijiy  ravishda  axborotlarga  aylantirib  beruvchi 
n u tq   turi  yozma  n u tq   deyiladi.
H a r   bir  tiln in g   t o ‘la  m o h iy ati  y o z m a   n u tq   orqali 
i f o d a l a n a d i ,  u z o q   va  y a q in   m aso fa la r  u c h u n   a x b o ro t 
(k o m m u n ik a t s i y a )   v ositasi  (quroli)  vazifasini  bajaradi. 
M illat  madaniyati,  m a ’naviyati,  fan  va  texnikasi,  s a n ’ati 
va  adabiyoti  yozm a  n u tq   orqali  uzatilib,  millatlararo  aloqa 
vazifasini  ado etadi.
Y o ‘zm a nutq, o ‘z navbatida, quyidagi tarkiblardan tash- 
kil  topadi:  a)  m o nolog ik  (dram a),  b)dialo gik   (badiiy  asar 
j a n r l a r i d a ) ,   d)  ich ki,  e )   lak o n ik   (yig‘iq,  q a tr a ) ,  f)  epik 
(yoyiq,  yirik  rom a n ,  qissa  va  boshqalar).
Y o z m a   nutqning  m o n ologik  va  dialogik  turlari  badiiy 
a sarlard a  o kz  ifodasini  to p g an   b o ‘lib,  og‘zaki  nutqdagidan 
farqli o ‘laroq,  til boyliklariga bevosita asoslanadi.  Yangiliklar 
y aratish,  ijod  qilish  s o ‘zlar  orqali  mohiyat  kasb  etadi,  u 
yoki  bu   shaklda  tartibga  keltiriladi.  Lakonik  (yig‘iq,  qatra) 
n u tq   h a m   o g ‘zaki  n u tq d ag id a y   m a ’no  kasb  etadi.  Epik 
( y o y iq )  n u tq   yirik  a s a r l a r ,  m o n o g ra fiy a la r  m o h iy a tin i 
toMaqonli  aks  ettirish  bilan  boshqa  nutq  turlaridan  farq- 
lanadi.  Til  m ex a n izm laridan   tashqari  badiiy vositalar orqali 
inson   ruhiyati  tavsiflanadi.
Bizningcha,  his-hayajonlar orqali  ifodalanuvchi,  m u ay­
y a n   axborotlarni  o ‘z id a   mujassamlashtiruvchi  n utq   tu r- 
larini  quyidagi  tiplarga  shartli  ravishda  ajratish  m um kin: 
a )  ekspressiv,  b)  inipressiv,  d) affektiv,  e) daktiologik  va 
boshqalar.
U larning  psixologik  m az m u n i,  mohiyati,  xususiyatlari 
t o ‘g ‘risida yuqorida fikr bildirilganligi u c h u n   qaytadan   tah- 
lil  qilish,  tavsiflashga  h e c h   qanday  hojat  y o ‘qdir.  Lekin 
m a z k u r   nutq  turlari  b o s h q a   turkum lardan  h a m   jo y   olishi 
m u m k in .  Biroq  ilmiy  j ih a td a n   hech  qanday  q a ra m a-q a r- 
322

---

shiliklar vujudga  kelmaydi,  a k s in c h a ,  bir-birini  t o ‘Idirishga 
xizm at  qiladi,  xolos.
N u t q   va  nu tq   faoliyati  y u z a sid a n   bildirilgan  m u l o -  
hazalar,  ilgari  surilgan  ayrim  g ‘o yalar  mutlaqlikka  d a ’vo 
em as,  albatta,  chunki  ularning  k o kpgina jihatlari,  q irra la ri, 
m exanizm lari,  qonuniyatlari,  tavsiflari  c h uq urroq  izla n ish - 
ni  talab  qiladi.  Ayrim  o ï i n l a r d a   ularning  har  biri  e k s p e ri- 
m cn ta l  tadqiq  etishni  ta q o z o   qiladi,  yangi  m e to d ik a la r, 
testlar,  treninglar  ishlab  c h iq ishn i  izlanish  p redm etig a  o lib 
kiradi,  am aliy  va  nazariy  m u a m m o l a r   y e chim ini  t e z r o q  
hal  qilishga  safarbar  etadi.  N u t q n i   tavsiflashga  m u o m a l a  
jarayonida qanday ishtirok e tish id a n  kelib chiqib yo n d a sh ish  
bilan  qim m atli  materiallar  t o ‘plash  m u m k in .  S hu  b i la n  
birga,  un ing negizida  harq ay si  psixolog mutaxassisni  n o t iq -  
lik  s a n ’atiga  o'rgatish  kadrlar  tayyorlash  sifatini  osh irish g a  
m u h im   hissa  b o ‘lib q o kshiladi.