8
1-Sof didaktik harakterdagi asarlar. Bunday asarlar kundalik hayot, urish
turishning zaruriy shartlari pand-nasihat yo’li bilan uqtirib o’tiladi.
2-Poetik didaktika.
Bunday manbalar ro’yhatiga Usuf X ojib va Ahmad Ugnakiy asarlarini
kiritish mumkin. Didaktik dostonlar Sharqda tik poeziyaning qahramonlik va
romantik dostonlari qatorida baholanadi. Shunday qilib 10-12 asrlar adabiyotida
chuqur ildiz otgan didaktik dostonchilik ijtimoiy-badiiy fikr taraqqiyotiga muhim
hissa bo’lib qo’shildi.
Shu tarzda 10-12 asrlar ilg’or ilm-fan va adabiyoti bir-biriga yaqinlashib,
tabiyat va insonni o’rganish, jamiyatni shu inson manfaatlariga muvofiq
ravishda
takomillashtirish g’oyalarini o’rtaga tashlagan davr bo’ldi va u keyinchalik uzaga
chiqqan dunyoviy adabiyot taraqqiyotida muhim rolp o’ynaydi.
Atoqli qomusiy olim va sayyoh Mahmud Qoshg’ariy O’rta Osiyoda
yashagan xalqlar hayotini chuqur o’rgangan turkiy til gramatikasini ishlab chiqqan
va turk arab lug’atini tuzgan. Bu lug’atda u qadimiy so’zlarning ma’nosini arab
tilida tushuntiradi va misol qilib shu ma’nodagi so’zlar ishlatilgan maqolalar va
she’riy parchalar keltiradi.
«Turkiyso’zlar devoni» deb nomlangan bu kitob O’zbekiston fanlar akamediyasi
tomonidan 1960-1964 yillari nashr etildi.
«Turkiy so’zlar devoni»ning kirish qismida Mahmud Qoshg’ariy Rum
(Kichik Osiyo )dan to Xitoygacha bo’lgan erlarda yashagan turkiy xalqlarning
kamlarini birma-bir keltiradi.Ular bajanak, qipchoq, o’g’uz, yamon, bashqirt,
basmil, kay, yabaku, tatar, qirg’iz, chigil, tuxsi, yag’mo, igrak
jaru,jamul,uyg’ur,tangut tabgach halqlaridirlar. Devonda ana shu tkrkiy halqlar
yashagan geografik o’rinlarni ko’rsatuvchi doira shaklidagi harita ham keltirilgan.
«Devon»da ana shu xalqlar tillari o’rtasidagi farqlar ko’rsatiladi.Tub
so’zlarda o’zgarishlar ko’inmaydi.Faqat ayrimso’zlar o’zgaradi holos.
Masalan:tukrklar
«musofir»ni
«yalkin»desalar o’g’uzlar «alkin»deydilar.
Turklar «yilig’suv»desalar o’g’uzlar «ilig suv»deydilar. Turklar «marvarid»ni
«yinju»desalar o’g’uzlar «jinju»deydilar va xokazo.
Kitobda ko’rsatilishicha tillarning engili o’g’uzcha eng tzg’risi, yaxshisi yag’mo
tugsi. Bu tillar Ilo (ilm) Ertish(irtish) YAmor,Etir vodiylaridan uyg’ur
shaharlarigacha bo’lgan joylarda yashovchilarning tilidir. Devonning
har uch
tomida ana shu xalqlar tillarining lug’at sostavini tashkil etuvchi so’zlarning
nisbatan mukamal izohi beriladi.
«Turkiy so’zlar devoni»faqatgina lug’at emas, balki juda mukammal
ishlangan gramatik qo’llanma hamdir. Ayni zamonda «Devon»da ko’pgina
so’zlarni kelib chiqishi ham to’la bayon etib berilgan.»Ob»so’zi ta’kid va
ko’chaytirish ko’makchisi deb izohlanadi. Masalan:»Ob ezgu nong»degani» Eng
yaxshi narsa» deganidir. «Ob oq» ham «juda oq» degan ma’noni bildiradi.Shundan
hozirgi tilimizdagi «oppoq» so’zi kelib chiqan. «Devon»da O’rta Osiyo
shaharlaridan ba’zilarining nomlariga izoh ham berib o’tilgan. Jumladan
Mahmud
Qoshg’ariy Toshkentni «Tarkent deb ko’rsatadi»va «Tarkent»SHox ning
9
ismi,asli toshkent tosh shahri demakdir,deb yozadi. Samarqand nomi esaasli
«Samiz qand»-katta shahar bo’lanini aytadi.
«Devonda»turkiy
xallar
etnograviyasiga oid juda qimmatli ma’lumotlar ham
ko’p uchraydi.
«Devon»dagi she’riy parchalar ayrim so’zlar ma’nosiga doir lavhalar tarzida
keltirilgan.Ular turli tuman ma’nodadir.Mahmud Qoshg’ariy bilim, olimlik
fazilatlarini ulug’lochi ko’p she’rlarni yiqqan. U otalar nomidan farzandlarga
murojat qilib olimlarga yaqin bo’lmish, ularning ilmlaridan o’rganishni,man-
manlik,kibru haodan uzoqlashishni qayta-qayta ta’kidlaydi.
Mana shunday misol:
O’rgan aning bilkin
Kunda
angar boru
Qutqo’likni tapingin
Kuzgil puvaz paru
Mazmuni:
O’rgan uning bilimin
Birgil o’shal sari
Qutlug’ ishga bo’y sunginu
Kibrni quv niri
«Devon»dagi she’riy parchalar orasida yoz bilan qish tortishuvi,urVIIIlar
tasviri,alplar vafotiga marsiyalar bor.
Shuningdek,bu kitobda bundan 9-10 asr burun halq o’rtasida keng yoyilgan
maqollardan ham ancha namunalar bor.
Mahmud Qoshg’ariyning turkologiya faniga asos solgan mashhur asari
yozilayotgan yillarda /1075-yillarda/ turkiy xalqlar yashagan madaniy
markazlarida yana biri bo’lgan xorazm viloyatining Zamaxshar degan qishlog’ida
Mahmud ibn –Umar az-Zamaxshariy dunyoga keldi. O’z
davri olimlari tomonidan
jorulloxlaqabini olgan bu olim sharq fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa
qo’shdi. U falsafa, tarix, adabiyotshunoslik, tilshunoslik kabi fanlarga oid ellikdan
ortik asar yaratdi.
O’z davrining etuk tilshunoslaridan bo’lgan M.Zamaxshariy arab
tilshunosligi an’analarini davom ettirdi .Uning ilg’or prinsip va usullaridan
mohirlik bilan foydalandi. Masalan, arab leksikografiyasining tematik prinsipi
/so’zlarni lug’atda tematik gruppalar bo’yicha joylashtirish/ uning qator asarlarida
qo’llangan. Bu jihatdan olimnini “Al-jibol va-l-miyox”/ tog’, manzil va suvlar/
nomli toponimik asari harakterlidir. Bu asarda arab tili leksikasiga oid geografik
nomlar tematik gruppalarga ajratib izohlangan. Tematik gruppa ichida so’zlar
alfavit prinsipi asosida joylashtirilgan. Tematik prinsip
Mahmud Zamax
shariyninng “Muqaddimatul- adab” nomli asarida ham qo’llangan. Mahmud
Zamaxshariyning bu asari sof lug’at emas. Unda arab tilining Grammatik
strukturasi ham o’z ifodasini topgan. Asar besh qismdan iborat:
1.Ismlar/otlar/
2.Fellar.
3.Ko’makchilar/yordamchi so’zlar/
11
A D A B I YO T L A R
1.Az-Zamaxshariy ”Muqaddimatul adab ”Toshkent 1998y.
2.Qo’chqortoev I.Turkiy filologiyaga kirish.Toshkent.
3.I.A.Baskakov.Vvedenie v izuchenie turskixyazqkov.M.1969.
Mahmud Qoshg’ariy vaUning «Devonu
Lug’otit turk»Asari Mavzusi Bo’yicha
NAZORAT SAVOLLARI
1.X-XII asrlardagi ijtimoiy va madaniy hayot qanday edi?
2.X-XII asrlardagi fan va madaniyat haqida nimalarni bilasiz?
3.M.Qoshg’ariy haqida nimalarni bilasiz?
4. «Devonu-lug’atit turk »qanday asar.
5.Ushbu asarning turkiy filologiyaning shakllanishidagi ahamiyatini qanday
baholaysiz?
6.Asarning tuzilishi va mundarijasi haqida ma’lumot bering?
7.Ushbu asarning turkiy filologiyaning shakllanishidagi ahamiyatini qanday
baholaysiz?
8.«DAT»da maqol va matallar.
9.Asarning mundarijasi haqida ma’lumot bering.
10.Asarning XXasr o’rtalaridagi nashri haqida nimalarni bilasiz?
TAYANCH ATAMALAR:
1.Fanda uyg’onish.
2.Tematika vajanrlar.
3.Poetik didaktika.
4.Turkiy til grammatikasi.
5.Leksikografiya.
ADABIYOTLAR
1.Devonu lug’otit turk.Akadem nashr.Toshkent.1962,1964.
2.Qo’chqortoev I.Turkiy filologiyaga kirish.Toshkent.
3.Fozilov.E.O’zbek tilining tarixiy morfologiyasi.
Toshkent.1965 y.
Do'stlaringiz bilan baham: